Tin cộng đồng

Thư Ngỏ:  Các bạn thân mến, Lời đầu tiên thay mặt cho BQT web nguoicham.com, tôi xin mạo muội gởi đến các bạn yêu dấu trên mọi miền của đất nước, lời chúc sức khỏe và thành công nhất trong cuộc sống. Hiểu được tầm quan trọng của việc gìn giữ, phát huy và bảo tồn nền văn hóa champa cũng như mong muốn tạo ra một sân chơi, cầu nối để cho tất cả anh em Champa chúng ta có thể giao lưu học hỏi và trao đổi  kinh nghiệm với nhau, xóa mờ rào cảng về khoảng cách, tuổi tác, tôn giáo… Để thực hiện được những ý định ấy Website www.nguoicham.com chính thức ra mắt công chúng vào nănm 2008. Trải qua gần 4 năm hoạt động tuy nguoicham.com chưa khẳng định đã thực hiện “xuất sắc” những kế hoạch mong ước mà NC đã đề ra, nhưng NC cũng đã thực hiện được một số công việc sau: Luôn luôn bảo tồn, cập nhật, cung cấp các thông tin , tài liệu, video clip về nền văn hóa ( ngôn ngữ ,kiến trúc, phong tục tập quán v…v) cho thành viên qua các mục:  •         Lịch sử Champa •         Từ vựng Chăm •         Tự học tiếng Chăm •         Tin cộng đồng •         Văn hóa-Xã hội •         Văn Học-Trường Ca Chăm •         Chăm music  . . . . . . . . Không những như thế nguoicham.com còn tạo ra một số mục để cung cấp các thông tin nổi bật trong và ngoài nước như các vấn đề kinh tế, chính trị, khoa học, xã hội …. Điểm nổi bậc nhất là NC đã tạo ra mục kết nối mạng xã hội, đây là một sân chơi rất hữu ích, lành mạnh, cũng là nơi giao lưu, kết bạn, chia sẻ kinh nghiệm cho các sinh viên, học sinh, anh em Champa ở khắp nơi trên thế giới qua các mục như:       Diễn đàn bạn trẻ •         Thành viên •         Mục bình luận •         Kết bạn •         Sáng tác •         Tổ chức các hoạt động offline…..   •         Một số mục giải trí ,thư giản.  Từ những mục đích hữu ích trên, NC đã và đang thu hút nhiều bạn trẻ tham gia và đóng góp nhiều bài vở, hình ảnh, video clip, ca nhạc Cham cũng như đem những hiểu biết chút ít của mình để góp phần bảo tồn văn hóa,phong tục, ngôn ngữ cho cộng đồng Champa. Để nâng cao khả năng sáng tạo, tính cộng động, biểu dương tinh thần hiếu học, thắt chặt tình cảm anh em, quê hương, dân tộc giữa các thành viên với nhau nguoicham.com đã và đang tổ chức các phong trào, chương trình bổ ích cho các thành viên.  Cụ thể là cho tới hôm nay, nguoicham.com đã tổ chức được các phong trào như: Tổ chức tặng quà cho một số học sinh, sinh viên, tổ chức buổi họp mặt vui chơi cho các thành viên với nhau ( buổi offline giữa các thành viên nguoicham.com trong ngày lễ  hội Kate, Ramuwan, Rija Nưgar…,  tổ chức giao lưu giữa các thành viên nguoicham.com với các sv, học sinh Cham “ tại plei hamutaran, pleiram …..)  tổ chức buổi bán sách tagalau, quảng bá hình ảnh nguoicham.com tại tháp, các plei Chăm và nhiều hoạt động bổ ích khác .  Trong thời gian sắp tới nguoicham.com sẽ cố gắn đẩy mạnh việc tổ chức các phong trào sự kiện cho các thành viên, anh em Champa ở khắp nơi sẽ được tham gia, khuyến khích tinh thần bằng các giải thưởng mang giá trị về vật chất và  tinh thần cho các thành viên. Đến thời điểm này web đã thu hút và được mọi người biết không những trong cộng đồng dân tộc Cham mà cả các dân tộc anh em khác. Nhưng trong thời gian hoạt động gần đây, web đã xãy ra một số lỗi ở các mục như: hình ảnh, nhạc, emails, chat, videos, tính kết nối giữa thành viên qua lại với nhau…và web dễ bị hacker tấn công vì tính bảo mật vẫn còn giới hạn,…và cấu trúc web của các mục vẫn cò rờm rà, chưa logic, hơi khó sự dụng…. Mặc dù web có nhiều mặt hữu ích nhưng bên cạnh cũng có một số khuyết…Trong những thời gian qua NC đã nhận được nhiều email gởi đến góp ý và than phiền rằng web NC vừa rồi chú trọng đến mạng xã hội www.nguoicham.com/connecting nhiều quá mà ít quan tâm đến mục www.nguoicham.com/news , www.nguoicham.com/learning  , www.nguoicham.com/tv  .                      Hơn nữa trong phiên bản củ mỗi mục ở trên đều cần phải có các tài khoản riêng khác nhau mỗi khi thành viên đăng nhập. Không những thế mục đăng bài cũng hơi phức tạp khi các thành viên muốn đóng góp bài vở, hình ảnh. .. .. cho nên họ yêu cầu nên gom hết các mục trên vào thành một. ALL IN ONE để dễ tiện theo dõi và ít mất thời gian của các thành viên và độc giả mỗi khi lước qua web www.nguoicham.com Vì tôn trọng ý kiến của độc giả, và cũng vì đáp lại sự thỏa mãn yêu cầu của độc giả đã và đang nhiệt tình đóng góp, ủng hộ  web NC trong những thời gian qua, nên BQT quyết định ra phiên bản mới nhằm làm ALL IN ONE. Vì rằng BQT cũng nhận thấy rằng nếu Web NC không thay đổi trong lúc này thì sau này khó mà quảng lý một khi web có nhiều thành viên tham gia và các dữ kiện như bài vở, hình ảnh, videos, nhạc ngày càng nhiều và số dung lượng cần phải lớn…tính bảo mật cần phải nâng cao. Với tính ưu điểm của phiên bản mới là dễ sự dụng, đơn giản về các mặt như: việc đăng bài, hình ảnh, nhạc, email qua lại, pm, gởi quà tặng, tự tạo nhạc playlist, chia sẽ thông tin qua lại, kết bạn…..và nhiều mục hay khác nữa. Khi ra phiên bản mới thì phần mềm, scripts, tables, database, v.v...không trùng phiên bản cũ nên khó mà chuyển các tư liệu, hình ảnh videos, users...vào phiên bản mới, nhưng NC sẽ cố gắng tìm cách khắc phục về việc chuyển các tư liệu trên sau này.  Đây là một điều đáng buồn và muốn mọi người cùng hiểu, thông cảm và chia sẻ trước cái khó khăn của BQT web NC. Nhưng để có được lợi ích trong tương lai sau này, thì chúng ta phải trả một giá khá đắt, vì chúng ta phải làm lại từ đầu.  