??ng Thành Danh

  ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung.

Po Klong Garai temple, Panduranga, Vietnam, ca. 14th century A.D.. Ngu?n: http://digitalcollections.lib.washington.edu/

M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII

??t v?n ??

L?ch s? quá trình m? cõi v? ph??ng Nam c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u gi?a ??i Vi?t và Champa trên m?i bình di?n ghi nh?n nh?ng s? ki?n quan tr?ng vào giai ?o?n th? k? th? XVII – XVIII. Nh?ng cho ??n nay, nh?ng s? ki?n ?ó v?n ???c ít ai bi?t ??n ho?c ch? ???c nh?c ??n m?t cách r?t s? l??c, ?ó là lý do t?o ra nh?ng nh?n th?c còn nhi?u h?n ch? và sai l?m v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong ti?n trình m? cõi c?a dân t?c Vi?t Nam, giai ?o?n m?t k? c?a v??ng qu?c Champa, c?ng nh? m?i bang giao hai n??c trong giai ?o?n ?y.

Nh?ng h?n ch? trên có nguyên nhân c?a nó. Xu?t phát t? nh?ng ghi nh?n ít ?i c?a các c? s? Vi?t Nam vi?t v? Champa sau n?m 1471 (t?c là n?m Lê Thánh Tông chính ph?t Champa, ?ánh ??n t?n kinh ?ô Vijaya) các nhà khoa h?c khi khai thác các ngu?n tài li?u này th??ng ??a ra hai m?c niên ??i ?ánh d?u cho s? suy vong c?a v??ng qu?c Champa ?ó là 1471 (G. Coedes và G. Maspero)[1] và 1692 (Lê Thành Khôi)[2].

Nh?ng trên th?c t?, v??ng qu?c Champa v?n t?n t?i sau n?m 1471, vua Lê Thánh Tông ch? sát nh?p vùng ??t phía B?c ?èo Cù Mông vào lãnh th? ??i Vi?t (sau này vùng ??t m?i này ???c vua Thánh Tông ??t là th?a tuyên Qu?ng Nam hay là x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng), còn ph?n ??t phía Nam ?èo Cù Mông ???c chia ra làm ba n??c Hoa Anh, Nam Bàn và ??i Chiêm. Vùng ??t ??i Chiêm chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p l?i ? hai x? Kauthara (Khánh Hòa nay) và Panduranga (Ninh – Bình Thu?n nay) do B? Trì Trì (m?t hàng t??ng ng??i Ch?m) làm vua. Chính vì th?, Champa v?n còn là m?t qu?c gia ??c l?p, nh?ng l? thu?c vào ??i Vi?t d??i thân ph?n ch? h?u[3].

Xa h?n th? n?a, dù n?m 1692, biên niên s? tri?u Nguy?n là ??i Nam Th?c L?c ghi nh?n v? vi?c Chúa Nguy?n sát nh?p vùng lãnh th? cu?i cùng c?a Champa (Panduranga – Champa)[4]. Nh?ng, trên th?c t? n?u ??i chi?u v?i v?n b?n hoàng gia Panduranga – Champa, v??ng qu?c này v?n t?n t?i trong các vùng t? tr? riêng bi?t xen l?n v?i ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong, ???c các v?n b?n c?a chúa Nguy?n ghi nh?n d??i tên g?i tr?n Thu?n Thành.

Chính vì nh?ng l? ?y, trong bài vi?t này, chúng tôi xin trình bày m?t cách khái quát v? v??ng qu?c Champa sau n?m 1471, ??c bi?t là nh?ng di?n bi?n quan tr?ng trong m?i bang giao ??i Vi?t và Champa th?i k? chúa Nguy?n ? ?àng Trong th? k? th? XVII. M?t giai ?o?n l?ch s? ???c ghi nh?n v?i s? hoàn thành vi?c sát nh?p lãnh th? Champa (ti?u qu?c Panduranga) vào x? ?àng Trong và s? hình thành tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n. H?u t? ?ó, minh ??nh và làm sáng t? các v?n ?? l?ch s? v?n còn ít ???c quan tâm và hi?u bi?t ??y ??.

