Hi?n nay, trong làng ng??i Ch?m còn l?u gi? nhi?u b?n "Ariya Glang Anak". Tuy nhiên, các b?n v?n này ph?n nhi?u là s? sao chép qua l?i, không có s? sai bi?t l?n, nên không th? g?i là d? b?n. Thí d? nh?, trong s?u t?p c?a Thành Ph?n có ít nh?t 3 b?n Ariya Glang Anak, mang mã s? : TP. N° 223 trang 1-35; TP. N° 349 trang 1-73; TP N° 340 trang 3-137.

? Vi?n Vi?n ?ông Bác C? Pháp (EFEO) c?ng có ít nh?t c?ng 4 b?n Ariya Glang Anak d??i các mã s? : CAM 137 (4), CAM 149 (5), CAM MICRO 18 (1), CHCPI 1 và nh?ng b?n này ?ã ???c ??a vào th? m?c «Catologue des manuscrits cam des bibliothèques francaises» EFEO xu?t b?n, n?m 1977.

 

B?n Ariya Glang Anak ???c chúng tôi mang ra gi?i thi?u d??i ?ây là b?n c?a CHCPI 1. B?n này ???c các ông Ja Mata Harei, Ja Yaparang, Luw Kuang Thrang, Lam Ya Tin, Thuan Weng Nien sao l?i vào n?m 1968 khi h? ?ang làm vi?c hay có m?t ? Trung Tâm V?n Hóa Chàm Phan Rang.

 

Ariya Glang Anak, m?t tuy?t tác v?n h?c và là m?t v?n ki?n l?ch s? quan tr?ng c?a dân t?c Ch?m vi?t vào ngày th? Sáu, mùng m??i, tháng hai, n?m Mùi, t?c là n?m Ât V? 1835 theo nh? câu 82 c?a Ariya Glang Anak «Kami sarak di dalam ariya, nasak pabaiy bulan dua sa pluh bingun Suk tanyruah», t?c là n?m cu?i cùng c?a chi?n tranh ??ng kh?i d??i s? ch? ??o c?a Ja Thak Wa ch?ng l?i quân xâm l?ng c?a tri?u ?ình Hu?.

 

Tác ph?m v?n h?c b?ng th? này, tuy ch? kho?ng 120 câu, nh?ng ??y ?p các tri?t lu?n v? cu?c s?ng, nhi?u áng v?n mang tính kinh ?i?n c?ng nh? s? thâm sâu c?a các ngôn t? ???c s? d?ng. Ariya Glang Anak còn là m?t thi ph?m ?? ra cho ng??i Ch?m m?t "sinh l?" trong ?i?u ki?n h? không còn l?i thoát tr??c s? tiêu di?t tàn b?o c?a ?oàn quân Minh M?ng sau ngày Champa m?t n??c vào 1832 và sau cu?c cách m?ng ??ng kh?i c?a Ja Thak Wa vào n?m 1834-1835, th?t b?i.

 

M?t ?i?u ??c bi?t khác, là so v?i các tác ph?m có m?t trong kho tàng v?n h?c Ch?m, Ariya Glang Anak là tác ph?m gây ra nhi?u s? ng? nh?n. S? ng? nh?n này không gi?i h?n trong qu?n chúng bình dân Ch?m, mà ngay c? v?i các v? ???c cho là uyên thâm ngôn ng? Ch?m, nh? : L?u Quí Tân, «C? th? Ch?m», trong Ph? Thông. Thiên Sanh C?nh «Tiên ?oán» trong N?i San Panrang, s? 1, 1972, trang 13-14, và v.v… khi các v? này hi?u ??n thu?n t? "glang anak" trong tiêu ?? thi ph?m có ngh?a là "tiên ?oán", ??ng th?i xem nó là m?t t?p s?m kí, trong khi ?ó t? "glang anak" ? ?ây, có ngh?a là "nhìn v? phía tr??c" hay v?i ngh?a r?ng và hàm ý h?n là "tìm m?t sinh l?".

 

N?i dung s? l??c

 

Ariya Glang Anak ?úc k?t l?i các di?n bi?n th?i cu?c c?a m?t v? lão thành ng??i Ch?m, tr??c hoàn c?nh ??t n??c Champa b? ??i Vi?t (Vi?t Nam) thôn tính và b? tàn phá d??i th?i Minh M?ng vào nh?ng n?m 1832-1835.

