Văn hóa Champa

Phan Quốc Anh1. Việt nam l một nước đa tn giഡo v đa dn tộc nࢪn c bức tranh văn ho t㡴n gio, dn tộc đa dạng, phong phᢺ. Gp phần khng nhỏ v㴠o bức tranh văn ho đa dạng ấy c văn ho᳡ tn gio d䡢n tộc Chăm. Những tn gio Ấn Độ như B䡠 la mn, Ấn Độ gio, Hồi gi䡡o hầu như chỉ tập trung trong cộng đồng nguời Chăm hiện đang sinh sống ở miền Trung Việt Nam.Nếu gọi v9ng Đng Nam cổ l䁠 Ấn -Trung (Indo – China) th văn ho t존n gio Chăm Pa cổ mang đậm dấu ấn văn ho tᡴn gio Ấn Độ, thậm ch cho đến ng᭠y nay tn gio䡠 ny cn đậm hơn cả ở quಪ hương n l Ấn Độ m㠠 cc nh dᠢn gian học gọi l thuyết “ho thạch ngoại vi trࡪn bin”.Nằm trong cơ tầng văn ho Đ꡴ng Nam , dbn tộc Chăm c nền văn ho bản l㡢u đời, v vậy, cc t존n gio Ấn Độ khi du nhập vo Chăm pa đều bị bản địa hoᠡ.2. Cc tn giᴡo Ấn Độ truyền b tới Đng Nam ᴁ bằng hai con đường, đường thuỷ v đường bộ: một đường từ bờ biểnࠠCoromandelẤn Độ th4ng qua eo biển Malacca tới quần đảo M Lai; một con đường khc l㡠 từ t Xan tiến v`o Mianma, rồi từ Mianma truyền vo lưu vực sng Mപ Cng, đến Chn Lạp, Ph䢹 Nam v Chăm Pa.Cc sử liệu Trung Quốc cho biết, vࡠo năm 192, thừa lc nh Hậu Hꠡn suy yếu, một nhn vật tn l⪠ Khu Lin liền chiếm một phần đất của quận Nhật Nam của nh Hꠡn (vng đất nằm giữa đo Ngang v騠 đo Hải Vn) xưng vua trong một huyện cực nam l袠 Tượng Lm (pha nam Thừa Thi⭪n hiện nay). Đ chnh l㭠 Lm Ấp hay Chăm Pa m Tấn thư năm 280 x⠡c định:” Vương quốc n y, về pha nam gip nước Ph� Nam, gồm rất nhiều bộ lạc v lin kết với nhau, lợi dụng n઺i non hiểm trở, họ khng chịu qui phục Trung Quốc”.12.1. Hiện nay, c䠡c nh khoa học chưa tm thấy một tư liệu nଠo ni về cc nh㡠 sư hay những tn đồ của cc t�n gio Chăm Pa đến truyền đạo. Nhưng những tư liệu khảo cổ học, cc bia k᡽ Chăm Pa cho thấy cc tn giᴡo Ấn Độ đ đến cc vương triều Chăm Pa từ rất sớm, thậm ch㡭 cng với việc lập quốc, xy dựng vương quyền kết hợp với thần quyền. Bằng chứng cho thấy ni颪n đại sớm nhất m Phật Gio được truyền đến Chăm Pa lࡠ tấm bia k V Cạnh được t�m thấy gần Kauthara ( Nha Trang). Tấm bia k ny c� nin đại thế kỷ III-IV. Trn bia được ghi bằng chữ Phạn, viết theo kiểu chữ Amravati, cꪳ nội dung mang tư tưởng Phật gio như: “Lokasaaya gatgati”( sự chết hoặc sự phục sinh của thế giới nᠠy) hay: “ Prajn Karuna”( từ bi trắc ẩn đối với ch࠺ng sanh). Theo Tiến sĩ Ng Văn Doanh, tấm bia V Cạnh l䵠 bằng chứng vật chất đầu tin v cũng lꠠ cổ nhất ở Đng Nam n䁳i về Phật gio.Bằng chứng thứ hai về Phật gio thời kỳ đầu ở Chăm Pa lᡠ pho tượng Phật bằng đồng c nin đại từ thế kỷ IV đến thế kỷ VI được t㪬m thấy ở khu di tch Phật gio ở Đồng Dương. Đ�y l pho tượng Phật ”o ướt” theo phong cࡡch Ganhara nhưng tc lại xoăn củaNatura, phải chăng n㠳 được nhập trực tiếp từ Ấn Độ hoặc từ Xrilanca.Năm 1901, cc nh khảo cổ học ngời Phᠡp đ đo v㠠 pht hiện ở tu viện Phật Đồng Dương 229 pho tượng Phật. Hiện nay, những bức tượng vᠠ cc mảng điu khắc li᪪n quan đến cc dấu ấn Phật gio được trưng bᡠy ở bảo tng Chăm Đ Nẵng. Cࠡc sử liệu Trung Quốc như “ Lương thư, Tuỳ thư, Nam tề thư…” đều ghi rằng Chăm Pa l một quốc gia Phật Thch Ca. Vୠo đời nh Tuỳ, Lưu Phương đem qun từ Giao Chࢢu đi đnh Lm Ấp vᢠ chiếm được quốc đ. Lưu Phương vo th䠠nh bắt hết người Chăm, thu được 18 thần chủ bằng vng thờ trong miếu, hơn 1300 bộ kinh Phật v nhiều sࠡch viết bằng chữ Chim B1.Cꠡc nh khảo cổ học cn tಬm thấy thn tuợng Phật ở Quảng Kh (Quảng B⪬nh) v hnh Phật trପn ph điu ở Phước Tịnh (Ph骺 Yn), Thn tượng Phật ở Quảng Khꢪ gắn với kiểu tượng Ấn Độ thế kỷ IV-VI ở Bagh II v Ajanta X. Cn phಹ điu ở Phước Tịnh cũng thuộc thế kỷ IV-VI v gần với nghệ thuật tượng Phật M꠴n-Đvaravati.2.2. Sử sch Trung Quốc cho thấy, ngay từ những thế kỷ đầu cng nguyᴪn, B la mn vഠ Ấn Độ gio đ vᣠo Chăm Pa: “…ở Lm Ba (Lm ấp)- tức Chăm Pa, c⢳ một quốc vương tn l Bhadravarman đꠣ cho xy một đền thần đầu tin ở v⪹ng ni Mỹ Sơn, hơn thế ng đ괣 đem dng hiến n cho Siva – Bhadresvara”2.BⳠ la mn gio du nhập v䡠o Chăm Pa rất sớm. Bốn bia k bằng chữ Phạn c ni�n đại thế kỷ VII được tm thấy ở Quảng Nam v Ph젺 Yn ở triều đại Bhadresvaravamin, ba trong bốn bia k đ꽳 ghi nhận lnh địa dnh cho vị thần n㠠y. Cn bia k Mỹ sơn th⽬ ni đến sự thnh k㠭nh dnh cho” Mahesvara, Uma, Brahma, Visnu…”Những bia k của ུng vua Sambhuvarman thế kỷ VII ni về một lnh địa thần của thần ( deva devalaya) nghĩa l㣠 của Bhadrsvara đ bị đốt ph飡 v đ được vua khࣴi phục lại. Một bia k khc n�i về việc xy dựng một bn thờ, một vedi (bệ thờ) bằng gạch bọc bạc v⠠ trn c đặt một bức tượng của Laksmi. Như vậy, cho đến thế kỷ thứ VII, Ấn Độ gi곡o m chủ yếu l Siva giࠡo đ trở thnh t㠴n gio chnh thống của c᭡c vua cha Chăm Pa. Từ đy hꢬnh thnh Thnh địa tࡴn gio Mỹ Sơn (m đến hᠴm nay được UNSCO cng nhận l di sản văn ho䠡 thế giới). Khu thnh địa tn giᴡo Mỹ Sơn cũng bị đập ph nhiều lần. Theo “Tống thư”, năm 446, thứ sử Giao chᠢu l Đn Hoࠠ Chi đ ph c㡡c đền đi, nấu cc bức tượng vࡠng của Lm Ấp thnh thoi được 100 ng⠠n cn.Từ thời Lm Ấp đến Ho⢠n Vương, tức l từ thế kỷ II đến thế kỷ IX, đạo B la m࠴n v Ấn Độ gio luࡴn lun được coi trọng. Cc bia k䡽 giai đoạn ny đều chứng minh tầm quan trọng của Siva gio: ” Đࡡng knh trọng hơn cả Brahma, Visnu, Indra. Surya, Asura, hơn những vị Blam�n v hơn những Rsi, cc vua chࡺa”.Tuy nhin, trong suốt qu trꡬnh đ, Phật gio lu㡴n lun tồn tại v c䠳 nhiều triều đại vẫn coi trọng Phật Gio. Một bia k cέ nin đại năm 829 của vị triều thần Bakul ni tới những tặng phẩm do Samata, vị thượng thư của triều đại Vikrantavarman, c곺ng cho vị thần ở nước Mandala v ghi chp về hai tăng viện Phật gi੡o (vihara) v hai đền thờ (deva kutidve) dng cho Jinahay (tức Phật) vࢠ ni tới vai tr của những Phật tử m㲠 tc giả bia k gọi lὠ Buddhanirvana.2.3. Cũng như phật gi!o v Siva gio, Visnu giࡡo cũng đượcnhiều triều đại coi trọng. Ba bia k (hai của Indravarman I v một của Vikrantavarman III) t�m thấy ở Phan Rang ni nhiều tới Visnu gio. Nh㡠 vua tự so snh mnh với Vikrama: “ Nᬢng quả đất ln bằng hai cnh tay” hoặc với Narayana: “ Nằm trꡪn con rắn v nng thế giới lࢪn bằng bốn cnh tay”. Bia k của Senapati Par, tổng đốc tỉnh Pandurangapura (vόng Phan Rang ngy nay) ngợi ca vị tổng đốc như một Narayana (Visnu) hiện thn, vࢠ cnh tay của ng được so với “con rắn nᴢng ci đĩa tri đất chᡬm đắm trong đại dương của thời đại Kali”.Từ thế kỷ thứ X đến thế kỷ XV, lịch sử Chăm Pa c nhiều biến động lớn. Vo thế kỷ XIII, từ thời Jaya Harivarman I, bắt đầu cuộc chiến tranh giữa bắc v㠠 nam Chăm Pa, rồi tiếp đ l giữa Chăm Pa v㠠 Cămpuchia. Kết quả l Chăm Pa bị tn phࠡ nặng nề v trở thnh một tỉnh của người Khơme từ năm 1203 đến 1220. Cࠡc bia k thời kỳ ny đều n�i tới vai tr của Phật gio Đại thừa ở Chăm Pa. Tuy nhi⡪n, vua Suryavarmadeva mặc d tuyn bố theo phật gi骡o đại thừa nhưng vẫn dng hiến tặng vật cho vị thần Siva ở Mỹ Sơn l Bhadresvara, tặng vật của ⠴ng l 1 chiếc kosa c sೡu mặt (Satmukha) nặng 510 thoi. Đy l một trong những kosa quan trọng v⠠ c gi trị nhất m㡠 chng ta được biết về văn minh cổ Chăm Pa.2.4. Tm lại, suốt hơn 12 thế kỷ tồn tại, Chăm Pa li곪n tục lấy những tn gio Ấn Độ l䡠m tn gio của m䡬nh. Chăm Pa khng kỳ thị tn gi䴡o m tiếp thu rất nhiều gio phࡡi của Ấn Độ. Bao trm ln su骴t qu trnh lịch sử tồn tại của mᬬnh l sự hỗn dung của cc giࡡo phi Ấn Độ. Văn ho vᡠ con người ChămPa tiếp nhận tất cả: Đức hiếu sinh, từ bi của phật gio, tnh thương củaᬠ Visnu gio v cả tᠭnh hung bạo quyền lực của Siva gio.Những tn giᴡo Ấn Độ đ chi phối rất lớn đến đời sống văn ha Chămpa. Những ảnh hưởng đ㳳 c thể tm thấy ở trong đời sống t㬢m linh, phong tục tập qun, văn học nghệ thuật, kiến trc, điẪu khắc v.v… của người Chăm.3. Cng với sự tiếp thu tn gi鴡o, ngay từ khi ra đời nh nước Lm Ấp năm 192, Người Chăm đࢣ tiếp thu những ảnh hưởng km theo tn gi贡o l văn ho, văn học, văn tự, phong tục vࡠ đặc biệt l nghệ thuật kiến trc, điສu khắc. Ảnh hưởng của nghệ thuật kiến trc, điu khắc của Ấn Độ cꪳ thể l trực tiếp từ Ấn Độ, hoặc thng qua cഡc nước trong khu vực Đng Nam .Nhưng khi tiếp thu những th䁠nh tựu văn minh Ấn Độ, người Chăm đ gắn với nghệ thuật bản địa, lm cho nghệ thuật đi㠪u khắc v kiến trc Chăm Pa cổ trở nສn độc đo, c t᳭nh chất điển hnh ở Đng Nam 촁. Những đền th!p v cc tࡡc phẩm điu khắc của người Chăm xưa đều tiếp thu của Ấn Độ, vừa c sự tiếp thu của Khơ me, của Giava v고 cả của Đại Việt.Qua nghin cứu những tư liệu tương đối phong ph về nghệ thuật kiến tr꺺c, điu khắc của Chăm Pa của cꠡc học giả người Php như P. Stc ; J. Boᩡtsơlie v đặc biệt l H. Păcmăngchiࠪ, cc ng đᴣ chia bảng nin đại v phong cꠡch nghệ thuật ra thnh nhiều thời kỳ, km theo đਲ਼ l cc phong cࡡch nghệ thuật. Một số nh nghin cứu Việt Nam đણ đưa ra những khung nin đại v phong cꠡch khc nhau. PGS Cao Xun Phổ chia ra thᢠnh 6 mốc lớn. TS Ng Văn Doanh trong cuốn Văn ho Chăm Pa lại thống nhất theo c䡡ch chia của cc học giả người Php đầu thế kỷ. H. Pᡡcmăngchie chia lịch sử nghệ thuật cổ Chăm pa lm hai thời kỳ:Thời kỳ thứ nhất: từ thế kỷ VII đến thế kỷ XThời kỳ thứ hai: Bắt đầu từ thế kỷ XI đến kết thc nghệ thuật cổ Chăm Pa..P.Stຩc chia nghệ thuật kiến trc v đi꠪u khắc cổ Chăm Pa ra cc phong cch:1- Phong cᡡch Mỹ Sơn E1 (thế kỷ VIII đến đầu thế kỷ IX)2- Phong cch Ho Lai (nửa đầu thế kỷ IX)3- Phong cᠡch Đồng Dương (nửa hai thế kỷ IX – đầu thế kỷ X)4- Phong cch Mỹ Sơn A1 (đầu thế kỷ X – đầu thế kỷ XI)5- Phong cch chuyển tiếp từ Mỹ Sơn A1 sang phong cᡡch Bnh Định (nửa đầu thế kỷ XI đến đầu thế kỷ XII6- Phong cch B졬nh Định (giữa thế kỷ XII đến đầu thế kỷ XIV)7- Phong cch muộn (đầu thế kỷ XIV đến thế kỷ XVI)Nhờ cch chia nᡠy, P.Stc vừa gộp được qu tr顬nh pht triển của nghệ thuật kiến trc lẫn điẪu khắc, đồng thời xu chuỗi được nin đại v⪠ phong cch tương ứng với lịch trnh phᬡt triển nghệ thuật Chăm Pa cổ.3.1. Kiến trc Chăm Pa cổ cn lại chủ yếu l겠 đền Thp. Nếu