1.      V??ng qu?c Panduranga – Champa tr??c n?m 1692

B?n ?? Champa. Ngu?n Po Dharma 1996

Sau cu?c chi?n tranh ??i Vi?t – Champa n?m 1471, vua Lê Thánh Tông l?y ph?n ??t t? phía Nam sông Thu B?n ??n phía B?c ?èo Cù Mông (t?c là vùng Th?a tuyên Qu?ng Nam th?i Lê, x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng). Ph?n ??t còn l?i c?a Champa ? phía Nam ???c chia làm ba vùng : ??i Chiêm, Nam Bàn và Hoa Anh[5]. Trong ?ó, ??i Chiêm l? lãnh th? c?a c?a Champa bao g?m ti?u qu?c Kauthara, Panduranga và sau này còn có thêm ti?u qu?c Aiaru ? phía B?c Kauthara, t?c là lãnh th? c?a n??c Hoa Anh tr??c kia.

N?m 1611, Nguy?n Hoàng sau khi vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng sai V?n Phong ?ánh Champa và l?y ??t Aiaru l?p ra dinh Phú Yên[6]. Sau bi?n c? này lãnh th? Champa thu h?p vùng ??t phía Nam ??i Lãnh, biên niên s? c?a hoàng gia Panduranga – Champa còn ghi l?i niên bi?u các v? vua thu?c th?i k? này. Trong ?ó, có tri?u ??i Po M?h Taha v?i v? vua Po Rome n?i ti?ng (1627 –  1653). ?ây là v? vua có công giúp nhân dân Champa xây d?ng ??p th?y l?i Maren (Ninh Thu?n), xây d?ng m?i ?oàn k?t gi?a các tôn giáo Champa và các c?ng ??ng dân t?c mi?n núi vùng cao v?i mi?n ??ng b?ng Champa, xây d?ng m?t n?n v?n hóa Champa b?n ??a r?c r?. D??i th?i k? tr? vì c?a v? vua này, n?n th??ng m?i c?a Champa ti?p t?c phát tri?n, Champa ti?p t?c xu?t kh?u các m?t hàng quý hi?m nh? k? Nam, tr?m h??ng và nhi?u h??ng li?u khác, trong th?i k? này Champa  không ch? giao th??ng v?i các qu?c gia trong khu v?c mà còn b?t ??u giao th??ng v?i các thuy?n buôn ph??ng Tây nh? Hòa Lan, B? ??u Nha…[7].

Xây d?ng ???c m?t qu?c gia có n?n v?n hóa r?c r? và có n?n kinh t? phát tri?n, vua Po Rome và các v? vua k? v? li?n tính ngay ??n chuy?n l?y l?i vùng ??t c?. Trong giai ?o?n ??u Champa ?ã c? g?ng tìm ki?m cho mình m?t ý th?c h? tôn giáo, chính tr? m?i thay th? ý th?c h? Hindu giáo có ngu?n g?c ?n ?? b?ng ý th?c h? H?i giáo. Thông qua ???ng th??ng m?i, vua Po Rome ?ã ti?p xúc v?i ý th?c h? m?i này t? các n??c H?i ??o (Mã Lai) và du nh?p nó vào Champa. M?t khác, thông qua m?i quan h? này ông mu?n t?o m?t liên minh quân s? v?i các ti?u qu?c ? Mã Lai h?u xây d?ng th?c l?c quân s? – chính tr? nh?m làm ??i tr?ng v?i chúa Nguy?n ? phía B?c, không ph?i ng?u nhiên mà th?i k? này v? khí là m?t hàng giao th??ng ph? bi?n gi?a Champa v?i n??c ngoài…[8].

?ây có th? là giai ?o?n huy hoàng cu?i cùng c?a n?n v?n mình này tr??c khi h? chính th?c tính toán ??n m?t k? ho?ch h?u chi?m l?i vùng ??t Aiaru x?a (nay ?ã thu?c x? ?àng Trong). N?m 1653,  Po Nraop (s? Vi?t g?i là Bà T?m hay Bà Th?m) có l? là v? vua tr? vì sau Po Rome, ?ã th?c hi?n thay ông tham v?ng c?a mình h?u chi?m l?i vùng ??t c?. Nh?ng cu?c ph?n công này ?ã th?t b?i, ho?c ch? là nh?ng d?u hi?u qu?y phá nh? l? ? vùng biên gi?i.