Nhưng nếu các bạn vẫn còn yêu thích NC, luôn muốn đóng góp sức mọn của mình để góp phần bảo tồn văn hóa, lịch sử, ngôn ngữ,… mà tiền nhân Champa chúng ta để lại thì không có gì gọi là muộn phài không các bạn, vì rằng nếu không có sự đóng góp của các bạn thì web NC chẳng đi đến đâu, “ một con chim én không thể làm nên mùa xuân”. Nhưng từ khi thay đổi phiên bản mới đến nay thì số lượng thành viên gia nhập web NC không nhiều như trước đây, anh em không còn hoạt động tích cực như trước nữa. Không biết do nguyên nhân nào? Web NC rất muốn các bạn cho NC ý kiến đóng góp trên tinh thần xây dựng, NC muốn hiểu và lắng nghe những tâm tư và suy nghĩ của các bạn về phiên bản mới của NC, để NC từng bước thực hiện ngày càng tốt và hoàn thiện hơn. NC cũng mong muốn các bạn có thể cho NC một cơ hội để NC tạo dựng lại một trang web xứng đáng để được các bạn truy cập, hãy cùng Web Nguoicham.com để bảo tồn, gìn giữ và phát huy nền văn hóa của dân tộc ta. Hãy mang những kiến thức mà chúng ta biết để truyền đạt cho các anh em khác vì biết rằng những cống hiến đóng góp của các bạn chẳng hề vô ích đâu. Nếu chúng ta làm đựơc điều này thì nó sẽ mang lại ý nghĩa rất lớn đối với nền văn hóa, và cộng đồng Champa chúng ta. Chúng ta là những đứa con người Champa đang lạc loài ở mọi nơi, chúng ta có thể tự hào về văn hóa, phong tục tâp quán, ngôn ngữ của mình. Web nguoicham.com ra đời không ngoài mục đích trên. Ngoài ra NC cũng là nơi mà các bạn Champa chúng ta tìm đến nhau, chia sẻ, học hỏi cái hay lẫn nhau, cùng nhau tiến bộ,..và đặc biệt là bảo tồn bản sắc văn hóa, phong tục tâp quán, ngôn ngữ Champa. Qua bài viết này tôi mạo muội muốn gởi đến các bạn là chúng ta hãy dành một chút thời gian quý báu của mình để ghế thăm và tham gia Web www.nguoicham.com. “Chúng ta hãy ưu tiên Ngườicham sử dụng web Nguoicham”. Nếu chúng ta không tự tôn trọng, yêu và trân quí những gì chúng ta có, thì làm sao người khác, người ngoại tộc trân quí chúng ta nhỉ, phải không các bạn? Một dân tộc đánh mất văn hóa là một dân tộc không tồn tại. Nhân dịp năm mới Champa 2012 “RIJA NƯGAR 2012”, thay mặc web www.nguoicham.com , tôi xin chúc quý vị xa gần một năm mới sức khỏe, hạnh phúc và thành đạt. Trân trọng,  Vijanhan - Anglechampa  

Hội thảo Xy dựng phần mềm chữ Nm, chữ Thⴡi, chữ Chăm do Trung tm Cng nghệ Thⴴng tin Thừa Thin-Huế tổ chức vừa qua tại thnh phố Huế, lần đầu ti꠪n, đ cng bố hệ thống phần mềm v㴠 website hỗ trợ chữ Thi v chữ Chăm tại Việt Nam khᠡ hon chỉnh. Nhളm chuyn vin tham dự hội thảo (Phan Anh Dũng, người thứ 4 từ trꪡi sang). Ri*ng chữ Chăm, phin bản mới của phần mềm v website chữ Chăm đꠣ hon thnh với đầy đủ cࠡc chức năng, gồm: bộ phng chữ Chăm Unicode, bộ g chữ Chăm tr䵪n Windows v trn Linux vઠ website về chữ Chăm. Sắp tới bộ Từ điển trực tuyến chữ Chăm cũng sẽ được triển khai. Tại hội thảo, Phan Anh Dũng v cộng sự hướng dẫn sử dụng hệ thống phần mềm v website chữ Chăm nhằm phục vụ c࠴ng tc giảng dạy, học tập chữ Chăm ở cc địa phương. Dᡢn tộc Chăm c chữ viết sớm nhất Đng Nam 㴁, vo khoảng thế kỷ thứ IV sau Cng nguyപn; sau nhiều biến đổi v chỉnh sửa, đến thế kỷ thứ XX, chữ Chăm đ tương đối ổn định. Đࣳ l thứ chữ truyền thống người Chăm dng để ch๩p cc trường ca, sử thi, gia huấn ca, cch tᡭnh lịch, kinh đạo B-la-mn, cഡc bi ht trong những dịp lễ hội... trࡪn l bung, giấy bản Tᴠu hay cc loại giấy sau ny.ᠠ Chữ Chăm truyền thống (tiếng Chăm gọi l Akhar thrah) được đưa vo giảng dạy ở cấp Tiểu học tại tất cả trường c࠳ con em Chăm theo học tại hai tỉnh Ninh Thuận v Bnh Thuận từ năm 1978, cହng với sự ra đời của Ban Bin soạn sch chữ Chăm thuộc Sở Giꡡo dục v Đo tạo tỉnh Ninh Thuận (Thuận Hải cũ). Ban nࠠy vừa c trch nhiệm nghi㡪n cứu bin soạn sch giꡡo khoa, vừa mở lớp bồi dưỡng gio vin, đồng thời theo d᪵i việc dạy v học tại cc trường. Sau bốn lần chỉnh lࡽ, đến nay (nin kha 2011-2012), tr곪n 40.000 bản sch được in phục vụ cho cc trường ở địa phương. Hơn hai vạn học sinh ở 22 trường tiểu học được cấp miễn phᡭ ti liệu. Sau bậc Tiểu học, con em Chăm đều c thể đọc th೴ng viết thạo chữ mẹ đẻ. Ngoi ra, từ lớp bốn trở ln, học sinh người Chăm cલn nắm bắt thm tri thức cơ bản của nền văn học dn tộc bằng vꢠi trch đoạn thơ-văn, thng qua chữ viết. Đ� l thnh tựu kh࠴ng thể chối ci của chnh s㭡ch Nh nước ta về việc bảo tồn v phࠡt triển tiếng v chữ dn tộc, đࢣ tc động tch cực trong duy tr᭬ v pht triển tiếng vࡠ chữ của dn tộc Chăm thời gian qua. Nhưng, sau cấp Tiểu học, cc em kh⡴ng được học tiếp, sch đọc thm cho c᪡c em cũng khng. Từ đ, chữ thầy trả lại cho thầy l䳠 điều kh trnh. Rồi, khi văn h㡳a Internet pht triển, nhu cầu sng tᡡc, nghin cứu, đọc v trao đổi bằng chữ Chăm được đặt ra cấp thiết hơn bao giờ hết. Bꠠ con Chăm trao đổi thư từ với nhau qua mạng Internet đều phải sử dụng chữ Chăm La tinh ha, l điều chưa bao giờ l㠠m cho họ thỏa mn. Cng tr㴬nh của Phan Anh Dũng ra đời l một phương tiện hỗ trợ đắc lực cho cng cuộc giảng dạy vഠ học tập tiếng v chữ dn tộc. Từ khi đất nước thống nhất, tiếng vࢠ chữ Chăm đ được thể hiện qua bộ ba Từ điển Chăm - Việt, Từ điển Việt - Chăm v Từ điển Việt - Chăm d㠹ng trong nh trường; hng trăm văn bản văn chương Chăm cũng đࠣ được sưu tầm, dịch v in thnh sࠡch; thế nhưng để tiếp cận chng qua mạng Internet l điều gần như bất khả. Với sự xuất hiện của c꠴ng trnh phần mềm chữ Chăm, hy vọng trong một tương lai khng xa, độc giả y촪u tiếng Chăm v văn học Chăm cũng như cc nhࡠ nghin cứu c thể nhận hay trao đổi th곴ng tin hoặc đọc văn bản văn chương Chăm qua Akhar thrah trn my vi tꡭnh m khng chഺt trở ngại no. Ngay sau khi hội thảo kết thc, Hội Bảo tồn di sản chữ Nິm (nomfoundation.org) đ trao giải thưởng Balaban 2011 cho Phan Anh Dũng, chuyn vi㪪n Trung tm Cng nghệ Thⴴng tin tỉnh Thừa Thin - Huế, một người đ rất d꣠i lu giấu mnh trong b⬳ng tối v danh để tạo nn cho đời tr䪡i ngọt! Inrasara