tnh cả hai khu kiến tr᭺c lớn l khu di tch Mỹ Sơn vୠ khu Đồng Dương th suốt dải đất miền Trung từ Quảng Nam vo đến B젬nh Thuận c tất cả 19 khu Thp với 40 kiến tr㡺c lớn nhỏ hiện cn v c⠳ nin đại từ thế kỷ IX đến XVI. Nếu so snh với những gꡬ đ mất, số lượng Thp Chăm c㡲n lại qu t ỏi, nhưng ch᭺ng l những bằng chứng đầy thuyết phục về một nền kiến trc cổ độc đມo của ĐNAThp cổ Chăm Pa ảnh hưởng từ Ấn Độ bởi n mang hᳬnh ni M ru thu nhỏ. Cꪡc vị thần của Ấn Độ gio ngự ở trung tm thế giới trᢪn ni Mru nꪪn đền thờ ngi ở hạ giới phải thể hiện như ni Vũ Trụ Mສ ru thu nhỏ v phải tun theo bố cục:ࢠ hướng tm, cc trục quay ra bốn hướng, mặt tiền quay về hướng đ⡴ng (hướng mặt trời mọc, nguồn gốc của sự sống). Hiện nay cụm thp cn tương đối hoᲠn chỉnh l Thp Chࡠm Pklongrai ở Ninh Thuận. Thp n䡠y được xy dựng trn đỉnh của đồi Trầu, chia l⪠m ba phần, thp cổng quay mặt về hướng đng, kế đến lᴠ một chiếc sn gạch hnh chữ nhật rộng chừng 20 m2, cao chừng hơn 1 m,⬠ l sn để mࢺa ht v lᠠm lễ. ở trung tm l th⠡p chnh, đ l� một to thp h࡬nh khối chn vung được xⴢy bằng gạch c tường rất dy, ở giữa rỗng, h㠠nh lang dẫn vo lng thಡp rất hẹp v c tượng bೲ thần Nađin bằng đ ngự một bn lối đi. Trong l᪲ng thp l một gian điện thờ hᠬnh vung, vch đứng thẳng, kh䡴ng trang tr v phẳng trơn. Một m�i vt cao ở pha tr꭪n gian điện thờ được x"y theo kiểu so le giật cấp ko thẳng một mạch ln tận đỉnh. Tr骪n cc đường trục, c những ᳴ khm nhỏ khot trong vᩡch tường, dng lm nơi để đ頨n dầu. Ở chnh giữa l bệ thờ bộ mukhalinga-yoni c� gắn mặt vua – thần Pklongrai. Do chỉ c một h䳠nh lang dẫn vo rất hẹp, lại khng cള cửa sổ nn hầu như lc n꺠o trong gian thờ cũng mờ tối, tạo ra cảm gic linh thing pha ch᪺t b hiểm cho gian thờ. Gian thờ hẹp cũng c thể c� mục đch l kh�ng thể vo nhiều người một lc được. Cມc vị cả sư cho biết, ngy xưa, chỉ c những tu sĩ Balam೴n v những người thuộc đẳng cấp cao mới được vo trong gian điện thờ.Ph࠭a nam của thp chnh l᭠ thp lửa, l nơi ngᠠy xưa dng lm nơi chuẩn bị đồ tế thần.Nh頬n từ bn ngoi, thꠡp Chăm l một l một cấu tr࠺c nhiều tầng. Tầng dưới cng lm c頡i vỏ cho gian điện, bn ngoi c꠳ những hnh ốp c trang tr쳭 nằm giữa hai bộ gờ trn v dưới. Cꠡc tầng thp nối nhau nhỏ dần ln tận đỉnh, mỗi tầng lại c᪳ cc hoa văn v cᠡc l nhĩ mang nhiều phong cch khᡡc nhau, ở thp Pklongrai, mỗi tầng lại cᴳ tượng Siva lm bằng đ, vࡠ ở trn đỉnh thp lꡠ một hn đ h⡬nh bầu dục (giống như hn đ tr⡪n cc “kut”) đầu nhọn hướng ln trời. C᪳ kiến cho rằng đy l� biểu tượng Linga, nhưng theo ti th c䬳 lẽ đy l biểu tượng bia đ⠡ cho kalăn (lăng mộ) cho chiếc mộ khổng lồ l thp.Những khu đền thࡡp lớn của Chăm Pa tập trung ở cc trung tm lớn như Thᢡnh địa Mỹ Sơn, vng Vijaya, vng Kauthara v鹠 Pandurangara thờ cc thần của Ấn Độ gio như Brhma, Visnu, Siva. Người Chăm gọi cᡡcThp Chăm l Kalăn, cᠳ nghĩa l đền lăng, v những cụm thࠡp đền thờ thần được kết hợp với lăng mộ v thờ vua cha: Thມp P Tầm ở Phan R (B䭬nh Thuận) thờ vua PTầm, thp P䡴rm v䪠 thp Pklongrai ở Ninh Thụᴢn thờ vua Prm䴪 v vua Pklongrai.Như vậy, cഡc Thp đền khi đến với Chăm Pa khng chỉ để thờ thần nữa mᴠ km theo thờ phụng vua cha, hay n躳i rộng ra l thờ cng tổ tiສn. Cc bia k Chăm Pa đều nέi tới việc họ dựng cc đền thờ cc bậc tiền bối của mᡬnh dưới dạng cc thần linh. Một số tượng mặt vua như Poklongirai, Porome được gắn vo cᠢy linga (gọi l Mukhalinga) v đặt thờ trong l࠲ng cc ThpVề kiến tr᡺c v điu khắc Chăm cho đến nay vẫn cલn nhiều điều b ẩn m c�c nh nghin cứu chưa kết luận được. Thứ nhất lઠ vật liệu lm vữa để lin kết cડc vin gạch xy nꢪn Thp l bằng chất gᠬ? người Chăm xưa đ xy dựng những ng㢴i Thp đồ sộ đ như thế n᳠o? Điều b ẩn thứ hai l t�i nghệ chạm khắc trn gạch, những tường Thp dầy đặc những hꡬnh chạm khắc tinh tế như những bn tay c ph೩p mu của những nghệ sỹ Chăm xưa. Khng biết người Chăm xưa xഢy thp xong mới khắc chạm hay chạm trổ trước từ gạch non mới ghp lại xᩢy nn?TS Ng Văn Doanh chia nghệ thuật kiến tr괺c Chăm thnh 3 nhm, nhೳm 1 l những Thp được xࡢy dựng từ thế kỷ IX với hai phong cch Ho Lai vᠠ Đồng Dương. Nhm 2 l nh㠳m xy dựng thế kỷ X với phong cch Mỹ Sơn A1 v⡠ nhm 3 l nh㠳m Thp thế kỷ XI – XIII với phong cch Bᡬnh Định. Ba phong cch mang ba ngn ngữ tạo hᴬnh chủ đạo : Nhm 1 khoẻ khoắn trong trang tr v㭠 trong hnh dng cục mịch vu존ng vức, nhm 2 thanh t, trang nh㺣 trong đường nt v頠 hi ho trong tỷ lệ, nh࠳m 3 th đường bệ trong mảng khối.1Ngoi c젡c khu kiến trc phục vụ cho B la m꠴n gio v Ấn Độ giᠡo, Chăm pa cn một khu kiến trc v⺠ điu khắc rất quan trọng l khu Phật giꠡo Đồng Dương, (Quảng Nam). Đồng Dương theo tiếng Chăm l Indrapura, được xy dựng vࢠo năm 875 dưới triều vua Indravarman II m bia k mུ tả l một “thnh phố được trang hoࠠng lộng lẫy đẹp như thnh phố của Indra”. Đy lࢠ một tổng thể kiến trc nằm trnꪠ một ngọn đồi cao 500m, c chiều di từ t㠢y sang đng l 1330 m. Trong thung lũng c䠲n lại rất nhiều dấu vết của những ngi cha hay những tu viện Phật gi乡o. Theo bia k tm thấy ở Đồng Dương, tu viện Phật gi�o ny xy dựng để thờ Lasmindra Lokesvara. Rất tiếc lࢠ khu di tch tu viện Phật gio n�y đ khng được tồn tại c㴹ng với thời gian.Trong vng 8 thế kỷ, người Chăm đ x⣢y đựng rất nhiều đền Thp với những phong cch khᡡc nhau, thp v những phế tᠭch thp cn lại hᲴm nay l rất t ỏi so với những g୬ đ c nhưng vẫn l㳠 những vin ngọc qu của nền kiến trꭺc cổ Việt Nam v Đng Nam ഁ. Cng với tn gi鴡o l sự giao lưu văn ho giữa cࡡc nước trong khu vực Đng Nam . Ch䁺ng ta c thể thấy phong cch Chăm tr㡪n nhm kiến trc Prasat Damay Krap ở Xi㺪m riệp, c thể thấy kiến trc nửa Chăm – nửa Khơ me tr㺪n cụm thp Ho Lai ở Ninh Thụᠢn. Thp Đi ở Bᴬnh Định c chn th㢡p mang dng dấp của Đại Việt, thn thᢡp l Chăm, nhưng phần trn lại lઠ Khơ me…3.2. Ở Đng Nam c䁳 3 nền điu khắc mang tầm cỡ thế giới l Giava, Khơme vꠠ Chăm. Hiện nay c nhiều kiến kh㽡c nhau khi đnh gi những bức tượng cổ ChămPa. Nhiều nhᡠ nghin cứu Mỹ thuật đều cng nhận vẻ đẹp lạ kỳ v괠 độc đo của phong cch nghệ thuật Đồng Dương, một phong cᡡch được đnh gi lᡠ rất Chăm. Nhưng cũng nhiều nh nghin cứu cũng cho rằng từng nhઢn vật hay từng nhm nhn vật tr㢪n cc mảng điu khắc hay bị t᪡ch rời, thiếu sinh động, thiếu nhịp điệu v thường vi phạm những qui tắc về giải phẫu học v kh࠴ng gian m nghệ thuật điu khắc qui định. Vભ dụ như bn tay qu to, cࡡnh tay qu cong ở vũ nữ Tr Kiện, eo hᠴng tượng Siva uốn qu cong v.v… Cũng c lẽ vᳬ vậy m nghệ thuật điu khắc Chăm Pa được đડnh gi l nghệ thuật ấn tượng nhiều hơn lᠠ tả thực. Đy l một đặc điểm tạo n⠪n vẻ đẹp độc đo v riᠪng c ở nghệ thuật điu khắc cổ Chăm Pa v㪠 c đng g㳳p lớn cho nghệ thuật điu khắc ở khu vực Đng Nam 괁. Lĩnh vực nghệ thuật điu khắc Chăm đựoc coi l chịu ảnh hưởng sꠢu sắc của ấn Độ nhưng vẫn chứa đựng nhiều nt Chăm ho. Vũ nữ thi顪n thần “Apsara”(lượn trong nước) c dng mềm mại, uyển chuyển đ㡣 ho thn vᢠo nghệ thuật ma, nghệ thuật điu khắc Ấn Độꪠ v nhiều nước khc, nhưng qua bࡠn tay nghệ thuật của cc nghệ nhn Chăm, “Apsara” đᢣ trở thnh biểu tượng hm chứa mọi vẻ đẹp rất riࠪng của c gi Chăm. N䡠ng khng c bộ ngực đồ sộ qu䳡 lớn như nng Apsara Ấn Độ vốn bắt nguồn từ tn ngưỡng t୴n thờ bầu sữa mẹ thing ling vĩ đại.Những tꪡc phẩm của nghệ thuật điu khắc Chăm Pa chủ yếu phục vụ tn gi괡o, cụ thể l tượng của đạo Phật v Ấn Độ giࠡo. Điu khắc Phật gio ở Đồng Dương (Inđrapura) tạo nꡪn cả một phong cch Đồng Dương. Đy lᢠ cả một thnh đường Phật gio: Cᡳ tượng Phật, tượng cc vị La Hn vᡠ cc tu sĩ. Đặc biệt tượng cc vị mᡴn thần được coi l đẹp nhất v độc đࠡo nhất. Năm 1911, người ta đ đo được một pho tượng đồng cao 1,08m, l㠠 tượng Phật đứng, Phật mặc một tấm o tu hnh dᠠi để hở v khoc ngoࡠi một tấm o khoc. Tᡳc Phật l những vng xoಡy ốc, Trn trn cꡳ một urna lớn…Năm 1978, nhn dn địa phương ở Quảng nam đ⢣ đo được một pho tượng nữ bằng đồng cao 114cm. Theo cc nhࡠ khoa học, pho tượng đồng ny l pho tưượng ch࠭nh của Phật viện Lasmindra Lokesvara, vị thần bảo hộ vua Indrvarman II m bia kᠽ c nhắc tới.Sử liệu Trung Quốc ni rằng: Trong khi đ㳡nh Lm Ấp, vin tướng Lưu Phương đ⪣ lấy về 1.350 tc phẩm điu khắc Phật gi᪡o. Ngoi những tc phẩm điࡪu khắc tm được ở Đồng Dương, cn t첬m được những tc phẩm điu khắc ở th᪡nh đường Phật gio Đại Thừa v ở Mĩ Đức (Quảng Bᠬnh) mang những biểu tượng Phật gio. Sự c mặt của c᳡c tượng Phật ở trn đất Chăm Pa chứng tỏ rằng Phật gio đꡣ c vai tr đ㲡ng kể ở vương quốc Chăm Pa.Một mảng đề ti điu khắc rất lớn của Chăm Pa lઠ đề ti Ấn Độ gio. Như đࡣ phn tch ở phần t⭴n gio, Siva gio cᡳ lc được đẩy ln thꪠnh quốc gio, nhưng bn cạnh đ᪳ vẫn tồn tại Visnu, Brahma v cả Pnagar. Kനm theo cc tc phẩm điᡪu khắc Siva, Visnu, Brahma l cc con vật được thờ như rắn Sera, bࡲ thần Nađin…Do vị tr địa l v� hon cảnh của lịch sử qui định, nền nghệ thuật điu khắc cổ Chăm Pa lu઴n chịu sự tc động từ bn ngo᪠i: ảnh hưởng từ Ấn Độ ở giai đoạn trước thế kỷ VII, ảnh hưởng của Giava trong phong cch Tr Kiệu, ảnh hưởng của nghệ thuật Khơme trong phong cᠡch Bnh Định… Nhưng những ảnh hưởng từ bn ngo쪠i khi vo Chăm Pa đều bị biến đổi theo những phong cch truyền thống Chăm. Những tࡡc phẩm điu khắc khi vo Chăm Pa đều c꠳ xu hướng tượng trn ho, ho⡠nh trng ho theo xu hướng của chủ nghĩa ấn tượng, khᡴng theo lối tả thực.Nhờ vậy, điu khắc Chăm Pa cổ vừa chịu ảnh hưởng su sắc của tꢴn gio Ấn Độ vừa in đậm dấu ấn văn ho Chăm bản địa, đồng thời cᡳ sự sng tạo, pht triển, hᡬnh thnh nn phong cડch ring của mnh. Vꬬ vậy cũng khng nn kết luận văn ho䪡 Chăm l ci bࡳng của văn ho Ấn Độ.3.3. Nhờ c chữ viết sớm nᳪn văn học nghệ thuật Chăm sớm pht triển. Văn học dn gian phᢡt triển nhiều thể loại v phản nh nhiều nội dung về triết lࡽ, tm l d⽢n tộc v cc kh࡭a cạnh văn ho. Văn học dn gian, truyện thần thoại, truyền thuyết đều cᢳ sự ảnh hưởng của tn gio. Đ䡡ng lưu l những truyện thần thoại n�i về cc vị thần sng tạo