Nh?ng ?ó c?ng là cái c? cho chúa Nguy?n c? binh chinh ph?t Champa. Cùng n?m ?ó, chúa Nguy?n sai quân chinh ph?t Champa, sát nh?p vùng Kauthara – Champa vào x? ?àng Trong, ??t thành dinh Thái Khang[9]. ??n ?ây, lãnh th? Champa ch? còn thu h?p l?i ? vùng Panduranga. T? lúc ?y, v??ng qu?c Panduranga c?ng chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p và ???c g?i là Panduranga – Champa. N?u nh? tr??c n?m 165 3, ho?t ??ng ngo?i th??ng c?a Champa còn phát tri?n thì sau niên ??i này h? hoàn toàn b? co c?m và cô l?p, chúa Nguy?n ?ã ki?m soát toàn b? b? bi?n và t? ?ây nh?ng l?u dân Vi?t c?ng b?t ??u ti?n d?n v? Nam thông qua ???ng bi?n ??n x? Gia ??nh- ??ng Nai ?? khai phá.

Không ch?u khu?t ph?c tr??c chúa Nguy?n, dù v?n th??ng xuyên t? ra quy thu?n, các ông vua Champa v?n ch? c? h?i ph?n công. Các vua Champa sau này, ti?p t?c n? l?c tìm ki?m nh?ng liên minh quân s? v?i các n??c trong khu v?c h?u làm ??i tr?ng v?i x? ?àng Trong. N?m 1682, m?t giáo s? Pháp ? Ayudhya ?ã báo cáo cho tòa s? v? vi?c nhà vua Champa ?ã dâng m?t lá th? th?nh nguy?n v? s? liên k?t gi?a hai n??c cho nhà vua Xiêm, ?ây là m?t ch? d?n thú v? cho b?ng ch?ng v? vi?c ng??i Champa v?n c? g?ng trong n? l?c tìm ki?m ??ng mình trong nh?ng giai ?o?n cu?i cùng này[10].  M?t tài li?u khác cho th?y s? c? g?ng tìm ki?m m?t liên minh quân s? v?i vùng Malacca c?a vua chúa Champa trong giai ?o?n h?u k? này, thông qua m?t tài li?u ghi nh?n c?a William Dampier, nhà thám hi?m ng??i Anh này cho ta bi?t ngày 13 tháng 5 n?m 1687, m?t ?oàn thuy?n Champa ghé t?i Pulo Ubi (Xiêm) ?? d?ng chân t? ?ó ti?p t?c ??n Malacca[11].

2.      T? tr?n Thu?n Thành ??n ph? Bình Thu?n hay quá trình sát nh?p và ?n ??nh vùng ??t m?i (1692 – 1697)

Khi ?ã nh?n th?y mình ?? s?c ch?ng l?i chúa Nguy?n, vua Champa lúc b?y gi? là Po Soat (1660 -1692) mà s? Vi?t g?i là K? Bà Tranh hay Bà Tranh[12],  quy?t ??nh t?p h?p quân lính, d?ng ??n l?y và t?n công vào ph? Diên Ninh thu?c dinh Bình Khang (tr??c là dinh Thái Khang) v?i n? l?c l?y l?i vùng ??t này. Chúa Nguy?n Phúc Chu c? Nguy?n H?u C?nh, lúc b?y gi? ?ang là Cai c? tr?n th? ? dinh Bình Khang, t?p h?p quân ??i ??y lui cu?c n?i lo?n và l?y c? ?ó, chúa Nguy?n ti?p t?c c? binh vào lãnh th? cu?i cùng c?a Champa ? Panduranga.

??i Nam Th?c L?c chép chi ti?t v? s? ki?n này nh? sau:

“…Mùa thu, tháng 8, vua n??c Chiêm Thành là Bà Tranh làm ph?n, h?p quân ??p l?y, c??p gi?t c? dân ? ph? Diên Ninh. Dinh Bình Khang ?em vi?c báo lên. Chúa sai Cai c? Nguy?n H?u Kính (con Nguy?n H?u D?t b?y gi? g?i là L? tài h?u; ch? Tài, có ch? vi?t là Thành, l?i là Hòa) làm Th?ng binh, l?y v?n ch?c Nguy?n ?ình Quang làm Tham m?u su?t lãnh quân Chính dinh…Quý d?u, n?m th? 2 [1693], mùa xuân, tháng giêng, b?n Th?ng binh Nguy?n H?u Kính ?ánh b?i Chiêm Thành, Bà Tranh b? thành ch?y. Tháng 3, Nguy?n H?u Kính b?t ???c Bà Tranh và b?y tôi. Chúa sai ??i n??c ?y làm tr?n Thu?n Thành…”[13].