A. Gi?i thi?u chung : NCPalei Cuak (Th

Trn một mảnh đất cằn kh đầy nắng v괠 gi khan cuốn bụi tung m c㹡nh đồng kht nước,c một ng᳴i lng được nhiều người biết đến, trn đầy sức sống cho ta một nghịch cảnh kh࠳ tin so với tiết trời khổ hạnh v sự đy đọa của d࠲ng chảy lịch sử m người dn ở đࢢy phải chịu đựng. Thin nhin hꪩo tơi,uẩn khuất lịch sử chẳng đnh đổ nổi bn tay gang thᠩp vốn quen lao khổ của người dn. Điều ny tạo n⠪n một bản trường ca m ta c thể đặt tay trước ngực mೠ ni ln niềm tự h㪠o của mnh. Đấy l Palei Ram. Palei Ram l젠 vng đất sinh ra người thủ lĩnh Ja Thak Wa,lại l nơi xảy ra nhiều biến cố thời sự nhạy cảm gần đ頢y,lm phn nhࢡnh con mắt nhn nhận của mọi người. Anh X, một người Kinh ni, l쳠ng đ thường xuyn đ㪡nh nhau,bạo lực lắm phải khng? Cn cảnh s䲡t 113 th th với nhau l캠 c lần bị mấy thanh nin l㪠ng ny nho v࠴ đnh. Anh V, một sinh vin người Chăm khảng kh᪡i ni rằng,vng trời v㹹ng đất của họ, họ muốn lm g lଠ quyền của họ! Lng ny c࠲n xảy ra nhiều vụ x xt với l䡠ng người Kinh bn cạnh lm mất an ninh. Tại sao? Năm 1834,Ja Thak Wa nổi dậy, lꠣnh đạo nhn dn chống Minh Mạng để bảo vệ quyền tự trị của d⢢n tộc. Trong con mắt của Minh Mạng, Ja Thak Wa l kẻ phản động v dĩ nhiࠪn l c suy nghĩ kh೴ng tốt về người thủ lĩnh ny bởi c ai nghĩ tốt về kẻ th೹ của mnh đu? Ta kh좴ng nn dựa trn quan điểm đơn phương mꪠ gn cho cc nhᡢn vật lịch sử một suy xt nhn phẩm. Đ颣 đến lc chng ta cần cởi mở với nhau. Người Chăm b꺢y giờ khng đi lại nước,họ chỉ mong được b䲬nh đẳng để cng chung sống trn một quốc gia đa d骢n tộc. Điều ny khiến ta cần phải c cೡch nhn đng đắn về người anh h캹ng ny. M Viện,một vị tướng của Trung Quốc thời phong kiến l࣠ kẻ th đ giết Hai B飠 Trưng nhưng lại l vị anh hng đối với người Trung Quốc,được dựng thờ một tượng đ๠i,đy l một v⠭ dụ cho quan điểm đơn phương của cc pha đối cực. V᭬ vậy, người Chăm c quyền xem Ja Thak Wa l một vị anh h㠹ng dn tộc, khng phải lⴠ luận điểm cực đoan m chỉ nhằm tưởng nhớ đến tổ tin. Những tઠn vết trong qu khứ nhiều khi trỗi dậy chỉ bởi nguyn do đơn giản, l᪴i ko đng đảo nhiều người hiện diện v鴠o một đm đng xᴴ bồ. Cc thanh nin mỗi khi say xịn l᪠ thừa cơ xch mch từ một m�u thuẫn ring tư đổ dồn đng cục th고nh một động cơ xung đột, khng giải quyết mềm dẻo dễ lm nứt rạn t䠬nh đon kết giữa hai dn tộc anh em. Quࢡ khứ ta khng thay đổi được nhưng c thể l䳠m cho họ hiểu nhau, tn trọng nhau trn c䪡c mặt của đời sống, c như vậy mới xoa dịu sự hụt hẫng của giới trẻ hai dn tộc. Nh㢠 nước lun nu cao tư tưởng h䪲a hợp dn tộc thế nhưng vẫn chưa được thi dụng trn hiện thực trọn vẹn, vẫn c⪲n nhiều người coi rẻ người Dn tộc. Từ "dn tộc" vốn mang nghĩa chỉ một tộc người, chẳng biết tự bao giờ được hiểu theo nghĩa l⢠ người miền ni, hm ꠽ một tộc người lạc hậu. Người Chăm l một dn tộc ࢭt người sống ở đồng bằng chứ khng phải l một tộc người được hiểu theo ngữ nghĩa của từ "D䠢n tộc". Đời sống bấp bnh, lao động mệt mỏi cũng đc cục t꺢m l bất ha. Người Chăm hiện nay,đa số vẫn l�m ruộng lm rẫy, trong khi đ thời tiết v೹ng đất ny lại t mưa, nắng hạn. Nhୠ nước c kế hoạch thu hồi đất đai của người dn. L㢠m nng m kh䠴ng c đất th trồng trọt ở đ㬢u đy? Họ đnh đến nơi đất lạ l⠠m cng nhn tại Đồng Nai. Tại khu c䢴ng nghiệp ny, c nhiều người Palei Ram tạm cư lೠm cng nhn. L䢠m cng nhn cũng mang lại thu nhập nhưng đằng sau sự hiện hữu của đồng tiền l䢠 cả một vấn đề lớn pht sinh. Cc thiếu nữ đi lᡠm,thiếu kiến thức về tnh yu,h쪴n nhn bị vng xoⲡy x hội ht v㺠o lỗ đen,bị lừa gạt về tnh yu. Bản sắc văn h쪳a dn tộc cũng khng cⴲn đất để cư ngụ. Nguyn nhn đời sống kinh tế lꢠm người dn oi bức,lm lay lung niềm tin,tạo điều kiện cho c⠡c thế lực phản khng xuyn tạc. Muốn l᪠m tan cục oi bức tm l n⭠y,phải giải quyết tận gốc. Hằng năm,Nh nước tốn chi ph khổng lồ cho c୴ng tc quốc phng nhưng lại khᲴng đặt trọng tm cho việc đầu tư cải thiện đời sống x hội trong khi đấy mới l⣠ rễ nguồn của tm l bất m⭣n,cơ sở cho thế lực chống đối lợi dụng. Giải quyết một việc phải đi từ gốc rễ, nhổ cỏ th phải lm đứt rễ chứ sao lại chỉ cắt đứt th젢n? Sự ha hợp của hai dn tộc chỉ c⢳ thể đảm bảo khi vứt xa tm l㢭 bất bnh v d젠nh đất cho sự thăng hoa của lng quy thuận. Muốn quy thuận th phải dọc theo nhu cầu,⬽ nguyện của người dn. Quan tm cho d⢢n l l tưởng của Đảng. Sự đối lập của l୲ng quy thuận ở đy,chỉ nhằm cải thiện cho đời sống,họ khng hề cⴳ một toan tnh chnh trị n�o. Người dn c quyền bⳠn ci khi c điều bất đồng,đ㳳 l tư tưởng cơ bản cho một nền dn chủ. Người dࢢn bảo vệ quyền lợi chnh đng,kh�ng thể ni l tr㠡i php được. Thu nhận một quan điểm đng, phải hiểu được nguyẪn do xảy ra cc vụ đụng độ,đ cũng chỉ l᳠ phản ứng theo tự nhin,ta phải lm sao cho phản ứng nꠠy khng cản trợ m tiếp thụ đường lối của Nh䠠 nước. Muốn như vậy, Nh nước phải quan tm nhiều hơn,xem đࢢy như l một kha cạnh của quốc ph୲ng bởi sự bất đồng l nguyn do tạo nપn tm l bất h⭲a,tm l bất h⭲a sẽ dẫn họ vo con đường sai lệch. Hiểu được nguyện của người dརn,c tư tưởng đng, ta thấy c㺡i "dữ" của lng Palei Ram cũng chỉ l một điều th࠴ng thường,ta cng yu mến Palei Ram hơn. Muốn Palei Ram kh઴ng thể hiện bản tnh ny th� phải c chnh s㭡ch t nhất l kh�ng đi ngược với nguyện của họ. Nh nước c� đề ra chnh sch quan t�m nhưng cần phải đưa chng ra hiện thực để tư tưởng v hiện thức mất đi khoảng cꠡch,thực hiện tốt đại đon kết dn tộc.