ra vũ trụ, những truyền thuyết về Pᡴnưgar (mẹ xứ sở) v cc tượng mẹ xứ sở được thờ ở Thࡡp B (Nha Trang) v đền thờ P࠴nưgar ở Hữu Đức, Ninh Thuận.Kho tng cổ tch của người Chăm tương đối phong ph୺, được lưu truyền từ lu đời v rộng r⠣i trong tầng lớp nhn dn, c⢳ nhiều truyện cổ tch được xy dựng tr�n cc m tᴭp truyện cổ d"n gian của cc vng ĐṴng Nam , đồng thời phản anh được nhiều mặt x hội như sự xung đột tn gi㴡o, xung đột x hội, gia đnh, chế độ mẫu hệ… Người Chăm c㬳 kho tng tục ngữ, thnh ngữ, ca dao, cࠢu đố, sử thi phong ph, c nhiều trường ca c곳 gi trị nghệ thuật cao như Sakukay, Ramayana, Umưrup…đều ảnh hưởng từ B la mᠴn v Ấn Độ gio.Nh࡬n chung, văn học nghệ thuật Chăm tuy bị ảnh hưởng của cc tn giᴡo nhưng với nguồn mạch văn ho dn gian bản địa phong phᢺ, người Chăm đ sng tạo n㡪n một nền nghệ thuật đặc sắc vừa mang tnh tn gi�o vừa mang tnh bản địa3.4. m nhạc v킠 ma của người Chăm vừa mang tnh tꭴn gio vừa mang chất dn gian bản địa, tạo nᢪn một nền nghệ thuật dn gian đặc sắc. Đối với người Chăm, m nhạc c⢳ vai tr rất quan trọng, nhất l đối với nghi lễ t⠴n gio, tn ngưỡng như: Lễ hội Kat᭪, lễ Rijanưgar, lễ Y4n Yang, Chv lớn vࠠ Chv nhỏ v.v… Trước đࠢy, m nhạc v m⠺a chỉ đơn thuần phục vụ nghi lễ, khng được php sử dụng l䩠m chức năng vui chơi nhảy ma c tinh chất trần tục như ng고y nay. Nhạc cụ Chăm c đủ cc bộ g㡵, bộ hơi v bộ dy. Bộ gࢵ c trống Paranưng, trống Ghi năng, ching, m㪵; bộ dy c đⳠn Ka nhi (nhị mu ra), bộ hơi c頳 kn Saranai, t v蹠 v.v… Ngoi ra, người Chăm cn lưu giữ được kho tಠng dn ca với những ln điệu, cung bậc, thang ⠢m c quan hệ mật thiết với dn ca quan họ Bắc Ninh v㢠 dn ca miền Trung. Cc b⡠i ht lễ, sử thi được cc tu sỹ, thầy Kamưne, Mưtuồn lưu truyền vᡠ ht ở cc lễ hội, cᡡc lễ cng, nội dung ca ngợi c꠴ng đức, sự oai linh của cc vị anh hng. Hầu như trong lễ hội nṠo của người Chăm cũng c ma v㺠 ht lễ, đy chắc chắn lᢠ ảnh hưởng rất lớn từ đạo B La mn xa xưa. “…Trong kinh Vപđa từ thế kỷ XX trước cng nguyn c䪳 “Sama Vda” l tập ca kh꠺c dng để ht xướng khi c顺ng bi, tổng cộng 1549 bi. Nội dung chủ yếu của Phuốc Vᠪda l ni r೵ trong khi cng tế nn dꪹng cc thi ca ny vᠠ tiến hnh cng tế như thế nຠo”1. Những bi tế lễ của cc vị cả sư Chăm hiện nay vẫn lࡠ những lời ca được truyền b từ ấn Độ xưa kia. V dụ trong lễ tắm tượng ở᭠ lễ hội Kat trn thꪡp Pklongrai, thầy lễ ht:” Ch䡺ng con lấy nước từ con sng Hằng đội về để tắm thần, thần l thần của cả trời đất…”2.Người Chăm c䠳 một nền nghệ thuật ma rất đặc sắc. Ma quạt l꺠 điệu ma phổ thng m괠 bất cứ thiếu nữ hay phụ nữ Chăm no cũng biết ma (tuy nhiສn khng phải l dễ m䠺a). Khi ma, cc vũ nữ d꡹ng quạt v khăn di để m࠺a, tượng trưng cho những cnh chim. Cc điệu m᡺a như: Pi điền: ma cng; Kamang: m괺a gli; marai: mഺa chim trĩ v.v…Một thể loại ma khc liꡪn quan đến nghi lễ tn gio Chăm l䡠 ma Bng, đ곢y l một thể loại ma rất phong ph຺ của người Chăm, người ma c thể nam hoặc nữ v고 m:a theo nhạc lễ, c nhiều lc đẩy l㺪n cao tro kiểu nhập hồn như ma đạp lửa, m຺a roi, ma cho thuyền. M꨺a bng của người Chăm t nhiều c㭳 ảnh hưởng của văn ho Hn, nhất lᡠ phần m nhạc. Vũ nữ được chọn l⠠ những thiếu nữ xinh đẹp, người cn đối v c⠳ năng khiếu ma. Tuỳ theo ti năng của từng người mꠠ hng năm cc vũ nữ được phong cấp từ tập sự, vũ nữ đến vũ sư. Nền nghệ thuật mࡺa mang tnh tn gi�o Chăm thể hiện rất r ở nghệ thuật điu khắc như c媡c mảng điu khắc vũ nữ Tr kiệu, tượng Apsara. Cꠡc động tc ma chắc chắn đều cẳ ảnh hưởng từ cc ma nghi lễ, mẺa cung đnh Ấn Độ.3.5. Tn gi촡o Ấn Độ c ảnh hưởng rất lớn đến đời sống x hội của người Chăm. T㣴n gio người Chăm cũng bị ảnh hưởng bởi tư tưởng chủng họ (Caslus) của Ấn Độ trong “ Nguyn nh᪢n ca” của kinh Vda1, x hội người Chăm xưa cũng chia l꣠m bốn đẳng cấp chnh:1.Brahman: (B la m�n), đy l tầng lớp tu sĩ (tế tư) đ⠢y l đẳng cấp được sinh ra từ ci miệng của “Nguyࡪn nhn “.2.Ksttriya: (St đế lợi): tầng lớp qu⡭ tộc, vương phi, v sĩ, từ trong cᵡnh tay “Nguyn nhn” sinh ra.3.Vaisia : Bꢬnh dn, nng dⴢn, thợ thủ cng v thương nh䠢n, từ trong đi “nguyn nh骢n” sinh ra.4.Cudra (Thủ đ la): l tầng lớp n࠴ lệ, l t binh của những kẻ bại trận, đựoc sinh ra từ๠ dưới chn “ Nguyn nh⪢n”.Đứng đầu cc đẳng cấp trn l᪠ đẳng cấp tu sĩ. Trong dn gian người Chăm hiện nay cn phⲢn biệt cc tầng lớp như sau:-Halu chᢠ nừng: tầng lớp tu sĩ.-Urang ginp: giai cấp qu tộc.-Palwa: giai cấp tꭴi tớ, cng đinh. Ngoi ra người Chăm c頲n c từ Pa tu để chỉ c㢡c vua cha.Tiu biểu cho đạo Bꪠ la mn của người Chăm l tầng lớp tăng lữ gọi l䠠 Pasếh. Đối với tn đồ, đ l� một loại tr thức trong x hội. Họ biết chữ Chăm, hiểu biết tập tục, truyền b� v thực hiện cc nghi thức tࡴn gio. Về mặt x hội, họ thuộc tầng lớp quᣭ tộc cũ v trước năm 1975 l tầng lớp trung n࠴ng. Cc thầy Pasếh c trang phục riᳪng, quần o mu trắng, tᠳc bi giữa đỉnh đầu, bịt khăn trắng c tua đỏ. Pasếh thường l고 người thuộc dng di qu⵭ tộc, cha truyền con nối từ lu đời, khng bị tật nguyền. Họ phải giữ cⴡc gio luật được ghi trong kinh lớn (Găr bachprong). Tăng lữ Blamᠴn hiện nay ở người Chăm c năm cấp từ thấp đến cao như sau:-Pasếh dung akk: Người mới v㳠o hng gio phẩm.-Pasếh liakv.-Pasếh puah.-Tapan Pࡴ adhia: cn gọi l thầy cả (on gru).Trong hệ thống Pasếh, hai cấp Tapan v⠠ P adhia l những cấp thực sự l䠣nh đạo tinh thần cc tu sĩ v dᠢn thn. Ring thầy Cả P䪴 dhia l người duy nhất c quyền cho tổ chức cೡc ngy tế lễ. ng phải nắm vững lịch cԡc ngy trọng lễ của Đạo để khỏi c sự tr೹ng lặp v phải thuộc những thủ tục rất phức tạp khi hnh lễ, đặc biệt lࠠ cc lời cng vẠ hng loạt rất nhiều cc phࡩp ba ch. Việc l麪n cấp Tapah v P dhia đലi hỏi nhiều điều kiện: đạo đức tng gio, gia đ䡬nh v kinh tế. Chỉ c những người khೡ giả, giu c vೠ c dng d㲵i mới c thể bước ln h㪠ng gio phẩm tối ưu ny4.ᠠ R rng l堠 suốt chiều di lịch sử, người Chăm tự nguyện tiếp nhận cc tࡴn gio lớn của Ấn Độ. Những tn giᴡo ny lm ảnh hưởng sࠢu sắc đến đời sống chnh trị, văn ho, x� hội của Chăm Pa cổ, cho đến ngy nay n vẫn giữ được dấu ấn đậm n೩t của văn ho cc tᡴn gio Ấn Độ.Thế nhưng, lịch sử đ chứng minh rằng, ngay từ những ngᣠy đầu hnh thnh nh젠 nước v tiếp nhận cc tࡴn gio lớn từ Ấn Độ, văn ho cᡡc tn gio du nhập , tạo cho m䡬nh một tn gio kh䡡 ring mang mu sắc của văn hoꠡ Chăm bản địa. Những biểu hiện r nt nhất l婠 việc thờ phụng cc vị thần trong tn giᴡo. Cc vị thần của Ấn Độ gio nhưᡠ Siva, Visnu, Brahma v kể cả cc vị thần thứ yếu cũng được thờ phụng ở Chăm Pa. Phật giࡡo cũng c vai tr nhất định ở người Chăm, nhưng Siva gi㲡o lun được tn l䴠 quốc gio. Theo thống k của Paulmus, trong tổng số 128 bia k᪽ tm được ở Chăm Pa th c쬳 tới 92 bia ni về Siva v c㠡c thần thuộc Siva gio; 3 bia ni về Visnu, 5 bia nᳳi về Brahma v 7 bia ni về phật giೡoSau nhiều năm nghin cứu trn thực địa tại vꪹng người Chăm Blamn giഡo ở Ninh Thuận v Bnh Thuận, TS Ng଴ Văn Doanh đ c nhận x㳩t rằng “những yếu tố Ấn Độ, d rất đậm v quan trọng, cũng chỉ l頠 ci vỏ, ci hᡬnh thức bn ngoi bọc l꠪n những yếu tố tn ngưỡng bn địa m� chủ yếu l thờ cng tổ tiສn…” 1. Những yếu tố b n địa cn thấy rất r vⵠ rất nhiều ở trong cc lễ hội như Rijanưgar, lễ Yỗn Yang, lễ hội Kate… v cả những nghi lễ vᠲng đời người của người Chăm theo Blamn giഡo v B ni giࠡo hm nay ở cộng đồng người Chăm Việt Nam.Người Chăm hm nay vẫn tồn tại t䴭n ngưỡng đa thần, cc king kị, tập tục. Người Chăm cho rằng nếu kh᪴ng king kị sẽ lm đảo lộn mối quan hệ giữa thế giới dương vꠠ thế giới m v phải chịu c⠡c tai hoạ. Phụ nữ mang thai phải giữ một số king kỵ khi ni năng, ăn uống, đi lại. Sản phụ v고 hi nhi phải ở phng kಭn, trnh mọi sự tiếp xc. Tại Bắc BẬnh, Bnh Thuận, ở trước nh sản phụ người ta cắm một젠 cọc nhỏ trn sn cꢳ gi một cy củi chࢡy, để đầu củi ch!y quay vo nh lࠠ gia đnh đ sinh con g죡i. Gặp cc trường hợp trn l᪠ dấu hiệu cấm kỵ, phải tuyệt đối tn trọng, người lạ khng đi v䴠o nh. (Sinh được con gi, người Chăm rất mừng v࡬ họ theo chế độ mẫu hệ)Từ hơn nửa thin nin kỷ nay, đồng bꪠo Chăm đ l một th㠠nh phần dn tộc trong cộng đồng 54 dn tộc Việt Nam. Đặc biệt từ sau năm 1975, với ch⢭nh sch đng đắn của Đảng vẠ Nh nước về vấn đề dn tộc vࢠ tn gio, đồng b䡠o Chăm được duy tr tự do tn ngưỡng, c쭡c lễ hội dn gian, lễ hội tn giⴡo được khi phục. Đ l䳠 những hoạt động thiết thực gp phần vo việc bảo lưu, g㠬n giữ cc gi trị văn hoᡡ dn tộc Chăm – một nền văn ho đặc th⡹ cn mang trn m⪬nh những mu sắc văn ho ảnh hưởng từ những tࡴn gio Ấn Độ – cũng l gᠳp phần xy dựng một nền văn ha Việt nam ti⳪n tiến, đậm đ bản sắc dn tộc, một nền văn hࢳa thống nhất trong đa dạng. TI LIỆU THAM KHẢO:1- Phạm Đức Dương, Văn ho! Việt Nam trong bối cảnh Đng Nam , Nxb KHXH, H䁠 Nội 2000.2- Ng Văn Doanh, Văn ho Chăm Pa, Nxb Văn ho䡡 Thng tin, H Nội 1994.3- Nhiều t䠡c giả, Văn ho học Đại cương v cơ sở Văn hoᠡ Việt Nam, Nxb KHXH, H Nội 1996.4- Trần Ngọc Thm, Cơ sở Văn hoડ Việt Nam, Nxb Gio dục 19985- Ng Đức Thịnh, Nguyễn Xuᴢn Knh ( chủ bin), Văn ho� dn gian, những phương php nghi⡪n cứu, Nxb KHXH, H Nội 19906- Xem: Phan Quốc Anh, Lễ hội Ka t của người Chăm Ninh Thuận, tạp chભ VHNT số 5, 1999.7- Ng Văn Doanh, Lễ hội Rija nưgar của người Chăm, Nxb VHDT, H Nội, 1998.8-䠠 Viện nghin cứu Tn gi괡o. Những vấn đề tn gio hiện nay. Nxb Gi䡡o dục. H Nội 1997.9- Xem: Ng Văn Doanh, Vũ điệu đạp lửa trong lễ hội Rijanưgar của người Chăm, tạp chഭ Nghin cứu Đng Nam 괁, số 5,1999.10- Xem: Phan Xun Bin. Văn ho⪡ Chăm, những yếu tố bản địa ho. Tạp ch d᭢n tộc học số 1.1993.11- Ho ng Tm Xuyn.⪠ Mười tn gio lớn tr䡪n thế giới, Nxb CTQG. H Nội 1999 Theo nguyenkhanhpro.wordpress.com