Sau chi?n th?ng này, lãnh th? Panduranga – Champa hoàn toàn sát nh?p vào lãnh th? c?a x? ?àng Trong, chúa Nguy?n ??i khu v?c này thành danh x?ng tr?n Thu?n Thành, chia vùng ??t m?i này làm 3 khu v?c riêng bi?t, do các v? t??ng ?ã tham gia cu?c hành quân cai qu?n. Theo ?ó, khu v?c Ph? Hài (Pajai) do Cai ??i Nguy?n Trí Th?ng n?m gi?, Cai c? Nguy?n Tân L? gi? Phan Rí (Parik), Cai ??i Chu Kim Th?ng gi? Phan Rang (Parang)[14].

Tháng 8 n?m 1693, chúa Nguy?n ??i tr?n Thu?n Thành thành ph? Bình Thu?n, nh? v?y chúa Nguy?n, chính th?c sát nh?p ph?n lãnh th? m?i này vào x? ?àng Trong. Nh?ng do ?i?u ki?n c?a m?t vùng ??t m?i ti?p nh?n, còn có ?ông ng??i b?n ??a c? t? và t?o ?i?u ki?n thu?n l?i cho l?u dân Vi?t vào ??nh c? sau này. Chúa Nguy?n (v?i s? tham m?u c?a Nguy?n H?u C?nh) th?c hi?n ch? tr??ng s? d?ng quan l?i ng??i Ch?m ? ??a ph??ng, chúa Nguy?n l?y T? trà viên K? Bà T? (Po Saktiraydapatih) em c?a K? Bà Tranh làm Khám lý, ba ng??i con Bà Ân làm ?? ??c, ?? lãnh và Cai ph?, b?t m?c qu?n áo theo l?i ng??i kinh và sai v? ?? v? yên lòng dân[15].

M?c dù v?y, do bu?i ban ??u ti?p xúc và có nhi?u cách bi?t, nhân dân b?n ??a v?n ch?a ch?p nh?n s? cai tr? c?a chúa Nguy?n và các quan l?i ng??i Vi?t, ?i?u này khi?n h? nhanh ch?ng d?y lên m?t phong trào ??u tranh ph?n kháng vào tháng 12 n?m 1693[16]. Tr??c làn s?ng ??u tranh quy?t li?t và d?a vào kh?n c?u c?a K? Bà T?, tháng 8 n?m 1694, chúa Nguy?n Phúc Chu quy?t ??nh h?y b? ph? Bình Thu?n và tái l?p l?i tr?n Thu?n Thành, phong cho K? Bà T? làm Thu?n Thành v??ng, h?ng n?m dâng c?ng cho chúa Nguy?n nh? m?t phiên qu?c ph? thu?c[17].

Sau m?t th?i gian nh?n th?y tình hình ?ã ?n ??nh, ng??i b?n ??a không còn ch?ng ??i, nh?ng l?u dân ng??i Vi?t ?ã vào l?p làng, xóm ? vùng ??t m?i ngày m?t ?ông. N?m 1697, chúa Nguy?n l?i ??t ph? Bình Thu?n, chia ph? Bình Thuân ra làm hai huy?n là An Ph??c và Hòa ?a. Bên c?nh ?ó, nh?m tránh t?o xáo tr?n và tránh nh?ng xung ??t nh? n?m 1693, chúa Nguy?n v?n duy trì tr?n Thu?n Thành, m?t khu v?c hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m, tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. Tr?n Thu?n Thành này, khác v?i tr?n Thu?n Thành n?m 1694. N?u tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1694 là m?t ??n v? hành chính t??ng ???ng v?i ph? Bình Thu?n, còn tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1697, ch? là m?t ??n vi hành chính t? tr? riêng bi?t c?a ng??i Ch?m, n?m rãi rác và xem l?n v?i các khu ??nh c? c?a ng??i Vi?t tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. ?ây là m?t quy ch? t? ch?c hành chính h?t s?c ??c bi?t trong hoàn c?nh m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, trong ?i?u ki?n c?ng ??ng ng??i Vi?t ??n ??nh c? và khai phá, s?ng xen l?n v?i các khu v?c c?a ng??i Ch?m b?n ??a.