Lời dẫn của bi ny, l bức thư:của Giࠡo sư Tiến sỹ khoa học HONG XUN PHViện Toڡn học, Viện Khoa học v Cng nghệ Việt Nam,Viện sỹ thഴng tấn Viện Hn lm Khoa học HeidelbergViện sỹ thࢴng tấn Viện Hn lm Khoa học Bavariagửi Nguyễn Xuࢢn Diện: Xin cho anh Nguyễn Xun Diện! Việc xࢢy dựng nh my điện hạt nhࡢn ở Việt Nam trong thời gian tới l một quyết định sẽ gy ảnh hưởng rất nặng nề cho đất nước. Chࢭnh v vậy, ti rất hoan ngh촪nh anh đ đăng bi "Thư ngỏ của GS Phạm Duy Hiển gửi Thủ tướng Naoto Kan" v㠠 bản dịch "A LETTER FROM PROF. PHAM DUY HIEN TO PRIME MINISTER NAOTO KAN" Để gp phần lm cho dư luận hiểu r㠵 vẫn đề ny, ti đണ viết bi "Mạn bn về an toࠠn điện hạt nhn". Hm nay, bⴠi ny đ được cࣴng bố tại http://boxitvn.blogspot.com/2011/06/man-ban-ve-toan-ien-hat-nhan.html Đề nghị anh cho đăng bi ny tại http://xuandienhannom.blogspot.com/để c࠳ nhiều người đọc v hiểu thm về vấn đề nઠy. Trong attachment l file gốc, được soạn thảo bằng MS Word, v file c࠳ định dạng htm, được chuyển đổi từ file gốc. Chc anh mọi sự tốt lnh!Hoꠠng Xun Ph Nguyễn Xu⺢n Diện vng lời Gio sư v⡠ đăng ton văn dưới đy:Mạn bࢠn về an ton điện hạt nhnHoࢠng Xun Ph Trong buổi họp b⺡o đầy ứ nước mắt, được tổ chức ngy 29/4/2011, Gio sư Toshiso Kosako nghẹn ngࡠo cng bố quyết định từ chức cố vấn nguyn tử cho thủ tướng, để phản đối c䪡ch xử l khủng hoảng hạt nhn của ch�nh phủ Nhật Bản.[1] Hai ngy sau, trong chuyến viếng thăm v xin lỗi dࠢn lng Iitate, ph chủ tịch Norio Tsuzumi của TEPCO (Tokyo Electric Power Company)[2] cho rằng thảm họa hạt nhೢn Fukushima l do con người gy ra.[3] Lࢠ một trong những người lnh đạo cao nhất của chnh c㭴ng ty điều hnh nh mࠡy điện hạt nhn Fukushima Daiichi,[4] nơi xảy ra thảm họa 3/2011, ng Tsuzumi cⴳ đầy đủ căn cứ xc thực khi thừa nhận như vậy.Thời điểm sng thần l᳹i dần xa... Đ đến lc đưa t㺬nh đon kết v l࠲ng vị tha trở về đng vị tr hợp lꭽ, để nghim khắc nhn nhận trꬡch nhiệm của con người đối với thảm họa hạt nhn Fukushima, thay v đổ lỗi tất cả cho thi⬪n nhin.Chuyện buồn trn “đất nước mặt trời mọc”Trong suốt 40 năm xꪢy dựng v vận hnh, nhࠠ my điện hạt nhn Fukushima Daiichi đᢣ phải chứng kiến biết bao sai lầm mang tnh chủ quan của con người. Kỹ sư Shiro Ogura, người đ tham gia x�y dựng 5 trong số 6 tổ my, cho biết lc xẢy dựng tổ my số 1 vo năm 1967 người ta đᠣ mặc nhin sử dụng thiết kế của General Electric, vốn được dnh cho nhꠠ my đặt trn đất Mỹ. Khi x᪢y dựng cc tổ my tiếp theo người ta mới sửa đổi thiết kế để thᡭch nghi với điều kiện đặc th của Nhật Bản, song vẫn khng hề t鴭nh đến đến việc sng thần c thể xảy ra ở v㳹ng biển ny. Sau trận động đất 6,6 độ Richter vo năm 2007, TEPCO mới đưa ra biện phࠡp đề phng, nhưng hệ thống lm lạnh cũng chỉ được cải tiến để đ⠡p ứng được động đất 8 độ Richter v xy dựng tường chắn sࢳng chỉ cao 5,7 mt.[5] Để thấy được mức độ chu đo của giải ph顡p tăng cường ny, lưu rằng riཪng trong thế kỷ 20 đ c 5 trận động đất k㳨m theo sng thần lớn ở vng biển Nhật Bản, cụ thể l㹠 vo cc năm 1923 (động đất 7,9 độ Richter, sࡳng thần cao tới 13,0 mt), 1933 (động đất 8,4 độ Richter, sng thần cao tới 29,0 m鳩t), 1944 (động đất 8,1 độ Richter, sng thần cao tới 10,0 mt), 1983 (động đất 7,8 độ Richter, s㩳ng thần cao tới 14,5 mt) v 1993 (động đất 7,7 độ Richter, s頳ng thần cao tới 54,0 mt).[6]Kỹ sư Mitsuhiko Tanaka, người từng tham gia đội hnh của Hitachi chế tạo nồi hơi trị gi鬡 250 triệu USD cho tổ my số 4, kể rằng thnh nồi đᠣ bị biến dạng sau khi ti luyện. Thay v hủy bỏ sản phẩm bị hỏng theo đ䬺ng quy định của php luật, Tanaka đ gi᣺p biến bo, v được Hitachi thưởng 3 triệu Yᠪn cng với bằng ghi nhận “cng trạng đặc biệt”. Chịu t鴡c động tm l nặng nề từ thảm họa Chernobyl, Tanaka đ⽣ th nhận hnh vi sai trꠡi của mười năm trước với Bộ Kinh tế, Thương mại v Cng nghiệp Nhật Bản. Nhưng Hitachi phủ nhận, cലn chnh phủ lại từ chối điều tra. May m “quả bom nổ chậm” (theo c�ch gọi của Tanaka) lại tạm ngừng hoạt động để bảo dưỡng trong thời gian xảy ra động đất v sng thần. “Ai cೳ thể biết rằng điều g sẽ xảy ra nếu l phản ứng n철y đang hoạt động?” – Tanaka bnh luận – “Ti kh촴ng biết liệu n c thể trụ nổi trước một trận động đất như vậy hay kh㳴ng.”[7]TEPCO từng ngụy tạo bo co bảo dưỡng nhᡠ my điện hạt nhn suốt hai thập kỷ vᢠ che dấu cơ quan gim st hᡠng trăm sự cố. Khi sự việc bị bại lộ vo năm 2002, lnh đạo TEPCO đࣣ phải từ chức. Từ đ đến năm 2007 c th㳪m t nhất 6 lần phải tắt my khẩn cấp tại nh� my Fukushima Daiichi v một sự cố nguy kịch kᠩo di 7 giờ ở l phản ứng số 3, nhưng ch಺ng đều bị lnh đạo mới của TEPCO giấu giếm.[8]Trong bo c㡡o gửi NISA (Nuclear and Industrial Safety Agency)[9] – cơ quan gim st an toᡠn hạt nhn của Nhật Bản – ngy 28/2/2011, TEPCO thừa nhận rằng 11 năm qua kh⠴ng thực hiện kiểm tra định kỳ 33 bộ phận của nh my điện hạt nhࡢn Fukushima Daiichi, trong đ c m㳡y pht điện dự trữ, bơm lm lạnh, van kiểm tra nhiệt độ...[10]NISA yᠪu cầu TEPCO phải đưa ra kế hoạch khắc phục trước ngy 2/6/2011.[11] Nhưng thin tai đણ khng kin tr䪬 chờ đợi đến thời hạn ấy.Vo lc 14h46 ngຠy 11/3/2011 trận động đất mang tn Tohoku mạnh 9 độ Richter[12] đ xảy ra ngo꣠i bờ biển Miyagi. Trận động đất mạnh nhất kể từ ngy c thống k೪ ở Nhật Bản gy nn cơn s⪳ng thần cao trn 10 mt, thậm chꩭ c nơi cao tới 38 mt.[13] Nằm c㩡ch tm chấn khoảng 150 km, nh m⠡y điện hạt nhn Fukushima Daiichi hứng chịu đợt sng thần cao 14–15 m⳩t, trn qua tường chắn sng chỉ cao vẻn vẹn 5,7 m೩t, nhấn bốn tổ my số 1 đến 4 chm sᬢu dưới nước 4–5 mt v hai tổ m頡y số 5 v 6 chm dưới nước 1–2 m଩t.[14]Ngay sau khi động đất xảy ra, ba l phản ứng số 1–3 đ tự động tắt nhanh, c⣲n ba l phản ứng số 4–6 đang được kiểm tra định kỳ nn kh⪴ng hoạt động.[15] Tuy nhin, ton bộ hệ thống cung cấp điện lần lượt bị t꠪ liệt[16] v hệ thống lm lạnh bị v࠴ hiệu ha, khiến cc thanh nhi㡪n liệu bị nng ln qu㪡 mức cho php, kể cả trong tm l颲 lẫn trong bể lm lạnh (dnh cho cࠡc thanh nhin liệu đ qua sử dụng).