Hố thing Chăm ngn năm tuổi Thứ Bảy, 01/09/2012 22:05 Rất nhiều hiện vật văn h꠳a Chămpa độc đo, c niᳪn đại ngn năm tuổi được pht hiện tại lࡠng cổ Phong Lệ - TP Đ Nẵng, h lộ nhiều b੭ ẩn của những dng chảy văn ha qua v⳹ng đất miền Trung Việc khai quật khu di tch khảo cổ Phong Lệ đến thật tnh cờ khi v�o thng 3-2011, một người dn lᢠm nh pht hiện những hiện vật Chămpa. Sự việc được bࡡo ln chnh quyền vꭠ một quyết định khai quật khẩn cấp được thực hiện. Qua 2 đợt khai quật (đợt 1 từ thng 4 đến thng 6-2011 vᡠ đợt 2 từ thng 7 đến thng 8-2012), Bảo tᡠng Nghệ thuật điu khắc Chămpa Đ Nẵng vꠠ tổ cng tc khảo cổ học Trường ĐH KHXH&NV H䡠 Nội đ pht hiện nhiều hiện vật qu㡽 bị vi chn trong l鴲ng đất cả ngn năm. Những bu vật ngࡠn năm Trong đợt khai quật lần thứ nhất, đon khảo cổ đo 5 hố thࠡm st trn diện t᪭ch 500 m2, pht hiện được những hiện vật v nền mᠳng của một khu đền thp rộng lớn. Chnh những ph᭡t hiện ny đ l࣠m tiền đề cho đợt khai quật lần thứ hai với quy m lớn hơn, ở ngay khu vực được cho l th䠡p chnh trong quần thể di tch rộng 10.000 m2. Tại đ�y những nh khảo cổ đ ph࣡t hiện một hố thing hnh vuꬴng nằm trong lng thp c⡳ cạnh di 4,26 m x 4,26 m, cc cạnh đࡡy khng đồng đều, di từ 3,86 m đến 3,95 m. Chiều s䠢u hố ny l 1,82 m được l࠳t những lớp đ cuội gốc granit v gốc thạch anh, xếp lớp lang trᠪn nhỏ dưới lớn xen với lớp ct trắng. Theo cc nhᡠ khảo cổ, đy l những vật liệu thường được người Chăm d⠹ng khi đo hố trong lng thಡp để đặt thờ những vật linh thing. Hố thing trong lꪲng thp Chm vừa được khai quật tại lᠠng Phong Lệ. Ảnh: ĐNG NGUYỄN Trước đԢy, tại khu đền thp Mỹ Sơn (tỉnh Quảng Nam), trong một đợt khai quật lng thᲡp G1, cc nh khảo cổ người ᠝ đ pht hiện một hố thi㡪ng 2,2 m x 2,31 m, trong đ c c㳡t, sỏi, đ ong v đᠡ ni. Thp nꡠy được xc định xy dựng vᢠo thế kỷ XII. Trong lng thp F1 được x⡢y dựng vo thế kỷ VIII, cc nhࡠ khảo cổ cũng pht hiện được một hố thing 1,84 m x 1,84 m chứa c᪡c vật liệu tương tự. Hố thing tại lng th겡p phế tch Phong Lệ lớn hơn rất nhiều so với cc hố thi�ng đ được pht hiện. Điều n㡠y chứng tỏ ngi thp c䡳 hố thing ny hẳn c꠳ kch thước kh lớn. Điều đặc biệt, c�c nh khảo cổ đ bất ngờ khi ph࣡t hiện ở cc vch hố thiᡪng ở Phong Lệ c 8 “hốc thing” v㪠 cho rằng đy l một kiểu kh⠡n thờ. Tm hốc thing n᪠y hnh thp, cao từ 47 - 53 cm. Bốn hốc thi졪ng ở cc gc Đ᳴ng - Ty - Nam - Bắc nằm lệch tim, khng đối xứng. Bốn hốc nằm ở cⴡc gc Đng Bắc - Đ㴴ng Nam - Ty Bắc - Ty Nam đối xứng nhau. Ph⢭a trước cc hốc thing đều c᪳ một vin đ thạch anh đꡣ được gia cng với phần đy lớn, phần tr䡪n nhỏ. Giữa hốc thing c một vi곪n đ cuội hnh bầu dục, chiều cao từ 14 - 16 cm,ᬠ pha trn được đặt một vi�n gạch hnh vung c촳 diện tch 16 cm x 16 cm, trng giống h�nh Linga v Yoni ngược. Cࠡc hốc thing cũng được lấp đầy ct trắng. Cꡡc nh khảo cổ phỏng đon rằng cࡳ thể đy l một c⠡ch yểm ba ch hoặc ma thuật n麠o đ theo quan niệm của người Chăm. TS Nguyễn Chiều, giảng vin ch㪭nh Bộ mn Khảo cổ Khoa Lịch sử Trường ĐH KHXH&NV H Nội, trưởng nh䠳m khảo cổ, nhận định: “Đy l kiến tr⠺c hố thing độc đo, khꡡc lạ m chng tິi chưa thể l giải được.” Sống tr�n cổ vật Những người dn sinh sống tại đy cho biết khi đ⢠o mng lm nh㠠 hay cc cng trᴬnh phục vụ dn sinh, họ thường pht hiện gạch ng⡳i, vết tch của thp Chăm. Họ cũng biết c� di tch Chăm ở đy nhưng kh�ng hnh dung đang sống trn một khu di t쪭ch ngn năm tuổi v lớn như vậy. Tại khu trưng bࠠy cổ vật hnh lang Quảng Nam trong Bảo tng Chăm Đࠠ Nẵng, khch tham quan dễ dng nhᠬn thấy một số hiện vật Chăm Phong Lệ được ghi nin đại từ thế kỷ VI-VII. Đ l고 những hiện vật được ng chủ đồn điền Phong Lệ tm thấy c䬡ch đy hơn 100 năm v gửi cho nh⠠ khảo cổ người Php Henri Parmentier, nay trưng by tại Bảo tᠠng Chăm. Cc nh khảo cổ Nhật đang nghiᠪn cứu những vin gạch vừa tm thấy tại hố thiꬪng. Ảnh: ĐNG NGUYỄN Những phԡt hiện khảo cổ mới đy tại khu phế tch Phong Lệ dường như mới chạm v⭠o một phần rất nhỏ những b ẩn cn nằm s�u trong những địa tầng văn ha Đ Nẵng. TS L㠪 Đnh Phụng, trưởng đon khảo s젡t, lịch sử Đ Nẵng, nhận định: Nằm chung trong dng chảy xứ Quảng của lịch sử dải đất miền Trung, manh nha từ văn hಳa Sa Huỳnh v theo suốt tiến trnh lịch sử với văn hଳa Chămpa hơn 1.000 năm, tiếp đ với gần ngn năm văn h㠳a Việt trn địa bn Đꠠ Nẵng đ để lại những dấu tch v㭴 cng quan trọng. Hiện tại, ở TP Đ Nẵng c頳 khoảng 10 phế tch Chăm được pht hiện nhưng hầu hết đ� bị chn vi trong l乲ng đất, chỉ cn st lại rải rⳡc khắp nơi những hiện vật v những giếng Chăm. Sau hơn cả ngn năm tồn tại, phế t࠭ch Phong Lệ tưởng như bị chn vi trong l乲ng đất với bao biến thin của lịch sử v d꠲ng chảy của thời gian v tưởng chừng chỉ cn được nhắc đến qua những hiện vật sಳt lại trong bảo tng, giờ đ hiện hữu v࣠ pht sng với những dự ᡡn văn ha du lịch đang được ấp ủ triển khai. Gắn di tch với du lịch 㭔ng V Văn Thắng, Gim đốc Bảo t塠ng Chăm, cho biết đon khảo cổ quyết định lập dự n đề nghị quy hoạch, bảo tồn, phࡡt huy gi trị di tch Chăm Phong Lệ với hy vọng sẽ được cấp ph᭩p xy dựng thnh khu bảo tồn, trưng b⠠y v phࠡt triển du lịch. “Quần thể di tch ny c� vị tr thuận lợi v nằm cạnh Quốc lộ 1A v� sng Cầu Đỏ, nối thẳng tuyến du lịch đường sng l䴪n khu di sản văn ha thế giới Mỹ Sơn, c c㳡c di tch lịch sử, khảo cổ bao hm nhiều gi� trị lớn lao. V vậy, nếu được quy hoạch kịp thời, khai quật hon chỉnh, nơi đ젢y c đủ tiềm năng để trở thnh điểm đến du lịch văn h㠳a hấp dẫn” - ng Thắng nhận định. Lng Phong Lệ cũng l䠠 một ngi lng cổ, ng䠠y trước c tn l㪠 Đ Ly, xuất hiện trn Hồng Đức bản đồ cડch đy hơn 500 năm. Đy cũng l⢠ qu hương của ng ꔍch Khim. Thời vua Thiệu Trị năm thứ nhất (1841), khi ng ꔍch Khim ra lm quan, lꠠng đổi tn thnh Phong Lệ. Hiện nơi đꠢy cn c nhiều nhⳠ vườn, những cy cổ thụ hng trăm năm tuổi, c⠳ nh thờ danh nhn ࢔ng ch Khiͪm v nhiều di sản văn ha phi vật thể rất độc đೡo. Đặc biệt c đnh thờ Thần N㬴ng v lễ rước mục đồng - lễ hội dnh riࠪng cho cc trẻ chăn tru, tᢴn vinh nghề nng, cầu cho những vụ ma bội thu đang được kh乴i phục v thu ht đິng đảo người dn tham gia. Tuy nằm trong TP Đ Nẵng nhưng l⠠ng cổ Phong Lệ vẫn giữ được những nt cổ knh. Theo 魴ng V Văn Thắng, nn quy hoạch khu vực n媠y thnh cng viപn khảo cổ du lịch, kết hợp pht triển một số lng nghề truyền thống để du khᠡch c thể vừa tham quan một lng qu㠪 giữa lng phố thị vừa thưởng thức những đặc sản, nghề truyền thống, đồng thời tm hiểu di t⬭ch lịch sử địa phương. Dấu tch những ta th�p Chăm đồ sộ Đợt 1 ( từ thng 4 đến thng 6-2011): Khai quật tại 5 hố thᡡm st trn tổng diện t᪭ch 206 m2, đon khảo cổ đ ph࣡t hiện nền mng kiến trc 2 phế t㺭ch thp Chăm quy m lớn, 30 hiện vật tương đối nguyᴪn vẹn v hng trăm viࠪn gạch, mảnh ngi, gốm… c nguồn gốc Chămpa ni㳪n đại khoảng 1.000 năm. Đặc biệt, dấu tch tại hố khai quật H1 rộng 90 m2 cho thấy c thể từng tồn tại một t�a thp Chăm đồ sộ tại đy. Đợt 2 (từ thᢡng 7 đến 8-2012): Khai quật tại 4 hố thm st trᡪn diện tch 500 m2, đon khảo cổ đ� lm lộ r vൠ chnh xc to�n bộ quy m v cấu tr䠺c chn mng của một tⳲa thp Chăm rất lớn, chn mᢳng c hnh chữ thập. Từ cửa Đ㬴ng đến cửa Ty của thp c⡳ chiều di 23,15 m; từ cửa Bắc đến cửa Nam c chiều dೠi 19,3 m; từ mng tường Đng đến m㴳ng tường Ty di 15,85 m; từ m⠳ng tường Bắc đến mng tường Nam di 16,15 m. Những phế t㠭ch chờ khai quật Đ l phế t㠭ch thp Chăm tại g Cấm MᲭt (thn Cẩm Toại Đng, x䴣 Ha Phong, huyện Ha Vang) rộng hơn 1.000 m2. Dấu tⲭch Chăm cn kh đậm đặc ở phế t⡭ch ny, c tiềm năng lớn về khai quật khảo cổ học. Phế t೭ch thp Qu Giᡡng (thn Qu Gi䡡ng, x Ha Phước, huyện H㲲a Vang), hiện c một ngi miếu B㴠, chnh giữa miếu c một tượng Chăm được đặt tr�n bệ đ, mặt trước c chạm khắc hᳬnh con t gic. Phế tꡭch thp Xun Dương (thᢴn Nam , phường HԲa Hiệp Nam, quận Lin Chiểu), theo người dn, trước kia nơi đꢢy l một l gạch cao bị đổ nಡt với nhiều tc phẩm điu khắc c᪳ tnh mỹ thuật cao, nay đ được đưa về bảo quản tại Bảo t�ng Điu khắc Chămpa. Cch trung tꡢm TP Đ Nẵng về pha Tୢy Nam khoảng 10 km, dưới chn ni Phước Tường c⺲n dấu vết của một quần thể đền thp Chăm rộng lớn, khu phế tch trong khu᭴n vin An Sơn cổ tự, một ngi ch괹a được dựng vo những năm giữa thế kỷ XIX... Bࠠi v ảnh: KIM NGN

"Thp Chăm Phong Lệ cần khai quật rộng hơn" - Sng nay (28/8), tại khu vực khai quật di tᡭch Chăm lng Phong Lệ, Bảo tng Điࠪu khắc Chăm – Đ Nẵng phối hợp với Trường ĐH KHXH&NV thuộc ĐHQG HN tọa đm c࠴ng bố những kết quả khai quật bước đầu v nu lપn phương n bảo tồn pht huy giᡡ trị di tch… >> Truy tm vật thi�ng trong lng thp Chăm >> Giải m⡣ hố thing nghn năm trong lꬲng đất >> Pht hiện hố vung kỳ lạ giữa lᴲng thp Chăm >> Phát ḷ nᴪ̀n tháp Chăm-pa nghìn tủi Quang cảnh buổi tọa đ䠠m ngay tại di tch Chăm lng Phong Lệ �ng Nguyễn Chiều, giảng vin chnh bộ mꭴn khảo cổ học, khoa Lịch sử, trường ĐH KHXH&NV HN, người chủ tr khai quật cho biết: Đợt khai quật vừa qua đ l죠m lộ kh r rᵠng v chnh xୡc ton bộ quy m vഠ cấu trc chn mꢳng của 1 to thp Chăm. Cụ thể, chࡢn mng c b㳬nh đồ gần hnh chữ Thập. Từ cửa Đng tới cửa T촢y di 23,15m, từ cửa Bắc tới cửa Nam di 19,85m. Từ m࠳ng tường Bắc tới mng tường Nam di 16,15m. 㠠 Bề mặt của chn mng khⳡ bằng phẳng, được tạo bởi 1 lớp gạch vụn đầm rất chắc, dy khoảng 10cm. Pha dưới lớp gạch vụn đầm mặt m୳ng đến độ su hơn 2m l những lớp gạch vụn đầm kh⠡c xen kẽ giữa những lớp cuội cng ct trắng. Lớp dưới c项ng l đất pha ct, khࡡ mịn v chặt. Ở chnh tୢm của mng thp c㡳 1 hố vung c độ s䳢u cng với mng th鳡p. Hố vung ny được Đo䠠n Khảo cổ quy ước gọi l Hố thing. Hố thiપng c vch ph㡭a ty, bắc chiều di 3,86m, v⠡ch pha đng, ph�a nam l 3,92m. Một phần hiện trạng di tch Chăm được tiến hୠnh khai quật Được biết, đy l những kết quả ban đầu sau hai đợt khai quật Di t⠭ch khảo cổ Phong Lệ nằm tại địa phận thn 3, Phường Ha Thọ Đ䲴ng, Quận Cẩm Lệ, Thnh phố Đ Nẵng (đợt 1 (thࠡng 4/2011 đến cuối thng 6/2011; đợt 2 (đầu thng 7/2012 đến cuối thᡡng 8/2012). Trao đổi trong buổi tọa đm, PGS.TS Bi Duy H๲a, ủy vin hội đồng Di sản Quốc gia, cũng l một người dꠢn Đ Nẵng, ni: “Kết quả khai quật khảo cổ học ban đầu lೠ rất lớn. Nhưng n chỉ l những t㠭n hiệu cơ bản, chưa đầy đủ. V vậy, ti đề xuất, tiếp tục tiến h촠nh khai quật quy m rộng lớn, để c kết quả to䳠n diện”. Hiện vật di tch Chăm: đ thạch anh, gạch chăm được trưng b�y ng VԵ Văn Thắng, Gim đốc bảo tng Chăm cho biết thᠪm: Sau đợt bo co kết quả của đợt khai quật di tᡭch Chăm ny, chng tິi tạm thời dừng tiến hnh khai quật v đề nghị UBND Phường tiếp tục quan tࠢm cng tc bảo vệ di t䡭ch. Chng ti cũng đề nghị th괠nh phố hỗ trợ, quy hoạch di tch v khu vực chung quanh di t�ch thnh một khu bảo tồn di sản văn ha, trưng bೠy, giới thiệu sản phẩm truyền thống của địa phương, gắn liền bảo tồn di tch với pht triển kinh tế du lịch. C�c hnh ảnh về hiện vật điu khắc t쪬m thấy ở di tch Phong Lệ Cc nh� khảo cổ vẫn đang tiếp tục tm kiếm cc hiện vật nơi hố thi졪ng v những hiện vật lin quan đến khu thડp ny cng như t๬m kiếm tra cứu ti liệu lịch sử để giải m những b࣭ ẩn nơi khu thp Chăm dưới lng đất lᲠng Phong Lệ vừa được pht lộ ny. Đᠴng đảo người dn đến xem hiện vật Di tch Chăm tại l⭠ng Phong Lệ thu ht một số nh khoa học, nghi꠪n cứu nước ngoi cũng đến tm hiểu ଠ Uyn Chu - Vũ Trung