V? lão thành này ( tác gi? Ariya Glang Anak ) ?ã cho th?y nh?ng s? ho?ng lo?n, n?i khi?p s? c?ng nh? s? xáo tr?n c?a xã h?i ng??i Ch?m khi quân gi?c kéo vào gi?t chóc, ??t phá h?u h?t các làng m?c c?a dân t?c này. Quân xâm l??c ngay t?c kh?c xô ?? n?n t?ng xã h?i Champa. Làm cho giá tr? luân lý ??o ??c nhanh chóng xu?ng c?p, lòng ng??i tr? nên nham hi?m khó dò, lòng ganh ghét l?n át tính khoan dung, s? h?n thù d?y lên tràn ng?p, cái ác l?n chi?m cái thi?n, và c?ng ??ng ng??i Ch?m chìm h?n vào trong ?êm t?i. Quân xâm l??c c?ng ?ã bày ra m?t xã h?i m?i trên ??ng hoang tàn này. Nh?ng ng??i có n?ng l?c, có hi?u bi?t và ??c ?? ???c coi là r??ng c?t c?a ??t n??c thì b? quân gi?c v?t ra rìa, b? k?t án, tù ?ày hay b? kh?ng ch?, ch? nh?ng k? phàm phu t?c t?, ??ng hèn, không bi?t gì h?n ngoài s? xu n?nh, ch?y theo chân gi?c, thì ???c quân gi?c dùng ?? c?t nh?c lên tr? thành quan quy?n, có d?p ng?i trên, ??ng lên ?è ??u c?i c? nhân dân. T?t nhiên, nh?ng ph?n t? này ch? là công c? ?? cho quân xâm l??c sai khi?n. Do v?y, mà xã h?i Ch?m tr? nên t?i t? h?n.

Trong c?n bão lo?n và trong ?êm t?i c?a dân t?c Ch?m, Ariya Glang Anak c? g?ng phát th?o m?t sinh l?, và ??a nó ra nh? m?t cái phao hay ?óm l?a soi ???ng cho ng??i Ch?m còn s?ng sót bám l?y, ?? cho h? kh?i chìm h?n hay m?t d?ng trong ?êm t?i.

 

 

?o?n ??u Ariya Glang Anak

 

 

Phiên âm

 

Trong ph?n phiên âm c?a tác ph?m này, chúng tôi s? d?ng h? th?ng phiên âm La Tinh qu?c t? c?a Vi?n Vi?n ?ông Pháp. ??c gi? nên l?u ý cách phát âm c?a m?t s? ph? âm và nguyên nh? sau :

Nd = nduec (ch?y), ndom (nói)

Mb = mbeng (?n), mboh (th?y)

Nj = njep (ph?i), njuh (c?i)

 = t??ng ???ng v?i ? c?a ti?ng Vi?t, nh? hâ (nó), jiâ (thu?)

O = t??ng ???ng v?i ô c?a ti?ng Vi?t, nh? oh (không có), hadom (bao nhiêu)

Aow = t??ng ???ng v?i o c?a ti?ng Vi?t, nh? pataow (ch? d?n), tanaow (??c)

 

Chú thích

 

Ch? n?m trong d?u ngo?c […] là t? mà ng??i Ch?m th??ng dùng hôm nay. S? n?m trong […] là s? trang c?a tác ph?m Akhar Thranh.

 

B?n phiên âm Ariya Gleng Anak

 

1. Gleng anak linyaiy likuk jang oh hu,

Bhian drep ngap ralo, pieh hapak khin ka thraong,,

 

2. Panrang Kraong Parik Pajai halei gilaong,

Kiem basei khin ka raong, kacuec tabiak jieng darah,,

 

3. Gram saravan duis di hagait blaoh o thah,

Mbai tabuh di grep narah, tagrang ka-ndaong pak halei,,

 

4. Tel thun nathak athaih nan ra brei,

Apuei kadhir mbeng palei, nager chai drut merai,,

 

5. Deng di pur khin mbeng parabat o ka ra mai,

Nâh gep blaoh pabrai, menyum tathik khin ka thu,,

 

6. Balan tajuh Lengka merai sumu,

Klaw pakal merai saong nyu, Kawei angan bhum Kawei,,

 