??i Nam Th?c L?c, tài li?u duy nh?t nói v? tr?n Thu?n Thành không cung c?p nhi?u chi ti?t v? khu v?c hành chính ??c bi?t này. Nh?ng biên niên s? Champa cho th?y tr?n Thu?n Thành, sau n?m 1697, ch? là cách tri?u ?ình chúa Nguy?n g?i v? v??ng qu?c Panduranga – Champa v?i m?t tri?u ?ình, lu?t pháp, quân ??i riêng…v?n ???c duy trì, l? thu?c vào ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong và t?n t?i cho ??n th?i c?i cách hành chính c?a Minh M?ng (1832 – 1833)[18]. M?c khác, nh?ng tài li?u trích d?n c?a ph??ng Tây c?ng cho th?y s? hi?n di?n c?a ??c khu hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m này trong giai ?o?n th? k? XVIII. Tài li?u c?a m?t chi?n thuy?n Pháp ?ã nh?c ??n m?t tri?u ?ình ng??i Ch?m ?óng ?ô ? Bal Chanar (Phan Rí) vào n?m 1745. H? còn miêu t? bên c?nh các ông vua ng??i Ch?m này là m?t viên quan c? v?n ng??i vi?c có vai trò quan tr?ng trong m?i quy?t ??nh c?a hoàng gia[19].

 N?u nh? ??i chi?u và so sánh biên niên s? c?a chúa Nguy?n và c?a ng??i Ch?m Panduranga – Champa, c?ng nh? nh?ng tài li?u c?a các thuy?n bè ph??ng Tây, chúng ta có th? nh?n th?y rõ d?u hi?u hi?n di?n c?a mô hình ??c bi?t này trong giai ?o?n 1697 ??n 1832.

?ây là m?t ??c khu hành chính ???c hình thành trong giai ?o?n ng??i Vi?t v?a m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, di dân Vi?t m?i ??n ??nh c? ? vùng ??t m?i, c? dân ng??i Ch?m b?n ??a ch?a quen s? th?ng tr? c?a t?c ng??i khác, hai dân t?c b??c ??u c?ng c? ch?c ch?n s? có nhi?u hi?u nh?m và mâu thu?n. Do ?ó, vi?c hình thành tr?n Thu?n Thành có vai trò chuy?n ti?p tr??c khi chính th?c sát nh?p các ??a h?t c?a ng??i Ch?m vào lãnh th? Bình Thu?n m?t cách ?n ??nh không t?o nên nh?ng mâu thu?n và xung ??t gi?a hai c?ng ??ng. Chính vì nh?ng l? ?y, vai trò c?a tr?n Thu?n Thành trong l?ch s? m? cõi c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u, hòa h?o gi?a hai dân t?c có m?t vai trò và v? trí r?t quan tr?ng, nó c?n ???c l?ch s? ghi nh?n m?t cách chi ti?t và công minh.

K?t Lu?n

Bài vi?t này c?a chúng tôi v?a phác th?o v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong hành trình m? cõi c?a ng??i Vi?t v? ??t ph??ng Nam và m?i giao l?u gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i Vi?t – Ch?m th? k? XVII. Nó ghi nh?n l?i m?t giai ?o?n trong l?ch s? hai dân t?c v?i nh?ng xung ??t, giao tranh, nh?ng bên c?nh ?ó và h?n h?t n?a là m?i quan h? giao l?u, c?ng c? gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i, s? hình thành ph? Bình Thu?n và tr?n Thu?n Thành l? thu?c nó là m?t s? ki?n l?ch s? có th?t c?n ???c ghi nh?n.

T? s? ki?n ?y, l?ch s? c?a vùng ??t Ninh – Bình Thu?n (ngày nay) s? ???c kh?c h?a m?t cách sinh ??ng, t? ?ó chúng ta có th? nh?n th?c rõ ràng và ??y ?? v? m?t giai ?o?n chuy?n ti?p t? x? Panduranga (Champa) sang ph? Bình Thu?n (?àng Trong). ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung.

Tham kh?o

1. Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay” ??ng trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, EFEO, Kuala Lumpur, (2003).

2. Coedes (G), Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964.

3. Dampier (William), A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927.

4. Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965.

5. ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005.

6. Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007.

7. Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955.

8. Lafont (P-B), “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris, (1988).

9. Maspero (G), Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928.

10.Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003.

11. Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987.

12. Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb Giáo d?c, Hà N?i, 2002.

[1] Xem G. Maspero, Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928, p.240 ; G. Coedes, Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964, p.430.

[2] Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955, p.265.

[3] Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003, tr. 698-704.

[4] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb. Giáo d?c, Hà N?i, 2002, tr. 114-116.

[5] Theo ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005, tr. 236-237,  Nam Bàn ? phía B?c Tây Nguyên và Hoa Anh là vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (Phú Yên ngày nay).

[6] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 40.