Trࠪn mảnh đất “vng” rộng vi hec-ta ở ven đ࠴ Hội An (thương cảng từng khởi đầu “con đường tơ lụa trn biển” của xứ Đng Trong cꠡch đy 300 năm), vừa xuất hiện ngi lⴠng Việt mang tn “Lng lụa Quảng Nam” mang đến những trải nghiệm tuyệt vời về một lꠠng nghề truyền thống với nhiều sự tch lng mạn. Một gc “Lng lụa Quảng Nam” ở Hội An – Ảnh: HC Nghề dệt v㠠 lụa Quảng Nam, từ cy du đến c⢡ch trồng, từ con tằm đến cch nui để cho ra tơ lụa Quảng Nam từng sᴡnh ngang tơ lụa Trung Hoa trong sự lựa chọn của người tiu dng Nhật Bản v깠 cc nước Đng Nam ᴁ thng qua “con đường tơ lụa trn biển”, đều bắt nguồn từ Champa. Tại sao giữa h䪠ng nghn lng nghề truyền thống, tơ lụa M젣 Chu (Duy Xuyn, Quảng Nam) lại được chọn để tiến vua? Nguy⪪n nhn su xa l⢠ sự độc đo của sản phẩm, bắt đầu từ nguồn nguyn liệu của xứ Chăm – c᪢y du Champa! Bࠪn cạnh ruộng du l bầu của người Việt… L những gốc du Chăm cổ thụ hࢠng trăm năm tuổi C những cೢu du khi chưa cắt cnh để đem về trồng tại “L⠠ng lụa” cao đến hơn 10m! Theo nh nghin cứu Nguyễn Đức Minh, dઢu Champa l loại du lࢡ xẻ hnh chn chim được ph좡t triển tự nhin. Khi tằm gần chn, người ta bỏ l꭪n cy du để tằm tự nhả tơ, kết k⢩n. Đy l giống tằm cho tơ tốt, dai, mịn m⠠ đến nay hầu như đ thất truyền. Một số ti liệu nước ngo㠠i miu tả “dọc cc bꡣi bồi v triền đồi ven sng Thu Bồn, Vu Gia, Chiപn Đn, Trường Giang c cೡc biền du xanh mướt lm nguy⠪n liệu cho việc nui tằm. Hng năm cư d䠢n Champa c đến 8 lần thu hoạch kn tằm” để xe tơ dệt lụa qu㩽, dng cho may mặc v l頠m hng xuất khẩu đến nhiều nước trong khu vực. Thiếu nữ “lࠠng lụa” hi l dᡢu Cch đy vᢠi năm, một cng ty lụa ở Nhật Bản (thnh lập c䠡ch đy 160 năm) đ cử một Ph⣳ Chủ tịch HĐQT đến Quảng Nam tm lại loại du Champa. D좹 mất cng xuyn rừng lội suối, tốn k䪩m nhiều tiền của, cng sức nhưng vẫn khng đạt kết quả. Ấy vậy m䴠 tại “Lng lụa” vừa ra đời ở Hội An đ xuất hiện 40 c࣢y du Champa cổ thụ hng trăm năm tuổi khiến nhiều du kh⠡ch trong v ngoi nước kh࠴ng khỏi ngỡ ngng! Du khࠡch thch th cho tằm ăn l� du C thể nⳳi đ l kỳ t㠭ch của ng L Th䪡i Vũ, Tổng Gim đốc Cng ty cổ phần tơ lụa Quảng Nam (Quảng Nam Silk). Suốt hơn 10 năm, ᴴng bị khng t người coi l䭠 “kẻ đin” khi ngược xui khắp cả nước, hễ nghe nơi n괠o c giống du lạ l㢠 ng lại tm đến. Nhưng hết lần n䬠y đến lần khc, niềm vui chưa kịp nhen nhm thᳬ đ bị dập tắt ngay lập tức. Nấu kࠩn… Xe tơ… Nối chỉ… Nhưng rồi như một cơ duyࠪn trời cho, đầu năm 2012, trong một đợt sưu tầm cc ngi nhᴠ rường cổ cho dự n “Lng lụa”, ᠴng tnh cờ pht hiện ở v졹ng rừng ni huyện Quế Sơn (Quảng Nam) một cy dꢢu Champa cổ thụ sừng sững trước mắt. Điều kỳ lạ l chnh những người sở hữu cୢy du ấy cũng khng biết nⴳ qu đến thế no. Từ đầu mối n�y, ng tiếp tục tm ra được 40 c䬢y du Champa cổ thụ. Khi chưa cắt cnh để đưa về trồng v⠠ nhn giống tại “Lng lụa”, c⠳ cy du cao đến hơn 10m! Thiếu nữ “lng lụa” với tơ vng ࠳ng ả Như vậy l, bn cạnh cઢy du l bầu truyền thống của người Việt, ở “L⡠ng lụa” hiện nay đ c bộ sưu tập c㳡c giống du từng được trồng trn đất Quảng Nam xưa v⪠ đy l nguồn gien qu⠽ cần được trn trọng bảo tồn. Đ cũng lⳠ ci kết c hậu cho hơn 20 năm ᳴ng L Thi Vũ vꡠ cc đồng sự ấp ủ ao ước lm sống lại một khᠴng gian lng cho nghề dệt lụa với nhiều sự tch lୣnh mạn ngay tại Hội An, một thương cảng từng khởi đầu con đường tơ lụa trn biển của xứ Đng Trong cꠡch đy 300 năm. Cc nghệ nhࡢn Chăm say m dệt thổ cẩm Vợ quay tơ, chồng dệt vải – chuyện ngỡ như đࠣ l dĩ vng! Bước v࣠o “Lng lụa”, người ta thấy nhiều cung bậc giao ho giữa những nếp nhࠠ rường cổ xưa đặc trưng cho kiến trc xứ Quảng. Đường lng quanh co uốn lượn giữa đầm sen, hꠠng cy cổ thụ, lứa chuối non vừa cho quả đợt đầu… Một ngi lⴠng chứa đựng những trầm tch văn ho của c�c tộc người Chăm, Việt từng sống trn mảnh đất ny lꠠ kết quả của gần 20 năm tc giả “Lng lụa” đi ngược thời gian tᠬm kiếm từng khung nh cổ xưa, ngồi hng giờ bࠪn những khung dệt cũ để xc định tnh chất từng loại khung dệt của người Chăm, khung cửi của người Việt mang theo tr᭪n bước đường “hnh phương Nam”. Thࠪu tay… V in tranh Hội An lࠪn những tấm lụa thnh phẩm Giữa khung cảnh thanh bnh nଠy, tiếng lch cch của khung dệt Chăm lại vang lᡪn với ti dệt thổ cẩm của cc nghệ nhࡢn Chăm đến từ Ninh Thuận. Bn cạnh đ l고 cc c gᴡi Việt cần mẫn với khung cửi, nong tằm, với nn tơ vng 頳ng… Du khch khng chỉ tiếp nhận được sản phẩm cuối cᴹng “ra l” ngay tại chỗ l những m⠩t lụa mượt m truyền thống xứ Quảng, hay những tấm thổ cẩm của người Chăm… m c࠲n được tư vấn để khng sợ bị nhầm lẫn với lụa Trung Quốc tr trộn đầy phố. Du khch nước ngoࡠi thch th với những trải nghiệm từ “L�ng lụa” Sự hi ho giữa quࠡ khứ v hiện tại cn được kết nối bởi khu trưng bಠy 100 bộ trang phục truyền thống bằng lụa của người Việt, người Chăm. Du khch cũng c thể tự tay h᳡i du sau vườn cho tằm ăn, mặc bộ đồ lụa truyền thống dạo quanh lng, nghe tiếng h⠡t của cc c thᴴn nữ v cảm nhận cu chuyện đẹp về sự tࢭch “b cha Tằm Tang”. Bộ sưu tầm trang phục truyền thống bằng lụa của người Việt… … v người Chăm Chuyện kể rằng, vࠠo một đm trăng đẹp năm 1615, tiếng ht trong trẻo bꡪn nương du của c thⴴn nữ Đon Thị Ngọc đ l࣠m xao xuyến tri tim Hong tử Nguyễn Phᠺc Lan đang cng Cha S麣i Nguyễn Phc Nguyn giong thuyền dạo chơi trꪪn sng Thu Bồn. Để rồi sau đ Nguyễn Ph䳺c Lan trở thnh Cha Thượng, cາn c thn nữ Đo䴠n Thị Ngọc trở thnh qu phi họ Đoའn (dn gian thường gọi l Đo⠠n Qu Phi), người c c�ng rất lớn trong việc mở mang nghề tằm tang – dệt lụa ở xứ Đng Trong… Nt đẹp của thiếu nữ l੠ng lụa từng lm say lng bao văn nhಢn, ti tử! Dựng lng, quả lࠠ một cng cuộc lm m䠠 chơi, chơi m lm, lࠠ những trải nghiệm văn ho tuyệt vời cho chnh những người thực hiện. Cuối c᭹ng, ngi lng sẽ ảnh hưởng l䠪n lối sống của họ, v con đường đi tiếp chnh lୠ trở về với truyền thống lng qu Việt! HẢI CHંU Nguồn :Infonet.vn

Truy tm vật thing trong l쪲ng thp Chăm ᠠ-Khi hố thi*ng trong quần thể thp Chăm tại lng Phong Lệ được phᠡt lộ, những b mật nơi khu đền thp n�y mới dần được h mở. Tuy nhin, những ph骡t hiện tại khu khai quật đ lm c㠡c nh khảo cổ “đau đầu” khi giải m những b࣭ mật của hố thing ny… ꠠ >>Pht hiện hố vung kỳ lạ giữa lᴲng thp Chăm/ᠠPhát ḷ ǹn tháp Chăm-pa nghìn tu䪴̉i Hoạ sĩ Nguyễn Thượng Hỷ đang đo vẽ tại hố thing thp Chăm lꡠng Phong Lệ. Cc nh khảo cổ tham gia khai quật tại khu thᠡp Chăm Phong Lệ tại tổ 3, phường Ha Thọ Đng, quận Cẩm Lệ, TP. Đⴠ Nẵng khẳng định: Với những g pht lộ tại khu th졡p Chăm Phong Lệ c thể ni đến thời điểm n㳠y, đy l khu th⠡p Chăm được pht hiện với những bất ngờ lớn trong kiến trc cũng như những bậ mật vẫn chưa thể giải m được trong một sớm một chiều… Về kiến trc, hố thi㺪ng vừa được pht lộ hon toᠠn khc so với cc hố thiᡪng được pht lộ trước đy ở Mỹ Sơn hay cᢡc khu thp Chăm ở Bnh Định. Đᬳ l khu hố thing cળ miệng hnh vung to hơn h촬nh vung ở đy. Điều bất ngờ hơn l䡠 ở đy hố thing c᪳ 8 hốc thing gồm 4 hốc ở 4 gc đối xứng với nhau v고 4 hốc thing ở giữa cạnh hnh vuꬴng của hố thing đối xứng với nhau. Giảng vin khảo cổ Nguyễn Xuꪢn Mạnh (khoa Lịch sử, Trường ĐH KHXH&NV H Nội), thnh viࠪn đon khai quật cho biết nơi hố thing vừa được phડt lộ c nhiều b mật vẫn chưa được giải m㭣. Theo ng Mạnh, hố thing h䪬nh vung c cạnh phủ b䳬 di khoảng 6,5m, cạnh trong lng dಠi 4,25m, độ su hơn 1,8m. Hoạ sĩ Nguyễn Thượng Hỷ, người đ c⣳ hơn 30 năm đo vẽ cc di tch Chăm ở miền Trung v᭠ tham gia qu trnh khai quật nᬳi rằng đến thời điểm ny, trong hng chục hố thiࠪng m ng đo vẽ thബ đy l hố thi⠪ng lớn nhất với những b mật m ngay bản th�n ng cũng khng thể n䴠o hiểu được. Khu vực cổng thp Chăm Phong Lệ được pht lộ nằm phᡭa trước hố thing So với cꠡc hố thing ở cc thꡡp Chăm Mỹ Sơn, hay cc thp Chăm ở Bᡬnh Định m chnh ୴ng đo vẽ trước đy, th hố thi⬪ng thp Chăm Phong Lệ vừa được pht lộ cᡳ nhiều b ẩn chưa được cc nh� khảo cổ giải m. Đ l㳠 những hốc thing được xy dựng theo ꢽ đồ chứ khng phải xy xong rồi người ta mới đục những hốc thi䢪ng v xy theo ngẫu hứng. Nghĩa lࢠ thnh hố thing kh઴ng đi theo đường thẳng m lượn sng, cೳ nhiều điểm mấp m trn th䪠nh hố. Điều gy ngạc nhin cho ⪴ng Hỷ cũng như cc nh khảo cổ lᠠ nơi hố thing ny được lấp đầy cꠡt v đ cuội được xếp chồng từng lớp. Tuy nhiࡪn qua qu trnh khai quật nơi hố đᬠo ny cc nhࡠ khảo cổ nhận thấy lớp ct v đᠡ cuội đ xo trộn. 