7. Grum menyi klaw yawa tathrot di drei,

Praittik jang megei, tajot sala jang tatuen,,

 

8. Ra caik tapeng cataik taduk luai phun,

Kaing agha pieh tanan, palai pajaih aia urang,,

 

9. Ra caik ulik daok pakhik phun darang,

Di grep tapien ra pawang, pa-mbuk pajaih nan ka drei,,

 

10. Grum menyi riyak tathrot kayuw megei,

            Sa-ai o krân ka adei, mik o krân lac kamuen,, [2]

 

11. Mboh mabai saong janâk dom di on,

            Dhar phuen calah caluen, ra mâk di drei nao dahluw,,

 

12. Pak aia nan ra brei marai pathuw,

            Pa-ndep tanâh dak batuw, jhak hapak duen pataom,,

 

13. Jhak dahlaw siam hadei nan methraong,

            Menyum tathik tabeng saong kraong, o thei ra mai ngap di drei,,

 

14. Dat [< adat] kayuw phun hapak jruh tanan,

   O ken jruh pak biken, drei tacei wek ka drei,,

 

15.            duissak ké pep di thei,

            ndem saong gep blaoh kakei, methuw khin nduec duah pajeng,,

 

16. ra brei ralo lac takik mbeng oh tel,

kheng hadom lac liman, trei hadom lac lipa,,

 

17.  dalam o dreh norapat sa kaya,

Urang bihuh bihah biha, bihi takeng hu abih,,

 

18.            mbeng athar aik talang pa-abih,

            duen pa-mbuk nda ka jrih, palai lihik di urang,,

 

19.            hajieng ngap di lin ginreh pabi-ndang,

            di grep tapien ra pawang, halei nager drei khin nao,,

 

20.            kheng di lot dahlaw liman hadei kubaw,

            praong pran kheng di nao, blaoh liphuai sakasan,,

 

21.            daok di lot yuw ra nao di danal,

            binyuel hawing mai wer, ka-njung dalam lo ra-ong,, [3]

 

22.            gram narah laik karam yuw khin ndong,

            apuei ngah yuw khin bhong, tani ra lac yuw tani,,

 

23.            an di mbeng mbrai akam memâh tali,

            kahlaom meyaom lac bingi, bibak janâk ka mang njep,,

 

24.            krung di grep rai dahlaw urang padep,

            drei ginaong mbuah gep, ra pa-on haniim ka drei,,

 

25.            ew padaong di krâh melam ngan harei,

            mbuah kar lo ka thei, tathrât mehu lo mang kal,,

 

26.            klak taba on ka mbak siam ahar,

            mboh riyak coh mang kal, dom bi biak lac mekrâ,,

 

27.            bilan sa pluh nathak athaih nan mang hu,

            apuei tiah krung mang Cru, cuh janâk mbeng batuw,,

 

28.            yah biak athar thibar o thei ra thuw,

            di grep narah mai payuw, di sakaray jang oh hu,,

 

29.            ra mâk hadam pa-ndik limân duah magru,

            ra mâk athuw khin ka hu, pa-ndik rimaong duah amal,,

 

30.            ra mâk takuh pa-ndik caguer duah bariyar,

            ra mâk bata ngap saban, ka araok daok ba-ndang,,

 

31.            dalam nager Sri Banây ita karang,

            ralo sup jaik li-mbang, ralo melam jaik hadah,, [4]

 

32.            juk hajan sup lingik yuw khin drah,

            khin lam apuei sak narah, di Prangdarang drei ta ni,,

 

33.            danuh abih sa manga di lok kani,

            patao kuyuw ngan nabi, krâm hawei hala kuyuw,,

 

34.            abih pakar jang hadai deng pathuw,

            di lok ni drei oh thuw, thei mai lac saong drei,,

 

35.            mbuah kar haduis rup min likei,

            daok gi-ndeng juai brei, hanuk yawa urang gi-naong,,

 

36.            di lok ni hu hajan hu khaong,

            hu kanu hu dhaong, hu pa-ndiak hu li-an,,

 

37.            siam dahlaw jhak hadei dom di ken,

            ralo pa-ndiak pakik li-an, ralo janâk pakik haniim,,

 

38.            hamit grum klaw yawa dih pur,

            di lok kani thuw khin on, drei urang set hatai,,

 