[17] Hậu quả l꣠ nhiều vụ nổ v hỏa hoạn xảy ra, lm hư hại cࠡc nh l phản ứng số 1–4, vಠ một phần cc thanh nhin liệu bị n᪳ng chảy.[18] Bụi phng xạ tung ra, gy 㢴 nhiễm nặng trn diện rộng,[19] đến mức Chnh phủ Nhật Bản y꭪u cầu người dn sống trong vng 30 km quanh nhⲠ my phải sơ tn[20] vᡠ quy định khu vực bn knh 20 km l᭠ vng cấm.[21] Căn cứ vo mức độ 頴 nhiễm phng xạ, chủ tịch Ủy ban Điều hnh Hạt nh㠢n Hoa Kỳ (Nuclear Regulatory Commission) Gregory Jaczko cho rằng khu vực sơ tn như vậy l quᠡ hẹp v phải nng bࢡn knh khng an to�n ln t nhất 80 km (khu vực cꭳ khoảng 1,9 triệu người sinh sống).[22]L phản ứng số 4 đang được bảo dưỡng nn kh⪴ng hoạt động v khng hề chứa nhiപn liệu hạt nhn.[23] 229 tấn nhin liệu (trong đ⪳ 35 tấn chưa qua sử dụng) được ngm trong bể lm lạnh, nằm trong c⠹ng ta nh.[24] Tuy nhi⠪n liệu hạt nhn ở trạng thi bảo quản tĩnh, lẽ ra phải tương đối an to⡠n, nhưng khoảng 6h00 ngy 15/3 đ xảy ra một vụ nổ, khoࣩt trn tường nh hai lỗ rộng khoảng 8 m꠩t vung v g䠢y thiệt hại nặng nề.[25] Điều ny cho thấy sự cố hạt nhn cࢳ thể xảy ra ngoi l phản ứng, tức lಠ khng phụ thuộc vo việc l䠲 phản ứng hạt nhn thuộc thế hệ no.Khi xảy ra sự cố, đội ngũ quản l⠽ v chuyn gia kỹ thuật tưởng chừng rất lણo luyện trở nn lng t꺺ng v bất lực. Họ dng m๡y bay v xe cứu hỏa để phun nước lm lạnh, nhưng kh࠴ng mấy tc dụng, v chỉ một lượng nhỏ rơi đᬺng chỗ cần đến. Rồi phải huy động cả những cỗ my bơm b t᪴ng khổng lồ từ Đức v Mỹ để bơm nước.[26]Lc đầu họ sử dụng nước ngọt, nhưng nguồn nước nຠy nhanh chng cạn kiệt, nn phải ngừng phun nước v㪠o l phản ứng số 1 lc 14h53 ng⺠y 12/3/2011. TEPCO gửi fax cho NISA vo hồi 15h18 để xin php d੹ng nước biển thay thế,[27] nhưng NISA lại khng chuyển ngay cho văn phng thủ tướng. Gần 3 tiếng sau (18h) thủ tướng Naoto Kan mới bắt đầu thảo luận với c䲡c bộ trưởng,[28] trong khi một vụ nổ kh hy-đr đ� xảy ra tại l số 1 vo l⠺c 15h36. Chnh phủ yu cầu tiến h�nh cc bước chuẩn bị, nhưng TEPCO lại nhầm hiểu đấy l hiệu lệnh bắt đầu triển khai, nᠪn cho phun nước biển từ 19h04. 21 pht sau, lnh đạo TEPCO ra lệnh dừng lại v꣬ pht hiện ra thủ tướng vẫn chưa ph chuẩn. Mặc d᪹ vậy, tri với lệnh của cấp trn, ᪴ng Masao Yoshida – lͣnh đạo nh my Fukushima Daiichi – vẫn tiếp tục cho phun nước biển vࡠo l phản ứng, trong khi TEPCO ra thng bⴡo l qu tr࡬nh phun nước đ bị gin đoạn 55 ph㡺t.[29] Sở dĩ họ phải lưỡng lự như vậy l v nước mặn sẽ lଠm hỏng cc thiết bị, hơn nữa khi muối kết tủa th cản trở quᬡ trnh lưu thng l촠m lạnh tiếp theo. Sau hai tuần, một lượng muối khổng lồ đọng lại trong cc l phản ứng. Richard Lahey – người phụ trᲡch nghin cứu giải php an toꡠn cho l phản ứng nước si khi General Electric lắp đặt chⴺng ở Fukushima Daiichi – ước lượng c khoảng 26 tấn muối kết tủa trong l phản ứng số 1, v㲠 khoảng gấp đi lượng ấy kết tủa trong l số 2 v䲠 3.[30]Kể di dng về diễn biến trಪn để thấy được bộ my quản l từ cơ sở tới trung ương ứng phέ thế no trước sự cố hạt nhn. Những quyết định liࢪn quan l v cഹng hệ trọng v c thể k೩o theo những hậu quả khủng khiếp, ảnh hưởng nặng nề đến hng triệu người, trong hng chục năm trời. Vࠬ vậy, chng vượt ra khỏi thẩm quyền của cc cấp cơ sở, bị đẩy lꡪn cấp trung ương, đến tay thủ tướng. D thủ tướng ti giỏi đến đ頢u th cũng khng đủ hiểu biết chuy촪n mn để đưa ra quyết định ngay lập tức, nn phải b䪠n bạc với cc bộ trưởng. Họ cũng khng khᴡ hơn nhiều, nn phải tham khảo kiến của c꽡c chuyn gia. Từ lc cơ sở gửi b꺡o co v xin chỉ thị, đến khi thủ tướng nhận được thᠴng tin, triệu tập cố vấn để bn bạc v ra được phࠡn quyết, th cũng phải mấy tiếng tri qua, nếu kh촴ng mất cả ngy. Nhưng sự cố hạt nhn diễn ra cực nhanh, khࢴng chờ đợi con người thực hiện xong ci quy trnh ra quyết định ấy. Trong trường hợp lᬲ phản ứng số 1 của nh my Fukushima Daiichi, từ lࡺc TEPCO gửi fax xin php dng nước biển để giảm nhiệt đến l鹺c xảy ra vụ nổ chỉ c 18 pht, trong khi phải sau 5 tiếng mới nhận được trả lời của thủ tướng v㺠 NISA.[31] Điều g sẽ xảy ra nếu người ta khng hiểu lầm lệnh của ch촭nh phủ, cho phun nước biển từ 19h04, v nếu lnh đạo nh࣠ my tun lệnh TEPCO dừng lại 55 phᢺt? Oi oăm thay, thiệt hại được hạn chế t nhiều nhờ cấp dưới h᭠nh động khng đng với lệnh cấp tr亪n. Cu hỏi mang tnh nguy⭪n tắc l: Liệu c bộ mೡy quản l no tr�n thế giới c khả năng phản ứng kịp thời v ch㠭nh xc đến mức đp ứng được diễn biến cực nhanh vᡠ v cng phức tạp của sự cố hạt nh乢n khng? Chắc l kh䠴ng!Ngy 12/4/2011 cơ quan gim sࡡt an ton hạt nhn NISA đࢣ phải nng đnh gi⡡ mức độ nghim trọng của khủng hoảng hạt nhn từ cấp 5 lꢪn cấp 7 theo thang bậc INES (International Nuclear Event Scale),[32] tức l mức cao nhất, trong qu khứ mới được dࡹng để đnh gi thảm họa Chernobyl.Tiến sỹ Hans-Josef Allelein, giᡡo sư về cng nghệ v an to䠠n của l phản ứng hạt nhn tại trường đại học danh tiếng RWTH Aachen (CHLB Đức),[33] đ⢡nh gi rằng người Nhật sẽ phải chiến đấu với hậu quả của thảm họa Fukushima t nhất 30 năm nữa cho đến khi ho᭠n ton kiếm sot được t࡬nh hnh, v khu vực xung quanh nh젠 my Fukushima Daiichi sẽ bị nhiễm bởi đồng vị phᴳng xạ Caesium-137 t nhất 200 đến 300 năm nữa.[34]Hậu quả nặng nề của thảm họa hạt nhn buộc người ta phải đặt c�u hỏi về trch nhiệm của TEPCO v cᠡc cơ quan quản l. Khng ai c� thể khẳng định cc my mᡳc bị TEPCO bỏ mặc suốt 11 năm qua c cn hoạt động tốt trước ng㲠y 11/3/2011 hay khng. Chỉ biết số liệu đo đạc cho thấy rằng c thể một số thiết bị then chốt đ䳣 bị hỏng ngay sau khi động đất, nghĩa l trước khi sng thần ập tới.[35] Vೠ sự t liệt của hệ thống cấp điện cng với hệ thống l깠m lạnh sau trận sng thần l một yếu tố then chốt dẫn đến thảm họa hạt nh㠢n. Điều khng thể chấp nhận l những người c䠳 trch nhiệm đ lᣠm ngơ trước nhiều cảnh bo, đến từ nhiều nguồn khc nhau. Vᡭ dụ: Năm 1990, NRC (Nuclear Regulatory Commission) – cơ quan quản l an ton hạt nh�n của Mỹ – đ từng cảnh bo rằng đối với c㡡c nh my điện nằm ở những vࡹng hay c động đất th khả năng c㬡c my pht điện dự trữ vᡠ hệ thống lm lạnh bị t liệt lઠ rất cao. NISA đ nhắc lại điều ny trong b㠡o co năm 2004.