㡔ng Hỷ nhấn mạnh, hố thing l nơi thờ c꠺ng của người Chăm xưa v tất nhin ngay giữa hố thiપng phải c vật thing. Tuy nhi㪪n qua khai quật sau khi bốc hốt ton bộ khoảng 32 m3 ct sỏi ra khỏi hố thiࡪng, cc nh khảo cổ học vẫn khᠴng tm thấy vật thing tại hố thi쪪ng ny. Vậy vật thing (cળ thể l những bức tượng bằng đ, bằng vࡠng hay bằng đồng…) nơi hố thing ny ở đꠢu, tại sao khng tm thấy? Đ䬢y l cu hỏi mࢠ cc nh khảo cổ học chưa tᠬm ra cu trả lời. ng Hỷ cho biết: Hố thi┪ng l nơi đặt bệ thờ, thường thờ thần Shiva với vật tế l ngẫu tượng Linga vࠠ Yoni tượng trưng cho tn ngưỡng phồn thực của Ấn Độ gio. Tuy nhi�n ở ngay bệ thờ được pht lộ giữa hố thing kh᪴ng cn vật thing. Nhận định ban đầu của đo⪠n khảo cổ cũng như c nhn ᢴng Hỷ cho rằng c thể vật thing nơi hố thi㪪ng ny đ được lấy đi trước đࣳ. Tuy nhin, ai lấy vật thing nơi hố thiꪪng, hoặc v l do n콠o đ khng c㴳 vật thing như thường gặp khi khai quật hố thing vẫn chưa được giải mꪣ. Điều dễ nhận thấy theo ng Hỷ l lớp c䠡t v đ cuội nơi lࡲng hố thing khi khai quật đ bị x꣡o trộn. Điều đ c thể nhận định trước đ㳳 tại nơi hố thing ny đꠣ bị khai quật. Hoạ sĩ Nguyễn Thượng Hỹ m tả lại vật thờ trong hốc thing gồm vi䪪n gạch nằm trn phiến đ hꡬnh trụ v đặt pha trước lୠ vin đ thạch anh Cꡲn ai khai quật, khai quật lc no? Đ꠳ l vấn đề chưa thể biết được. Hiện cc nhࡠ khảo cổ cũng như ng Hỷ mong l sớm t䠬m ra được vật thing trn bệ thờ nơi hố thiꪪng Phong Lệ, mới c cơ sở để nghin cứu v㪠 xc định v giải mᠣ những b mật nơi hố thing kỳ lạ n�y. Ngay trn tổng diện tch được khai quật khoảng 500m2, nằm tr꭪n một quả đồi thấp xung quanh l nh dࠢn, đon đ đi s࣢u khm ph thᡡp chnh. Theo kết quả đo đạc hiện tại, nền mng t�a thp chnh n᭠y c diện tch khoảng 16m x 16m với 4 g㭳c thp, 3 cửa phụ l cửa giả vᠠ 1 cửa chnh. Ngoi ra, đo�n khai quật cn pht hiện một số vết t⡭ch điu khắc nghệ thuật kh tinh xảo, gi꡺p xc định nin đại. So s᪡nh những di tch hiện cn v� hiện vật đ được thu gom về bảo tng trong đợt khai quật vừa cho thấy, ni㠪n đại của Phong Lệ tương ứng với di tch Chăm ở Khương Mỹ (tỉnh Quảng Nam), v ni�n đại cụ thể xc định l vᠠo cuối thế kỷ X, đầu thế kỷ XI. Theo phn đon của giới chuyᡪn mn, đy c䢳 thể l những hố thờ vật yểm. V vật yểm gồm h࠲n đ cuội đặt dựng đứng ghp với viᩪn gạch ngang trn đầu khiến người ta lin tưởng đến cặp ngẫu tượng Linga vꪠ Yoni, nhưng trật tự đ thay đổi sau khi pht hiện. Vi㡪n gạch ngang c hnh dạng biểu trưng cho Yoni nằm tr㬪n thay v nằm dưới. Cả 4 hốc đều như thế. Hiện tượng đ hẳn kh쳴ng phải ngẫu nhin m mang quan niệm t꠴n gio của người Chămpa xưa. Tất nhin, kh᪴ng phải ngẫu nhin m trước mỗi hốc đựng vật yểm trong hố thi꠪ng, trn hố thing lại cꪳ cc vin đ᪡ thạch anh chắn cửa, trong khi đ cuội v cᠡt sỏi mới l thnh phần phổ biến c࠲n lại của mọi cấu trc tường, mng th곡p Chămpa. Người ta cũng đặt cu hỏi về vai tr của đⲡ thạch anh trong quan niệm của chủ nhn ngi đền thⴡp ny c ೽ nghĩa g? Qua cc hố th졡m st do đon khai quật đᠠo để tm hiểu cấu trc nền m캳ng thp đều cho thấy, khi tạo ra nền mng th᳡p, người Chăm đ lần lượt đổ từng lớp ct, sỏi đầm chặt, sau đ㡳 xếp từ 1-2 lớp gạch phẳng. Cứ như thế, trn dưới 10 lớp gạch, lại xen kẽ ct, sỏi lꡠm nền mng vững chắc. Điều đ chắc chắn rằng khu đền th㳡p ny rất cao. C thể khẳng định lೠ khu thp rất lớn v uy nghi, ᠴng Hỷ nhận định. Ngy mai (28/8) đon khai quật c࠹ng cc nh khảo cổ, nhᠠ khoa học v cc cơ quan chức năng TP. Đࡠ Nẵng sẽ tổ chức hội thảo khoa học về thp Chăm Phong Lệ ngay tại nơi khai quật để giải m những bᣭ mật nơi khu thp vừa được pht lộ nᡠy. Chắc chắn những b mật sẽ dần được giải m tr�n cc chứng cứ khoa học. Vũ Trung http://vietnamnet.vn/vn/khoa-hoc/86190/truy-tim-vat-thieng-trong-long-thap-cham.html

3 bu vật hong tộc Chăm xuất hiện ở Đᠠ Lạt? Dư luận ở L"m Đồng trong những ngy gần đy khࢴng ngớt đồn đại về 3 bu vật hong tộc Chăm đang được một nhᠠ sưu tầm đồ cổ ở Đ Lạt sở hữu. ࠔng Nguyễn Đăng Thanh kể về 3 mn hng độc m㠠 ng đang sở hữu. Người m dư luận nhắc đến l䠠 ng Nguyễn Đăng Thanh, ngụ tại 86 Hong Diệu, TP. Đ䠠 Lạt – hội vin Cu lạc bộ UNESCO Nghiꢪn cứu bảo tồn cổ vật Việt Nam tỉnh Lm Đồng. Đ lⳠ tấm x rng của Vua Chăm, dao lệnh của Vua Chăm vഠ bộ ching arap của hong tộc Chăm. Về tấm xꠠ rng được cho l trang phục của Vua Chăm, 䠴ng Thanh tỏ ra d dặt: “Giới đồ cổ th n謳i vậy. Cn ti, tⴴi chưa khẳng định một cch chắc chắn rằng đ l᳠ tấm x rng của Vua Chăm. Nhưng chắc chắn lഠ n rất qu v㽠 c lin quan đến cộng đồng người Churu ở huyện Đơn Dương, tỉnh L㪢m Đồng – những người từng được hong thn quốc thࢭch của Vua Chăm giao giữ những đồ vật của triều đnh khi chạy ln đ쪢y trong lịch sử xa xưa”. Theo ng Thanh, ng đ䴣 mua lại tấm x rng nഠy từ một người bạn cũng chuyn sưu tầm đồ cổ. Chng t꺴i quan st: Tấm x rᠴng c chiều rộng 95cm v d㠠i 174cm; được dệt bằng lụa tơ tằm, kh mịn v cᠳ trang tr nhiều hoa văn với nhiều mu sắc kh� sặc sỡ. Về bộ ching arap, ng Thanh n괳i rằng cch nay chưa lu, trong một chuyến đi chơi ở Ninh Thuận, ᢴng v tnh gặp được một gia đ䬬nh người Churu ngỏ lời bn bộ ching 12 chiếc m᪠ theo họ ni l “truyền từ đời n㠠y sang đời khc”; l bộ chiᠪng được sử dụng trong cc dịp lễ hội của hong triều Chăm. Qua quan sᠡt, chng ti thấy, bộ chi괪ng ny gồm 12 chiếc ching bằng (kh઴ng c nm), đặt tr㺹ng kht ln nhau từ nhỏ đến lớn. Hiện trong tay �ng Nguyễn Đăng Thanh c hơn 10.000 hiện vật sưu tầm được, trong đ c㳳 rất nhiều hiện vật lin quan đến đời sống v văn h꠳a cc dn tộc ᢭t người, đặc biệt l cc hiện vật của người Chăm vࡠ cc tộc người thiểu số Nam Ty Nguyᢪn. Theo Dn Việt http://vietnamnet.vn/vn/khoa-hoc/86149/3-bau-vat-hoang-toc-cham-xuat-hien-o-da-lat-.html

Ngy 22/8, sau gần một thng tࡡi khai quật di tch Chăm Pa tại Đ Nẵng, lần đầu ti�n đon khảo cổ pht hiện một hố trung tࡢm trong lng thp với nhiều hiện vật lạ m⡠ kết cấu cn gần như nguyn vẹn.> B⪭ ẩn kho bu 'khổng lồ' của vua Chm Trao đổi với VnExpress.net, ᠴng V Văn Thắng, Gim đốc Bảo t塠ng Điu khắc Chăm (TP Đ Nẵng) cho biết, hố nꠠy vung cạnh 4,25 m, su 2m v䢠 được lm bằng gạch Chăm. Trong lng hố được lấp đầy khoảng 30 m3 cಡt, sỏi xếp lớp. Khu hố trung tm chứa nhiều hiện vật lạ vừa được ph⢡t hiện. Ảnh: T Anh. Sau khi mc to꺠n bộ số ct, sỏi ra khỏi hố, đon khảo cổ tiếp tục phᠡt hiện 8 lm chia ra 8 hướng, nằm ở 4 g䵳c v cạnh. Trong mỗi lവm c xếp một vin gạch vu㪴ng nằm ln một vin đꪡ cuội trn. Giữa đy hố c⡲n st lại một dy đ㣡 cuội v thạch anh xếp thnh hࠬnh bn nguyệt. ng Thắng vᔠ cc cộng sự dự đon, rất cᡳ thể dy đ cuội n㡠y trước đy được xy theo h⢬nh trn nhưng do nhiều l do kh⽡c nhau m đến nay bị biến dạng. "Theo tn ngưỡng của người Chăm, ở 8 hướng c୳ 8 vị thần cai quản, do đ c thể đ㳢y l tn ngưỡng tୢm linh ni đến cc vị thần canh giữ", 㡴ng Thắng ni. Về quy m của kiến tr㴺c vừa pht hiện được, đon khảo cổ nhận định nhiều khả năng đᠢy l nền mng của một kiến tr೺c thp Chăm như nhiều khai quật trước đ. Tuy nhiᳪn theo ng Thắng, nếu căn cứ vo nền m䠳ng đồ sộ như vậy th nơi đy đ좣 từng tồn tại một thp Chăm rất lớn, c thể nᳳi phải l thp lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy sự tồn tại một trung tࡢm tn gio của người Chăm từ thế kỷ 12. Đền th䡡p Chăm Pa nằm tại lng Phong Lệ (phường Ha Thọ Đ಴ng, Cẩm Lệ, Đ Nẵng) được khai quật giữa năm 2011, nhằm phục vụ cng tഡc bảo tồn, gio dục v du lịch. Tại đᠢy, cc nh khảo cổ phᠡt hiện một vng diện tch rộng lớn l魠 khu đền thp Chăm Pa cch đᡢy khoảng gần 1.000 năm. Giới chuyn mn đang tiếp tục giải m괣 cc hiện vật vừa tm thấy để cᬳ kế hoạch cho việc khai quật tiếp theo. Nguyễn Đng http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2012/08/dau-tich-thap-cham-co-lon-nhat-duoc-phat-hien/

B

V? bi?n xanh t

Dn tộc giu mạnh khi mỗi người d⠢n giu mạnh Nhẫn học l quốc t࠺y của dn tộc ta. Cổ nhn n⢳i: “Người giu nếu nhẫn nhịn được giữ được nhࠠ, người ngho nhẫn nhịn được th tr謡nh được sự sỉ nhục, cha con nhẫn nhịn được th sẽ c sự y쳪u thương, hiếu thảo, vợ chồng nhẫn nhịn được th sẽ m ấm h쪲a thuận”. Nhẫn khng thể tch rời trong cuộc sống con người, để th䡠nh cng phải nhẫn, mưu sinh tồn tại phải nhẫn, giải quyết kh khăn phải nhẫn, “nhẫn một l䳺c trời yn biển lặng, li một bước biển rộng trời cao”. Nhẫn kh깴ng c l㽠 hn nht, cũng kh衴ng phải l bất ti. N࠳ khng thể thiếu trong tr tuệ lo䭠i người, n3 l tấm lng, một sự biết điều, một đức tಭnh tốt. C thể ni nhẫn nhịn l㳠 loại nghệ thuật bắt buộc để chng ta đi đến thnh c꠴ng. Con người sống trong một mi trường đầy sự cạnh tranh, đa số đều c cảm gi䳡c v cng gấp r乺t, tm tư thay đổi, chuyển động v phong ph⠺. Mọi người đều muốn nhn cơ hội tốt đẹp ny l⠠m việc kiếm nhiều tiền, lm nn nghiệp lớn, lઠm rạng rỡ gi trị nhn sinh của bản thᢢn, tm được vị tr ổn định cho m쭬nh. Nhưng thời thế chỉ cung cấp cơ hội, chứ khng đảm bảo cho mỗi người đều c thể đạt được th䳠nh cng. Nhẫn l h䠠nh vi của người mạnh, l phương thức của người thnh c࠴ng v l sࠡch lược của người chiến thắng. Trong cuộc sống v cng việc “nhẫn” sẽ tạo cho chഺng ta cơ hội, lm cho chng ta cຳ được tiền ti của cải. Cuốn sch nࡠy cho chng ta một sự l giải t꽲an diện về chữ nhẫn. kỹ xảo v tr tuệ trong sୡch l những trải nghiệm từ cuộc sống, l tࠠi liệu tham khảo trn con đường thnh c꠴ng của bạn. Tm đọc sch "Học Chữ Nh졢̃n Trong Cục Śng"T䴡c giả: Hoa - Thủy - Phụng. Nh xuất bản: Nxb Thanh Nin Cળ bao giờ bạn thiếu kin nhẫn trong cuộc sống dẫn đến những sai lầm khng thể cứu v괣n được? Nhiều người trong chng ta thiếu mất chữ NHẪN n꠪n thường hnh đng hấp tấp, vội vഠng! Nhiều người lại qu cẩn trọng, khng dᴡm ph cch hay thᡡch thức mnh với mi trường mới n촪n để mất những cơ hội vươn tới đỉnh cao! C bao giờ bạn nhầm lẫn hai chữ Nhẫn ny kh㠴ng? Nhẫn nại hay Nhẫn nhục? Bạn sẽ hnh động ra sao nếu một người cng kഭch bạn hay vu khống bạn? Thng thường chng ta sẽ h亠nh xử theo cảm xc của mnh! Nỗi giận ư? Liệu giận dữ cꬳ giải quyết được những mu thuẫn đ hay khiến nⳳ cng trở nn nghiપm trọng hơn! Nhận nại với những ai cng kch m䭬nh bạn nh, d họ c鹳 ni g đi chăng nữa bạn cũng cần giữ b㬬nh tĩnh v kiềm chế cảm xc của mຬnh! Đừng để những kẻ đ đạt được mục đch của m㭬nh bằng cch lm cho bạn mất kiểm soᠡt hnh vi cũng như ngn ngữ! Đừng bao giờ nhẫn nhục với những ai vu khống bạn! Lഺc ny