[7] P-B. Lafont, “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris,(1988),pp. 65 – 75.

[8] Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay”, trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, BFEO, Kuala Lumpur, (2003), pp.168-169.

[9] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 68-69.

[10] Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007, p.125

[11] William Dampier, A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927, pp.272.

[12] Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987, pp. 67.

[13] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 114–115.

14] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 115.

[15] Nh? trên.

[16] ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, ghi chép v? phong trào ch?ng ??i này nh? sau:

“….Tháng 12, [1793],ng??i Thanh là A Ban cùng v?i H?u trà viên là óc Nha Thát ? Thu?n Thành n?i lo?n. T? lúc Bà Tranh b? b?t, hai ng??i ??u ch?y v? ??t ??i  ??ng,  A  Ban  ??i  tên  là  Ngô  Lãng  t?  x?ng  mình  có  phép  hô  phong hoán  v?,  g??m  ?ao  không  th?  làm  b?  th??ng.  Ng??i  Thu?n  Thành  là  Ch? Vinh  kêu  h?p  dân  man  ?i  theo.  ??n  b?y  gi?  ?em  ??  ??ng  c??p  Ph?  Hài.

Cai  ??i  Nguy?n  Trí  Th?ng  ?em  quân  ch?ng  ?ánh.  A  Ban  gi?  ?ò  thua,  Trí Th?ng ?u?i theo b? ph?c binh gi?t ch?t. Cai ??i dinh Bà R?a tên là D?c và th?  ký  là  Mai  (không  rõ  h?)  ?em  quân  ??n  c?u  vi?n,  ??u  ch?t  c?.  A  Ban bèn  vào  Phan  Rí,  lo  r?ng  cai  c?  Nguy?n  Tân  L?  s?c  m?nh,  mình  không ch?ng  n?i,  bèn  sai  con  gái  ng??i  dân  Thu?n  Thành  b?  thu?c  ??c  vào  qu? chu?i  cho  Tân  L?  ?n.  Tân  L?  b?  câm.  A  Ban  l?i  tung  nhi?u  ti?n  b?c  ?? ng?m k?t v?i quân Tân L? làm n?i ?ng. ??n khi ?ánh, Tân L? b? b?n ph?n  binh ?âm ch?t, dinh tr?i c?a c?i b? ??t và c??p g?n h?t. A Ban l?i kéo quân ??n  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  vì  quân  ít  không  ra,  ?óng  c?a thành t? th?. G?p Khám lý K? Bà T? v?a ??n, Kiêm Th?ng b?t trói ? ngoài c?a thành b?o s? ?em chém. óc Nha Thát s? [K? Bà T?] b? gi?t, nói v?i A Ban b? vây ?i. Kiêm Th?ng bèn th? K? Bà T? v?.

A  Ban  l?i  vây  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  báo  tin  g?p  v? dinh Bình Khang. Tr?n th?  Nguy?n  H?u  Oai  và  L?u th? Nhu?n (không rõ h?) ti?n binh theo th??ng ??o ?? c?u vi?n. A Ban bèn lui v? Bào L?c. Phan Rang ???c gi?i vây. R?i H?u Oai b? b?nh ch?t. Tháng  2,  A  Ban  ti?n  gi?  l?y  Ô  Liêm.  L?u  th?  Nhu?n  và  các  cai  c? T?ng  Tuân  và  Nguy?n  Thành  chia  quân  giáp  ?ánh.  A  Ban  ch?y  v?  Ph? Châm.  Quân  ta  ?u?i  theo  sát.  Gi?c  l?i  ch?y  v?  Th??ng  Dã  (ti?p  ??a  gi?i Chân  L?p). Nhu?n  bèn  v?,  ?em  vi?c  báo  lên.  Chúa  l?i  ra  l?nh  cho  Cai  c? Nguy?n  H?u  Kính,  và  v?n  ch?c  Trinh  T??ng  (không  rõ  h?)  ti?n  nghi  x? trí. Cai c? Nguy?n Th?ng H? ?em quân ti?n ?ánh, ??ng gi?c d?p yên…”. Tr. 115 – 116.

[17] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 116.

[18] Po Dharma, s?d, p. 68 – 69.

[19] Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965, tr.106.

Ngu?n: T? Panduranga ??n Ph? Bình Thu?n. (M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII). ??ng Thành Danh Bài ?ã ??ng trên t?p chí X?a và Nay, s? 450, tháng 8/ 2014, tr. 32 – 35)