[36] Nhưng TEPCO đ bỏ ngoᣠi tai, để rồi bắt biết bao người phải gnh chịu tai họa khủng khiếp, khng gᴬ b đắp nổi.TEPCO đ phạm nhiều sai lầm, nhưng đ飳 khng phải l địa chỉ duy nhất đ䠡ng bị chỉ trch. Giới am hiểu khng thể h�i lng với cch xử l⡽ khủng hoảng của những người c trch nhiệm. Ủy ban An to㡠n Hạt nhn Nhật Bản (Japan’s Nuclear Safety Commission) đ kh⣴ng điều động một ai trong số 40 chuyn gia của họ đến hiện trường, mặc d kế hoạch quốc gia về đề ph깲ng thảm họa quy định phải lm như vậy.[37] Thủ tướng Naoto Kan trực tiếp chỉ đạo, nhưng điều đ kh೴ng chỉ đem lại tc dụng tốt cho cng việc cứu hộ. Sự hiện diện của ᴴng khiến lực lượng chuyn trch l꡺ng tng trong quyết định v do dự trong hꠠnh động. Do khng ai dm ngăn thủ tướng thực hiện chuyến thị s䡡t Fukushima bằng my bay trực thăng, để đảm bảo an ton cho ᠴng, người ta đ khng thể cho xả 㴡p vo một thời điểm sớm hơn v thuận lợi hơn.[38]Trong cuộc họp bࠡo ngy 10/5/2011, thủ tướng Naoto Kan thừa nhận: “Cng với Tokyo Electric Power Co, Ch๭nh phủ – tổ chức đ thc đẩy năng lượng hạt nh㺢n với tư cch chnh s᭡ch quốc gia – chịu trch nhiệm lớn về sự cố hạt nhn.” ᢔng tuyn bố sẽ khng lĩnh khoản lương 20.200 USD/th괡ng v khoản thưởng 24.600 USD mỗi năm 2 lần dnh cho thủ tướng cho đến khi giải quyết ổn thỏa cuộc khủng hoảng hạt nhࠢn.[39]Những điều kể trn khng li괪n quan đến my mc, kh᳴ng phụ thuộc vo tầm pht triển của cࡴng nghệ, m chỉ thể hiện những nhược điểm mun thuở của con người. Cho dഹ ở thế kỷ 20 hay 21, ở phương Đng hay phương Ty, dưới chế độ x䢣 hội chủ nghĩa hay tư bản chủ nghĩa, th đều khng thể tr촡nh được hon ton những hạn chế mang t࠭nh cố hữu thuộc về con người. V đấy l hiểm họa tiềm tࠠng, lun song hnh với điện hạt nh䠢n.Nhắc lại những chuyện ấy khng phải để hạ thấp nước Nhật v người Nhật. Ngược lại, sự ứng xử b䠬nh tĩnh, tnh kỷ luật v tinh thần tương trợ hiếm c� của người dn Nhật trong thảm họa vừa qua đ l⣠m hng tỉ tri tim trࡪn thế giới rung động v ngưỡng mộ. Mượn chuyện buồn của bạn chỉ để gip mຬnh trả lời một cu hỏi thiết thn: Với một nền khoa học– c⢴ng nghệ siu đẳng, với một đội ngũ chuyn gia tꪠi năng c nhiều kinh nghiệm v kỷ luật cao, với một bộ m㠡y lnh đạo–quản l gi㽠u lng tự trọng, vậy m Nhật Bản cũng kh⠴ng thể trnh được hết những hạn chế của yếu tố con người, để dẫn đến thảm họa hạt nhn, thế th᢬ ở đất Việt sẽ thế no?Nỗi trăn trở của người ĐứcLo ngại trước hiểm họa hạt nhn vࢠ hậu quả lu di đối với con người v⠠ mi trường, phong tro phản đối điện hạt nh䠢n ở Đức hnh thnh trong những năm 1970 v젠 được hưởng ứng rộng ri sau thảm họa Chernobyl 1986.Năm 2002 chnh phủ li㭪n minh giữa Đảng X hội dn chủ Đức (SPD) v㢠 Đảng Xanh (Gruene) của thủ tướng Gerhard Schroeder đ sửa đổi Luật nguyn tử, mở đầu cho qu㪡 trnh rt khỏi năng lượng hạt nh캢n. Theo đ, khng được x㴢y dựng mới cc nh mᠡy điện hạt nhn thương mại, khống chế thời gian hoạt động của cc nh⡠ my điện hạt nhn đang tồn tại lᢠ 32 năm kể từ ngy khnh thࡠnh v lượng điện được sản xuất trong cc nhࡠ my hạt nhn của Đức kể từ 1/1/2000 khᢴng được vượt qu 2,62 triệu gigawatt-giờ. Đến cuối năm 2005, 2 trong số 20 nh mᠡy điện hạt nhn đ phải ngưng hoạt động vĩnh viễn.[40] Số c⣲n lại sẽ phải lần lượt đng cửa trước 2021–2022.[41]V sao ch㬭nh phủ Schroeder c thể đưa ra chnh s㭡ch “cực đoan” như vậy? V họ hiểu r rằng kh쵴ng tồn tại thứ cng nghệ điện hạt nhn c䢳 thể coi l an ton tuyệt đối. Cho đến nay loࠠi người vẫn bất lực, chưa tm nổi cu trả lời hợp l좽 cho vấn đề xử l chất thải hạt nhn. Trong một nước d�n chủ, kh c thể phớt lờ 㳽 nguyện bảo vệ mi trường v sự sống của h䠠ng chục triệu cng dn, để ch䢴n bừa chất thải hạt nhn ở đu đ⢳, như một số nước vẫn lm. Luật của Đức cho php tạm trữ c੡c thanh nhin liệu đ qua sử dụng trong hầm x꣢y cạnh nh my trong 40 năm, nhưng thời gian đࡳ tri nhanh như chớp mắt, m người ta vẫn chưa t䠬m ra cch xử l thỏa đὡng.Một trong những giải php được đề xuất l thiết lập cᠡc kho chứa chất thải phng xạ ở dưới cc mỏ muối đ㡣 khai thc. Trong thời gian 1965–1992 người ta đ thử nghiệm việc lưu trữ chất thải phᣳng xạ dưới mỏ Asse v đ đưa 46.930 m3 chất thải xuống s࣢u 975 mt dưới mặt đất. Thng 9/2008 c顡c bộ lin quan thỏa thuận sử dụng mỏ Asse lm kho chứa vĩnh viễn, nhưng đầu năm 2009 đꠣ phải từ bỏ định ấy sau khi pht hiện ra sự r� rỉ của dung dịch muối v nguy cơ sập mỏ.[42] Người ta dự định sẽ đưa lượng chất thải phng xạ kể tr೪n ra khỏi lng đất. Nhưng rồi sẽ chuyển chng đi đ⺢u? Sự kiện ấy khiến dư luận vốn đ lo ngại lại cng th㠪m lo ngại.Đại diện cho những lực lượng ủng hộ điện hạt nhn, chnh phủ của ba đảng Li⭪n minh Dn chủ Thin ch⪺a gio (CDU), Lin minh X᪣ hội Thin cha gi꺡o (CSU) v Đảng Dn chủ Tự do (FDP) do thủ tướng Angela Merkel đứng đầu đࢣ sửa lại Luật nguyn tử vo thꠡng 10/2010. Tuy vẫn khước từ việc xy dựng mới cc nh⡠ my điện hạt nhn, nhưng 7 nhᢠ my xy dựng trước năm 1980 được gia hạn hoạt động thᢪm 8 năm v 10 nh mࠡy mới hơn được gia hạn hoạt động thm 14 năm so với thời hạn quy định dưới thời của chnh phủ Schroeder.[43] V꭭ dụ: Nh my Neckarwestheim-2 khࡡnh thnh 1/1989 được ko d੠i thời gian hoạt động đến năm 2036.[44]Tất nhin, cc đảng đối lập phản đối, coi đꡳ l một bước đi giật li, c๲n cc đảng cầm quyền th vẫn kiᬪn định lập trường ủng hộ điện hạt nhn. Nhưng, chưa đầy 5 thng sau, chấn động của thảm họa Fukushima 3/2011 đ⡣ lm rung chuyển x hội Đức v࣠ tạo ra bước ngoặc trong chnh sch hạt nh�n của chnh phủ Merkel. Thừa nhận rằng “Fukushima đ thay đổi quan điểm của t�i về năng lượng hạt nhn”, thủ tướng Merkel đ đến với nhận thức mới l⣠ khng thể khống chế được nguy cơ hiểm họa của năng lượng hạt nhn.