bạn cần chứng tỏ bản lĩnh của mnh! Hଣy chứng minh cho những người xung quanh thấy được bản chất của những kẻ đ! Để lm được việc n㠠y bạn khng được nng vội m䳠 cần c những bước đi đầy vững chắc, vậy nn h㪣y nhẫn nại trong từng hnh động của mnh! Đừng bao giờ nhẫn nhục trước cଡi xấu, ci c vᡠ cm dỗ m cuộc sống bᠠy ra trước mắt! Chữ Nhẫn cho những thnh cng Nhẫn nại hay kiപn nhẫn sẽ đem lại cho chng ta nhiều lợi thế trong cuộc chiến ginh lấy thꠠnh cng cho mnh! Những ai n䬳ng vội thường c những bước đi sai lầm kh m㳠 sữa chữa được! Đừng bao giờ để thất bại trong cuộc sống chỉ v những tnh to쭡n sai lầm trong chốc lt bạn nh! Hᩣy để những người xung quanh thấy được sự bnh tĩnh của mnh v쬠 chnh bạn phải rn dũa cho m�nh đức tnh nhẫn nại ấy! Dường như những người thnh c�ng đều tự rn dũa cho mnh đức t謭nh nhẫn nại ny! Nếu khng cള n chng ta rất dễ mắc phải những sai lầm kh㺴ng đng c! Nhiều người vᳬ nng vội, v hiếu thắng m㬠 đnh mất cơ hội thnh cᠴng cho ring mnh! Nhiều lꬺc chỉ v sự nng vội nhất thời m쳠 chng ta đưa ra những quyết định thiếu sng suốt! Nếu thiếu đi đức tĩnh nhẫn nại nꡠy, liệu bạn c thể gặt hi được những th㡠nh cng như muốn! Đừng đ佡nh mất chữ Nhẫn của ring mnh Đừng bao giờ chỉ vꬬ những cảm xc tiu cực mꪠ lm cho bạn mất đi sự bĩnh tĩnh cần c! Nếu kh೴ng biết cch giữ cho mnh sự kiᬪn nhẫn cần c liệu chng ta c㺳 thể vượt qua được những thử thch trong cuộc sống! Chỉ với một cht mẢu thuẫn, một cht hiểu lầm m gꠢy ra những việc khng cần thiết như vậy c đ䳡ng khng? Đừng bao giờ đnh mất chữ Nhẫn trong cuộc sống v䡠 trong cng việc! D bạn c乳 vội vng đến đu cũng đừng lࢠm qua loa để rồi hối tiếc bạn nh! Hy l飠m việc thật cẩn thận, tỉ mỉ v kin nhẫn trong mọi việc lઠm của mnh cũng như ứng xử trong cuộc sống!

Người Chăm, còn gọi là người Chàm, người Chiêm Thành, người Chiêm, người Hời..., hiện cư ngụ chủ yếu tại Campuchia, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Hoa Kỳ. Dân số tại Việt Nam theo điều tra dân số 1999 là 132.873 người; theo tài liệu của Ủy ban Dân tộc Chính phủ Việt Nam năm 2008 là khoảng hơn 145.000 người, xếp thứ 14 về số lượng trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Lịch sử Người Chăm là một dân tộc đã từng có một quốc gia độc lập, hùng mạnh trong lịch sử; có nền văn hóa phát triển; có quan hệ đồng tộc, đồng tôn với các cộng đồng Chăm ở các nước khác như Campuchia, Thái Lan, Malaisya, Mỹ, Pháp, Australia, Canada,...Ở Việt Nam người Chăm có quan hệ gần gũi với nhóm dân tộc như Ê Đê, Gia Rai , Chu Ru , RaGlai.Trước thế kỷ thứ 7 có vương quốc Lâm Ấp từ năm Sơ Bình thứ 3 nhà Hán (192) đến năm Đại Nghiệp thứ 1 nhà Tùy (605). Sau năm 605, tình hình nước Chăm Pa không rõ cho đến thế kỷ thứ 8. Các tên gọi khác nhau của vương quốc này theo văn bia tiếng Phạn và tiếng Chăm cổ là Campanagara, Nagara Campa, Nagar Cam. Còn sử sách Trung Quốc gọi là Lâm Ấp quốc (phiên âm theo tiếng Bắc Kinh hiện nay là Lin-yi-guo), Chiêm Bà Quốc, Hoàn Vương Quốc và Chiêm Thành quốc. Vương quốc này bắt đầu suy tàn từ đầu thế kỷ 15 sau cuộc can thiệp do quân đội nhà Minh dưới sự chỉ huy của vua Vĩnh Lạc Đế đối với ba triều đài: nhà Hậu Trần (Đại Việt), nhà Hồ (Đại Ngu) và triều đại Vijaya (Chăm Pa). Sau khi quân đội nhà Minh rút về, vương quốc Chăm Pa được phục hồi nhưng chia thành 2 tiểu vương quốc: Tiểu vương quốc Vijaya (Đồ Bàn: 1428-1471) và Tiểu vương quốc Panduranga (Phan Rang: 1433- 1832). Tiểu vương quốc Vijaya bị quân đội Đại Việt tiêu diệt dưới sự chỉ huy của vua Lê Thánh Tông để thôn tính đất đai vào năm Hồng Đức thứ 2 nhà Lê tức năm 1471). Năm đó, tiểu vương quốc Panduranga cũng trở thành chư hầu của Đại Việt. Năm Hiển Tông thứ 2 chúa Nguyễn (năm Chính Hòa thứ 14 nhà Lê tức năm 1693), Nguyễn Hữu Cảnh đã một lần chinh phục Tiểu vương quốc Panduranga, đổi tên Chiêm Thành quốc thành Thuận Thành trấn, rồi đổi Thuận Thành trấn thành Bình Thuận phủ. Nhưng, năm 1694, trong khi Nguyễn Hữu Cảnh tây chinh đánh Campuchia, tướng người Chăm tên Ốc Nha Đạt và tướng người Thanh tên A Ban đã tập hợp được đông đảo lực lượng người Chăm Pa, nổi dậy và tiêu diệt toàn bộ lực lượng chúa Nguyễn tại đây. Chúa Nguyễn (vua Nguyễn Hiển Tông tức Nguyễn Phúc Chu) đã bất đắc dĩ cầu hòa với người Chăm Pa và cho phép người Chăm Pa phục hồi Thuận Thành trấn (Khu Tự trị Chăm Pa). Hòa ước giữa chúa Nguyễn và chúa Chăm Pa được ghi rõ trong Nghị Định Ngũ Điều vào năm Hiển Tông thứ 21 (năm Vĩnh Thạnh thứ 8 nhà Lê tức năm 1712) và được duy trì cho đến năm Minh Mạng thứ 13 (1832). Sau cải thổ quy lưu (giải thể khu tự trị) vào năm 1832, một số người Chăm liên minh với Lê Văn Khôi, nổi dậy để phục hồi Thuận Thành trấn nhưng kết thúc thất bại. Hậu duệ của chúa Chăm Pa có ông Dụng Gạch, một vị hoàng tử anh hùng, phó chủ tịch ủy ban hành chính lâm thời huyện Hòa Đa (Bắc Bình ngày nay) phụ trách miền núi sau Cách mạng tháng Tám. Chăm Pa thừa kế Lâm Ấp được thành lập sau cuộc nổi dậy của một viên quan địa phương (quan Công Tao) tên là Khu Liên (Kiu-lien) chống lại chính quyền nhà Hán năm 192 tại huyện Tượng Lâm, thuộc quận Nhật Nam (ngày nay là Huế). Lãnh thổ của Chăm Pa ngày nay thuộc thành phố Đà Nẵng và các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận và một số vùng Tây Nguyên. Lâm Ấp chịu ảnh hưởng lớn của văn hóa và tôn giáo Trung Quốc nhưng sau các cuộc chiến với quốc gia láng giềng Phù Nam, cũng như sự thôn tính lãnh thổ của quốc gia này vào thế kỷ 4, đã hòa trộn văn hóa Ấn Độ. Theo văn bia tiếng Phạn tại Mỹ Sơn, vua Chăm Pa và vua Campuchia đều là hậu duệ của hoàng tử Asvattaman, một anh hùng lưu vong bạc mệnh trong sử thi Ấn Độ Mahabarata thuộc nhà Kuru. Riêng, các chúa Panduranga thì thuộc dõng Pandu nên Chăm Pa (Vijaya, thuộc nhà Kuru) và Panduranga (thuộc nhà Pandu) vốn là 2 quốc gia thù địch với nhau. Sử sách Trung Quốc luôn ghi rõ 2 nước Chiêm Thành (Chăm Pa) và Tân Đồng Long (Panduranga) là 2 quốc gia riêng.Lịch sử của vương quốc Chăm Pa là các cuộc xung đột với Trung Quốc, Đại Việt, Khmer và Mông Cổ, cũng như xung đột nội bộ. Chính là do các cuộc xung đột này mà Chăm Pa mất dần lãnh thổ vào tay Đại Việt, một quốc gia có tổ chức chính quyền và quân sự hoàn hảo hơn. Chăm Pa trong quá khứ là một nước chư hầu của các triều đại phong kiến Trung Quốc và Đại Việt nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa và sự toàn vẹn lãnh thổ. Người Chăm Pa là những chiến binh giỏi đã sử dụng địa hình đồi núi để chiếm ưu thế. Năm Hồng Đức thứ 2 nhà Lê (1471), Tiểu vương quốc Vijaya chịu tổn thất nặng nề trong cuộc chiến với Đại Việt dưới triều đại vua Lê Thánh Tông. Khoảng 60.000 quân Chăm Pa bị giết và 30.000 bị bắt làm tù binh. Ngược lại, Tiểu vương quốc Panduranga tiếp tục phát triển dưới sự bảo trợ của chúa Nguyễn và vua Gia Long (Nguyễn Thế Tổ) trong các vùng thung lũng Phan Rang, Phan Rí và Phan Thiết. Tuy nhiên vua Minh Mạng đã không quan tâm Chăm Pa như vua cha nữa và thủ tiêu cơ chế tự trị của Thuận Thành trấn vào năm Minh Mạng thứ 13 nhà Nguyễn (1832). Ngôn ngữ Tiếng Chăm thuộc nhóm ngôn ngữ Mã Lai-Đa đảo (Malayo-Polynesian) của hệ ngôn ngữ Nam Đảo (Autronesian). Dân số và cư trú Người Chăm được xác định là cư dân bản địa ở khu vực duyên hải Nam Trung Bộ Việt Nam và đã có quá trình định cư lâu đời ở khu vực này. Trải qua hàng ngàn năm, dưới những biến cố lịch sử, xã hội mà chủ yếu là do chiến tranh và mẫu thuẫn nội bộ, người Chăm không còn cư trú tập trung ở khu vực duyên hải Nam Trung Bộ mà phân bố rộng rãi ở khắp các tỉnh phía Nam Việt Nam và một số các quốc gia khác.Hiện nay tổng số người Chăm trên thế giới khoảng 400.000 người, phân bố chủ yếu ở Campuchia, Việt Nam, Malaysia, Thái Lan và Hoa Kỳ. Cộng đồng Chăm lớn nhất thế giới là vào khoảng trên 270.000 người tại Campuchia, được gọi là Khmer Islam; kế đến là Việt Nam; Thái Lan trên 15.000 người; Malaysia trên 10.000 người và Hoa Kỳ khoảng trên 200 người.Một số người Chăm di cư sang các nước khác, như tộc Utsul ở đảo Hải Nam, đến bang Terengganu của Malaysia hay vùng Hạ Lào. Trong thế kỷ 20, nhiều người Chăm hoặc gốc Chăm di cư sang Hoa Kỳ và các nước phương Tây khác. Phân bố dân cư ở Việt Nam Trên lãnh thổ Việt Nam có khoảng 145.235 người Chăm sinh sống, sống rải rác ở các tỉnh phía Nam như Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, Đồng Nai, Tây Ninh, Bình Phước, Thành phố Hồ Chí Minh, An Giang,... Do đặc điểm cư trú, tính chất tôn giáo và sắc thái văn hóa mang tính vùng miền, người Chăm ở Việt Nam được chia thành 3 nhóm cộng đồng chính là: Chăm Hroi; Chăm Ninh Thuận - Bình Thuận và Chăm Nam Bộ. - Nhóm Chăm Hroi bao gồm những người Chăm hiện đang sống rải rác từ Nha Trang trở ra, chủ yếu là Phú Yên và Bình Định; tổng số khoảng 20.500 người. Người Chăm Hroi có nguồn gốc từ những người Chăm cổ là một bộ phận của cộng đồng Chăm Việt Nam và từ lâu được gọi là Chăm Hroi. - Nhóm Chăm Ninh Thuận - Bình Thuận gồm những người Chăm cư trú ở Ninh Thuận, Bình Thuận, có tên gọi là Campaduraga; tổng số khoảng 98.000 người (Ninh Thuận: 66.000; Bình Thuận: 32.000), đây là nhóm cộng đồng Chăm lớn nhất chiếm khoảng 67,60% tổng số người Chăm ở Việt Nam. - Nhóm Chăm Nam Bộ bao gồm những người Chăm sinh sống chủ yếu ở An Giang, thành phố Hồ Chí Minh và một số tỉnh Đông Nam Bộ; tổng số khoảng 26.700 người, cư trú ở các tỉnh như: TP. Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Tây Ninh, An Giang, Kiên Giang, Bình Dương, Bình Phước,... trong đó tập trung chủ yếu ở An Giang và thành phố Hồ Chí Minh. Người Chăm ở đây có cùng nguồn gốc với người Chăm Hroi và người Chăm ở Ninh Thuận - Bình Thuận, nhưng do nguyên nhân lịch sử, nhiều người Chăm đã rời Việt Nam đến các nước như Campuchia, Thái Lan, Malaysia vào những thế kỷ trước. Từ cuối thế kỷ thứ XVIII đến đầu thế kỷ thứ XX, một bộ phận người Chăm ở Campuchia mâu thuẫn với người Khmer bản địa và sự ngược đãi của chính quyền Campuchia nên đã tìm về cư trú ở An Giang và Tây Ninh tạo nên cộng đồng người Chăm ở hai tỉnh này. Những năm sau đó, một bộ phận nhỏ người Chăm này chuyển đến một số tỉnh khác ở Nam Bộ để sinh sống. Tín ngưỡng, Tôn giáo Người Chăm có tín ngưỡng, tôn giáo rất phong phú. Tín ngưỡng của người Chăm có từ xa xưa và mang dấu ấn của thời nguyên thủy - Đó là sự tin tưởng của người Chăm vào sự tồn tại của một thế giới siêu nhân, nơi các thần linh ngự trị và cũng chính là nơi tồn tại của ma quỷ và linh hồn của những vật thể ở thế giới trần tục sau khi chết. Người Chăm luôn tin rằng tất cả các vật thể cũng như mọi người đều có linh hồn và linh hồn thì tồn tại vĩnh viễn dù con người có chết đi và các vật thể đã bị hư hại. Những linh hồn cùng với ma quỷ và thần linh luôn có những tác động, chi phối, ảnh hưởng đến thế giới hiện hữu, đến đời sống của cộng đồng cũng như đến từng thành viên trong cộng đồng người Chăm. Người Chăm thờ rất nhiều vị thần linh như Thần cây, Thần đá, Thần nước, thờ Linh hồn tổ tiên.Người Chăm là một cộng đồng đa tôn giáo, niềm tin tôn giáo luôn đóng một vai trò rất quan trọng trong đời sống tâm lý của họ, chi phối hoạt động nhận thức, tình cảm, ý chí của mỗi cá nhân trong cộng đồng. Người Chăm có niềm tin tôn giáo rất sâu sắc, chịu sự chi phối ràng buộc chặt chẽ bởi tôn giáo truyền thống. Người Chăm theo Ấn Độ giáo, đạo Hồi, đạo Phật. Tôn giáo chính thời vương Chăm Pa cổ là Ấn Độ giáo và văn hóa chịu ảnh hưởng sâu sắc của Ấn Độ. Tuy nhiên, cái gọi là đạo Bà La Môn (tức là tục Bachăm) ngày nay hoàn toàn không liên quan với Ấn Độ giáo này. Ngày nay, hầu hết người Chăm theo Hồi giáo. Hồi giáo của người Chăm có 2 loại: 1. là tục Bani và tục Bachăm, 2. là Hồi giáo Sunni (thuộc giáo phái Hanafi). Tục Bani và Bachăm là một tôn giáo chịu ảnh hưởng của Hồi giáo Shi'a (Ba Tư, Iran), họ rất tôn trọng Ali như Muhammad.Còn Hồi giáo Sunni thì không chấp nhận tôn trọng Ali như Muhammad. Theo Biên niên sử Mã Lai (1614), Hồi giáo đầu tiên ở thế giới Mã Lai cũng phát nguồn từ Iran, nhưng, sau này, người Ả Rập từ vùng Hadramaut (gọi là Hadrami) sang Mã Lai tuyên truyền, xuyên tạc Hồi giáo Shi'a là tà giáo, buộc người Mã Lai theo Hồi giáo Sunni cực đoan vào cuối thế kỷ thứ 18 - đầu thế kỷ thứ 19. Tục Bani là một hồi giáo bản địa hóa hiền lành, khoan dung, không cực đoan. Tục Bani giống giáo phái Alewi (một giáo phái Hồi giáo Shi'a ở Cộng hòa Suri ngày nay). Con đường tục Bani từ Iran chuyển bá chưa được làm rõ nhưng nhiều tài liệu Mã Lai, Java cho rằng chính Chăm Pa là trung tâm tuyên giáo Hồi giáo đầu tiên tại khu vực Đông Nam Á. Người Chăm sống ở Myanma rất nhiều, là một trong bốn dân tộc lớn nhất Myanma. Hầu hết mang họ Aung cùng họ với họ Ung của người chăm ở Việt Nam (đã bị Việt hoá). Đặc điểm kinh tế Chăm là một dân tộc có nhiều ngành nghề truyền thống lâu đời như thêu, dệt, làm đồ gốm, làm gạch, chế tạo công cụ sản xuất, buôn bán, đóng thuyền, đánh cá, điêu khắc... đặc biệt là nghề trồng lúa nước được người Chăm phát triển từ rất sớm và luôn có những cải tiến về giống và thủy lợi. Người Chăm sống ở đồng bằng, có truyền thống sản xuất lúa nước là chính. Kỹ thuật thâm canh lúa nước bằng các biện pháp giống, phân bón, thủy lợi khá thành thạo. Hai nghề thủ công nổi tiếng là đồ gốm và dệt vải sợi bông. Trướckia, người Chăm không trồng cây trong làng vì cho rằng cây sẽ là nơi cư trú của ma quỉ. Tổ chức cộng đồng Người Chăm thường sinh sống tập trung trong paley Chăm (làng Chăm). Mỗi paley có khoảng 300 đến 400 hộ gia đình, cùng theo một tôn giáo nhất định, gồm nhiều tộc họ sinh sống với nhau. Mỗi paley đều có một đơn vị hành chính của làng là: Hội đồng phong tục và Po Paley (Trưởng làng), trong đó, Po Paley là người đóng vai trò rất quan trọng trong Paley. Luật tục Chăm ghi: “Ếch có nắp đậy hang;Làng có chủ cai quản”. Po Paley được dân làng bầu, phải là người cao tuổi, có uy tín, am hiểu phong tục tập quán, luôn vì mọi người, có lòng vị tha. Đồng thời Po Paley cũng phải là người lao động giỏi, có kinh nghiệm trong sản xuất, gia đình hạnh phúc, con cháu xum họp đoàn kết. Người Chăm ví Po Paley như là cây cao, bóng cả: “Cây to lan tỏa một lòng,Xòe ra che mát cho người dừng chân”. Hội đồng phong tục do dân làng bầu chọn và có nhiệm vụ trông coi về vấn đề phong tục tập quán, tín ngưỡng. Thành viên của Hội đồng phong tục đều là những người có uy tín trong tôn giáo, trong các tộc họ, là người am hiểu tập quán, phong tục lễ nghi, tín ngưỡng, tôn giáo của người Chăm, có quyền phân xử những thành viên trong paley vi phạm Luật tục. Trong trường hợp người vi phạm ngoan cố thì khi cha, mẹ hoặc người thân chết, Hội đồng phong tục sẽ cấm các tu sỹ, chức sắc không được cúng lễ và xem như người vi phạm đã bị loại ra khỏi cộng đồng.Người Chăm có tập quán bố trí cư trú dân cư theo bàn cờ. Mỗi dòng họ, mỗi nhóm gia đình thân thuộc hay có khi chỉ một đại gia đình ở quây quần thành một khoảnh hình vuông hoặc hình chữ nhật. Trong làng các khoảnh như thế ngăn cách với nhau bởi những con đường nhỏ. Phần lớn làng Chăm có dân số khoảng từ 1.000 người đến 2.000 người.Mỗi một dòng họ có một chiết Atâu, một Akauk Guăp và một vật tổ riêng. Luật tục Chăm quy định, Akauk Guăp phải là người cao tuổi, am hiểu phong tục tập quán, có uy tín trong dòng họ, gia đình giàu có, không được có chồng chắp vợ nối. Hôn nhân gia đình Chế độ mẫu hệ và tín ngưỡng nữ thần vẫn tồn tại ở người Chăm. Đàn ông lo việc ngoài nhà, đàn bà lo việc trong gia đình và gia phả. Phong tục Chăm qui định con theo họ mẹ, họ bên mẹ được xem là gần (họ nội). Nhà gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ, đến khi chết đi nhà vợ có trách nhiệm thờ cúng đến hết tang, sau đó mang hài cốt về trả lại cho dòng họ nhà trai tiếp tục thờ. Chỉ con gái được thừa kế tài sản, người con gái út được thừa kế nhà tự để thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già. Nhà cửa Nhà ở của người Chăm là một quần thể nhà trong một khuôn viên (bây giờ do việc quy họach phân lô đất theo kiểu nhà liên kế hẹp nên việc phát triển nhà theo quần thể trong một khuôn viên dần không còn nữa). Mối quan hệ của các nhà trong quần thể này đã thể hiện quá trình tan vỡ của hình thái gia đình lớnmẫu hệ để trở thành các gia đình nhỏ.+ Bộ khung nhà của người Chăm ở Bình Thuận khá đơn giản. Vì cột cơ bản là vì ba cột (kèo được liên kết với cột hoặc không có vì kèo thì dùng tường thay thế kèo). Nếu là vì năm cột thì có thêm xà ngang đầu gác lên cây đòn tay cái nơi hai đầu cột con. Từ các kiểu vì này dần xuất hiện cây kèo và trở thành vì kèo.+ Mặt trước nhà quay về hướng Nam hoặc hướng Tây. Gian giữ là trung tâm (người Chăm gọi là sang-yơ), phía phải là phòng ngủ của bố mẹ, bên trái là kho, sau là phòng ngủ của con cái. Mặt trước có một hiên ở giữa nhà.+ Nhà bếp được xây dựng riêng biệt với nhà chính và ở phía Tây nhà chính, trong nhà bếp có khu bếp, khu chứa nước uống và kho chất đốt (củi, than, v.v.). Nhà người Chăm ở miền Nam lại rất khác.+ Nhà người Chăm ở An Giang: cách tổ chức mặt bằng sinh hoạt còn phảng phất cái hình đồ sộ của nhà sang yơ ở Bình Thuận.+ Nhà người Chăm ở Châu Đốc: khuôn viên của nhà Chăm Châu Đốc không còn nhiều nhà mà chỉ có nhà chính và nhà phụ kết hợp thành hình thước thợ. Chuồng trâu bò và lợn được làm xa nhà ở.Nhà ở là nhà sàn, chân rất cao để phòng ngập lụt. Cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt hoàn toàn khác với nhà ở Bình Thuận cũng như ở An Giang. Trang phục Có những nhóm địa phương khác nhau với lối tạo dáng và trang trí riêng khó lẫn lộn với các tộc người trong nhóm ngôn ngữ hoặc khu vực.- Trang phục nam Trang phục cổ truyền: Đàn ông lớn tuổi thường để tóc dài, quấn khăn. Đó là loại khăn màu trắng có dệt thêu hoa văn màu nhạt (vàng hoặc bạc), ở hai đầu khăn có các tua vải. Khăn đội theo lối chữ nhân. Những vị có chức sắc (tôn giáo), hai đầu khăn có hoa văn màu vàng, tua vải màu đỏ, quấn thả ra hai mang tai. Nam mặc áo có cánh xếp chéo và cài dây phía bên hông (thắt lưng), thường là áo màu trắng, trong là quần soọc, ngoài quấn váy xếp. - Trang phục nữVề cơ bản, phụ nữ các nhóm Chăm thường đội khăn. Cách hoặc là phủ trên mái tóc hoặc quấn gọn trên đầu, hoặc quấn theo lối chữ nhân, hoặc với loại khăn to quàng từ đầu rồi phủ kín vai. Khăn đội đầu chủ yếu là màu trắng, có loại được trang trí hoa văn theo lối viền các mép khăn (khăn to), nhóm Chăm Hroi thì đội khăn màu chàm. Lễ phục thường có chiếc khăn vắt vai ngoài chiếc áo dài màu trắng. Đó là chiếc khăn dài tới 23 m vắt qua vai chéo xuống hông, được dệt thêu hoa văn cẩn thận với các màu đỏ, trắng, vàng của các mô tip trong bố cục của dải băng.Nữ mặc áo cổ tròn cài nút phía trước ngực xuống đến bụng, quấn váy xếp (khi àm lễ) hoặc mặc váy ống (thông thường), đầu quấn khăn không ràng buộc về màu sắc. Nhóm Khánh Hòa và một số nơi, phụ nữ mặc quần bên trong áo dài. Nhóm Chăm Hroi mặc váy quấn (hở) có miếng đáp sau váy. Nhóm Quảng Ngãi mặc áo cánh xẻ ngực, cổ đeo vòng và các chuỗi hạt cườm. Trang phục Chăm, vì có nhóm cơ bản là theo đạo Hồi nên cả nam và nữ lễ phục thiên về màu trắng. Có thể thấy đặc điểm trang phục là lối tạo hình áo (khá điển hình) là lối khoét cổ và can thân và nách từ một miếng vải khổ hẹp (hoặc can với áo dài) thẳng ở giữa làm trung tâm áo cho cả áo ngắn và áo dài. Mặt khác có thể thấy ở đây duy nhất là tộc còn thấy nam giới mặc váy ở nước ta với lối mang trang phục và phong cách thẩm mỹ riêng.

(D