39.            mboh ra ndik janâk patih tabiak marai,

            ra deng di lamnga Pajai, di bhum Patih drei tak ni,,

 

40.            kunal di tian ndom bi biak urang tanyi,

            ka dahlaw mai yuw ni, di grep narah mai kanal,,

 

41.            sa mbeng siam saong jhak jang yuw nan,

            juai pachom lac tel, abih jeh ra brei pathuw,,

 

42.            abih phun dom rai janâk oh thaw,

            yah ka-mlah puec bi yuw, panuec nan biruw ma siam,, [5]

 

43.            asit praong likei kumei drei urang,

            puec siber khin ka siam, juai bilei yuw mang kal,,

 

44.            dom jhak ra kaoh pa-mbuk rabuw awan,

            ra pawait di riim pakal, jet gila ra brei pathaw,,

 

45.            kahlaom di lot dunya ew likuw,

            likei kumei lijang buw, tuk halei jang oh wer,,

 

46.            mabai janâk ké mboh dreh tak nan,

            sa paceng nan mang tel, hajieng oh puec praong hatai,,

 

47.            daok di lot krân ka lot ni hai,

            juai puec tuei hatai, pagep pakrâ teng tabeng,,

 

48.            juai mboh siam ahar ranak khin mbeng,

            jama-o tian tateng, dalok tabiak ken khin duen,,

 

49.            juai megru tasep hatai ndom kaphuer,

            caik di tian dom bi aen, oh njep urang tel kaya,,

 

50.            magru panuec thattiak baik ita,

            siam ramiik jhak caga, paceng janâk mang anak,,

 

51.            yang bita supit sumat threh tabiak,

            oh kakei lac ngap, janâk haniim wek ka drei,,

 

52.            praong di lot pak pakal [< pakar] wey likei,

            ngap oh thah gem di drei, o thuw ka hagait pak pakal [< pakar],, [6]

 

53.            po pajieng sa rathuk tajuh awan,

            mbak taba mathem yaman, Débita séh maleng,,

 

54.            hamiit danây apuei kadhir srok khin mbeng,

            di parabat khin karem, di jallidi khin hakaoh,,

 

55.            di grep tapien ra pawang daok blaoh,

            khin thac tathik pahakaoh, da-ndep kawek sa paceng,,

 

56.            narah ita dakik siam ralo habeng,

            praong akaok kieng di mbeng, kasal kalik mang set hatai,,

 

57.            dalam ralo janak saong mabai,

            haniim ayuh jang oh hai, nâm angan lijang oh hu,,

 

58.            rai drei sapajieng rei saong nyu,

            ralo ginaong puec oh hu, ra brei janak mai ka drei,,

 

59.            hajieng mabaoh blaoh libuah jruh ndei,

            kayua duis mang halei, pieh wek ka ita,,

 

60.            krung ra lac tathik darak cuah liga,

            padeh tak nan ân ka, juai bilei ka urang,,

 

61.            mah likam laik tama oh sak karang,

            ndong tagok matâh karam, blaoh oh hu thei ra thuw,,

 

62.            uken basei haban tamrak ngan batuw,

            thattiak athar gihlaw, mang tathit kal merai,,

 

63.            daok sa drei sa nager di krâh hanrai,

            di krâh tasik cuah hajai, halei nager drei sa thuw,, [7]

 

64.            daok tabur khan aw pataih li-uw,

            ba alin thei oh thuw, ra pambuk pieh tak nan,,

 

65.            ra brei janâk parabha gep bitel,

            ka-nda drei mbuah kar, lac oh mboh hagait di kuw,,

 

66.            sa manga di lot ni ew likuw,

            ra pa-on drei dahlaw, sumu saong tian drei takrâ,,

 

67.            habien drei lac mbeng thruk mahu,

            bibak janâk khin ka hu, mang mboh urang khin pajieng,,

 

68.            daok di lot bi ligaih juai peng,

            panuec kadha waiy weng, tian hacih nan mang siam,,

 

69.            kumi panah di manes blaoh akhan,

            ka sa rabang pak pakal [< pakar], di dalam rup ita,,

 

70.            supit sumat subik saong Yang Bita,

            âng ka thah sa-ai kacua, âng jet nan adei,,

 

71.            sa nager nan tabiak mang halei,