[45] Từ chỗ cho k䢩o di hơn gấp đi thời hạn tiếp tục hoạt động của cഡc nh my hiện cࡳ, b dự kiến sẽ rt nhanh khỏi năng lượng hạt nhຢn. Ngy 14/3/2011 thủ tướng yu cầu ngay lập tức phải kiểm tra an toઠn của tất cả 17 nh my điện hạt nhࡢn v yu cầu 7 nhઠ my cũ nhất phải tạm ngừng hoạt động 3 thng.[46]Ngᡠy 22/3/2011 thủ tướng Merkel lập ra Ủy ban Đạo đức (Ethikkommission) để xem xt cc kh顭a cạnh đạo đức v kỹ thuật của năng lượng hạt nhn, chuẩn bị một thỏa thuận xࢣ hội để rt khỏi năng lượng hạt nhn vꢠ đề xuất qu trnh chuyển đổi sang cᬡc năng lượng ti tạo.[47] Sau hơn 2 thng lᡠm việc, Ủy ban Đạo đức đ trao cho thủ tướng bản kiến nghị, trong đ đề xuất nước Đức r㳺t khỏi năng lượng hạt nhn trong vng 10 năm.[48] Ủy ban cho rằng khⲴng thể hạn chế được hậu quả của tai nạn hạt nhn, kể cả về khng gian, thời gian vⴠ phạm vi x hội; để trnh được c㡡c tai nạn như vậy th chỉ cn c첡ch l khng sử dụng điện hạt nhഢn.[49]Trong cuộc họp ko di đến qu頡 nửa đm chủ nhật 29/5/2011, lnh đạo của ba đảng tham gia li꣪n minh cầm quyền CDU, CSU v FDP đ đi đến thống nhất l࣠ CHLB Đức sẽ rt ra khỏi năng lượng hạt nhn vꢠo năm 2022. Cụ thể l ngừng ngay hoạt động của 8 nh mࠡy,[50] 9 nh my cࡲn lại sẽ phải lần lượt đng cửa trong thời gian từ 2015 đến 2021/2022.[51]L một ch㠭nh trị gia dy dạn kinh nghiệm, b Merkel biết r࠵ việc đảo ngược chnh sch hạt nh�n như vậy đồng nghĩa với cng nhận quan điểm của phe đối lập v phủ nhận lập trường m䠠 đảng của b vẫn theo đuổi. Điều đ sẽ tăng điểm cho đối phương, vốn đang l೪n như diều gặp gi, v gia tăng bất lợi cho đảng của b㠠, trong khi kỳ tổng tuyển cử đang đến gần.[52] Song với tư cch một nh khoa học đᠣ hoạt động trong lĩnh vực vật l v h�a học, từng nghin cứu những đề ti li꠪n quan đến cng nghệ hạt nhn,[53] Tiến sĩ Angela Merkel kh䢴ng thể nhắm mắt phủ nhận nguy cơ tiềm tng, lun rബnh rập của cc nh mᠡy điện hạt nhn. Lương tm th⢺c giục b đặt quyền lợi của dn tộc lࢪn trn quyền lợi đảng phi, coi trọng sự an toꡠn của ton dn hơn quyền lực vࢠ lợi ch c nh�n.Vậy l, chỉ 7 thng sau khi sửa Luật nguyࡪn tử để ko di thời gian hoạt động của c頡c nh my điện hạt nhࡢn đến tận năm 2036, chnh phủ lin minh của ba đảng CDU, CSU v� FDP đ hủy bỏ chnh s㭡ch của chnh mnh để quay trở lại với kế hoạch r�t ra khỏi điện hạt nhn trong thời gian 2021–2022, điều m ch⠭nh phủ tiền nhiệm của hai đảng SPD v Gruene đ thࣴng qua 9 năm về trước. Qu trnh phủ định của phủ định ấy kh᬴ng đơn thuần l những pha lật cnh ch࡭nh trị, m thể hiện sự trăn trở của x hội Đức trước c࣢u hỏi c nn tiếp tục sử dụng năng lượng hạt nh㪢n hay khng. Quyết định lần ny chắc sẽ rất bền vững v䠠 khng cn bị mang ra x䲩t lại, bởi v đ kh쳴ng phải l sự bột pht tức thời, mࡠ l kết quả của hng chục năm cࠢn nhắc kỹ lưỡng; đ khng phải l㴠 quyết định đơn phương, m được tất cả cc đảng tham gia Quốc hội Đức đồng thuận khi cࡹng ngộ ra chn l; đ⽳ khng phải l sản phẩm của tư duy ch䠭nh trị thuần ty, m được sinh ra bởi những tr꠭ tuệ khoa học, tại nơi m Albert Einstein hon thࠠnh L thuyết tương đối mở rộng (Berlin 1915) v Otto Hahn th�nh cng trong việc phn t䢡ch hạt nhn nguyn tử uranium (Berlin 1938).Tr⪴ng người lại ngẫm đến taL một quốc gia đang pht triển nhanh từ trạng thࡡi lạc hậu, Việt Nam lun đi năng lượng, đ䳲i hỏi cc nh hoạch định chᠭnh sch phải tm ra giải phᬡp đp ứng kịp thời. Điện hạt nhn lᢠ một phương n được nhiều người tnh đến. Điều đ᭳ khng c g䳬 l mới lạ, bởi lẽ đ cࣳ 441 l phản ứng đang được vận hnh tại 31 nước tr⠪n thế giới, với tổng cng suất 378.910 megawatt, chiếm khoảng 14% sản xuất điện năng.[54]Nhưng việc lựa chọn điện hạt nhn cũng kh䢴ng phải l hiển nhin, vબ c nhiều nước đ đến với điện hạt nh㣢n rồi quay lưng lại. Năm 1978, theo kết quả trưng cầu dn , ⽁o đ quyết định khng đưa v㴠o sử dụng nh my điện hạt nhࡢn Zwentendorf, mới xy dựng với gi khoảng 1 tỷ Euro, để rồi n⡳i khng với điện hạt nhn đến tận b䢢y giờ.[55] Năm 1980, Quốc hội Thụy Điển quyết định khng xy th䢪m nh my mới vࡠ hon thnh việc r࠺t khỏi điện hạt nhn vo năm 2010. Năm 1987, Italy quyết định đ⠳ng cửa cả 3 nh my điện hạt nhࡢn đang tồn tại (vo năm 1987 v 1990) vࠠ ngừng xy dựng mới. Năm 1999, Bỉ thng qua luật rⴺt khỏi năng lượng hạt nhn, theo đ sẽ phải đⳳng cửa tất cả 7 l phản ứng sau 40 năm hoạt động v kh⠴ng được xy mới. Ty Ban Nha cũng th⢴ng qua luật khng cho php x䩢y dựng nh my điện hạt nhࡢn mới...[56]Sau giai đoạn hồ hởi với điện hạt nhn cho đến thập kỷ 1970, tai nạn Three Mile Island 1979[57] v Chernobyl 1986[58] đ⠣ cảnh tỉnh dư luận. Nay, thảm họa Fukushima[59] lại cho thm một lời cảnh co. Tổ chức thăm dꡲ dư luận Gallup International Association[60] đ tiến hnh khảo s㠡t trn 47 nước v thu được kết quả: Sau sự cố Fukushima 3/2011, tỷ lệ ủng hộ điện hạt nhꠢn đ giảm từ 57 xuống 49%, trong khi tỷ lệ phản đối tăng từ 32 ln 43%. Ở Nhật Bản, tỷ lệ ủng hộ điện hạt nh㪢n giảm từ 62 xuống 39% v tỷ lệ phản đối tăng từ 28 ln 47%. Ở Đức, tỷ lệ ủng hộ giảm từ 34 xuống 26% vઠ tỷ lệ phản đối tăng từ 64 ln 72%.[61]R r굠ng, trả lời cu hỏi lựa chọn điện hạt nhn hay kh⢴ng hon ton kh࠴ng đơn giản. L một nước đi sau, Việt Nam c điều kiện học hỏi kinh nghiệm của cೡc nước đi trước để trnh những sai lầm m họ từng mắc phải. Song chỉ học được khi ᠽ thức được rằng mnh phải học v quyết t젢m học tập một cch nghim t᪺c.Trong số những người tham gia quyết định việc xy dựng nh m⠡y điện hạt nhn, c bao nhi⳪u người c được kiến thức cần thiết về vấn đề phức tạp v hệ trọng n㠠y? C bao nhiu người v㪬 tinh thần trch nhiệm m bỏ phiếu trắng, bởi trung thực thừa nhận rằng mᠬnh khng đủ hiểu biết để c thể lựa chọn giữa phiếu thuận v䳠 phiếu chống? Trong số 439 đại biểu c mặt tại phin họp Quốc hội s㪡ng 25/11/2009, c 382 người tn th㡠nh thng qua nghị quyết về chủ trương đầu tư dự n điện hạt nh䡢n Ninh Thuận, 39 người khng tn th䡠nh, v chỉ c 18 vị kh೴ng biểu quyết.[62]Su thng sau khi Quốc hội thᡴng qua chủ trương đầu tư, Nga đ được chọn lm đối t㠡c cung cấp cng nghệ cho nh m䠡y điện hạt nhn Ninh Thuận 1.[63] Thng 10/2010, Nhật Bản được chọn l⡠m đối tc để xy dựng nhᢠ my điện hạt nhn Ninh Thuận 2.[64] Cả hai trường hợp đều khᢴng phải qua thủ tục đấu thầu quốc tế như thng lệ.[65]Một vấn đề v c䴹ng hệ trọng v phức tạp được quyết định nhanh chng vೠ dễ dng, như thể đ được an b࣠i từ trước.Để c được đồng thuận, người ta tuyn truyền l㪠 điện hạt nhn vừa rẻ, vừa an ton.[66] Kh⠴ng chỉ khẳng định về sự an ton của cc nhࡠ my điện hạt nhn sẽ được xᢢy dựng ở Việt Nam, ng Viện trưởng Viện Năng lượng Nguyn Tử Việt Nam Vương Hữu Tấn c䪲n đứng ra đảm bảo cả sự an ton của nh mࠡy điện hạt nhn ở Trung Quốc. Trước việc Trung Quốc khởi cng xⴢy dựng nh my điện hạt nhࡢn ở Fangchenggang (Phng Thnh Cảng – c⠡ch bin giới Việt Nam khoảng 45 km) vo ngꠠy 30/7/2010,[67] ng Tấn ni rằng “người d䳢n khng nn lo lắng”, v䪬 “phần lớn nh my điện hạt nhࡢn ngy nay sử dụng l phản ứng thế hệ II vಠ được xy dựng theo cc quy tr⡬nh an ton nghim ngặt nપn khả năng xảy ra sự cố l rất thấp... Trong trường hợp trục trặc xảy ra dẫn tới r rỉ phಳng xạ th chất phng xạ sẽ kh쳴ng thot ra khỏi phạm vi nh mᠡy. V thế, theo ng Tấn, khoảng c촡ch 60 km từ nh my tại Phࡲng Thnh Cảng tới Quảng Ninh khng gഢy nguy hiểm.”[68] Điều đng lưu lὠ vo thời điểm m ࠴ng Vương Hữu Tấn thuyết phục người Việt yn tm về nhꢠ my điện hạt nhn Phᢲng Thnh Cảng, được trang bị l phản ứng CPR-1000 (do Trung Quốc thiết kế vಠ chế tạo), th loại l n철y chưa hề được khai thc trn thực tế, v᪠ phải 2 thng sau (20/9/2010)[69] Trung Quốc mới bắt đầu vận hnh thương mại lᠲ phản ứng CPR-1000 đầu tin (ở tỉnh Quảng Đng).[70] Chưa đầy 8 th괡ng sau khi ng Tấn ni “khả năng xảy ra sự cố l䳠 rất thấp” v “chất phng xạ sẽ kh೴ng thot ra khỏi phạm vi nh mᠡy”, cho nn “tại Nhật Bản, c những nơi người d곢n sống cch nh mᠡy điện hạt nhn chừng 500 m”, th thảm họa Fukushima Daiichi ập tới. Bụi ph⬳ng xạ vượt hng nghn km, bay đến tận chଢu Mỹ.[71] nhiễm phԳng xạ nghim trọng đến mức chnh phủ y꭪u cầu hng trăm nghn người sống trong bଡn knh 30 km quanh nh m�y phải đi sơ tn.[72] Cch nhᡠ my 40 km, lng Iitate cũng chịu ᠴ nhiễm đến mức Greenpeace phải ku gọi 7.000 người dn nꢪn rời khỏi khu vực ny.[73]Tri lại với khẳng định của ࡴng Vương Hữu Tấn l “nếu c sự cố xảy ra th೬ tất cả cc chất phng xạ sẽ bị giam h᳣m trong nh l phản ứng kh಴ng pht tn ra bᡪn ngoi”,[74] cc chuyࡪn gia của nh my Fukushima Daiichi khࡴng tm mọi cch để giam h졣m cc chất phng xạ, m᳠ cn cố cho ch⽺ng thot bớt ra ngoi, chấp nhận ᠴ nhiễm phng xạ ở mức độ nhất định để trnh những vụ nổ nguy hiểm gấp bội.[75] Chủ động xả 㡡p ra ngoi (controlled venting) khi p suất bࡪn trong vượt khỏi tầm kiểm sot l một giải phᠡp khng xa lạ đối với những người lm việc trong lĩnh vực điện hạt nh䠢n. Khi m p suất trong nhࡠ l phản ứng (containment) của tổ my số 1 l⡪n đến 840 kPa, hơn gấp đi so với mức được php tối đa l䩠 400 kPa,[76] th kh m쳠 tiếp tục kin định lập trường “giam hm”.Nếu quả thật họ tin l꣠ điện hạt nhn vừa rẻ, vừa an ton th⠬ sao khng “ưu tin” x䪢y dựng nh my giữa Hࡠ Nội để trang tr cho thủ đ, m� lại “nhường” cho Ninh Thuận? Nếu thiết lập một vnh đai biệt thự xung quanh nh mࠡy điện hạt nhn, dnh những người đ⠣ gp phần quyết định, th họ c㬳 đồng đến đ ở hay kh�ng? Đấy khng chỉ l ph䠩p thử lng trung thực, m c⠲n l một biện php thiết thực cࡳ thể gp phần hạn chế sự cố hạt nhn.Một cường quốc như CHLB Đức m㢠 khng tm ra được biện ph䬡p hữu hiệu để xử l chất thải hạt nhn. Một cường quốc như Nhật Bản m� bất lực trong việc đảm bảo an ton nh mࠡy điện nguyn tử. Vậy Việt Nam định xử l những vấn đề ấy thế n꽠o?Sao c thể nui ảo tưởng rằng người Nga v㴠 người Nhật sẽ xy dựng cho Việt Nam những nh m⠡y điện hạt nhn tuyệt đối an ton, trong khi ch⠭nh họ khng thể lm được điều đ䠳 trn tổ quốc mnh? Lưu ꬽ rằng 2 thảm họa hạt nhn lớn nhất lịch sử (Chernobyl v Fukushima) đều xảy ra ở Nga v⠠ Nhật Bản. Trong số 17 sự cố điện hạt nhn được coi l nghi⠪m trọng nhất của thế kỷ 20, c 4 vụ xảy ra ở Nga (Kyshtym 1958, tai nạn tầu ngầm 1961, Chernobyl 1986, Sosnovy Bor 1992) v 4 vụ ở Nhật Bản (Tsuruga 1981, Monju 1995, Tokaimura 1997, Tokaimura 1999).[77] Nếu t㠭nh cả thảm họa Fukushima 3/2011 th Nga v Nhật Bản chiếm đ젺ng 50% trong số 18 sự cố điện hạt nhn nghim trọng nhất, trong khi hai nước n⪠y chỉ chiếm 6,09% + 12,50% = 18,59% cng suất điện hạt nhn v䢠 7,26% + 12,47% = 19, 73% số nh my điện hạt nhࡢn của cả thế giới.[78] Đặc biệt, cả 4 sự cố nghim trọng mới nhất (1995, 1997, 1999, 2011) đều xảy ra ở Nhật Bản (chỉ trong vng 16 năm).Người Nhật thường d겠nh những thứ tốt nhất – nn đắt nhất – cho tiu dꪹng nội địa, v xuất khẩu những thứ rẻ hơn – n୪n khng tốt bằng – ra nước ngoi. C䠡i tốt nhất cn khng trⴡnh được thảm họa, th ci rẻ hơn xuất sang Việt Nam sẽ thế n졠o?Sau khi thảm họa Fukushima xảy ra, năm nước o, Đan Mạch, Hy Lạp, Irland v` Luxemburg đi ton bộ ch⠢u u rºt khỏi năng lượng hạt nhn;[79] Israel dừng kế hoạch xy dựng nh⢠ my điện hạt nhn đầu tiᢪn;[80] Nhật Bản xt lại kế hoạch xy dựng 14 nh颠 my điện hạt nhn[81] vᢠ đề xuất đng cửa một số nh m㠡y;[82] Trung Quốc ngưng cấp php xy dựng mới c颡c nh my điện hạt nhࡢn...[83] Ở Italy, sau khi 2 nh my điện hạt nhࡢn cuối cng phải dừng hoạt động vo th頡ng 7/1990, chnh phủ của thủ tướng Silvio Berlusconi lại thng qua luật cho ph�p xy dựng cc nh⡠ my điện hạt nhn mới vᢠo thng 7/2009,[84] nhưng rồi thảm họa Fukushima đ buộc chᣭnh phủ Berlusconi phải tuyn bố tạm dừng triển khai kế hoạch điện hạt nhn một năm[85] vꢠ tổ chức trưng cầu kiến ton d�n vo ngy 12/6/2011, với kết quả ࠡp đảo l gần 96% người tham gia bỏ phiếu phản đối điện hạt nhn.[86]Thay vࢬ cũng xem xt lại kế hoạch điện hạt nhn một c颡ch thận trọng như cc nước khc, chưa đầy một tuần kể từ khi thảm họa bắt đầu, trong l᡺c cc chuyn gia Nhật Bản c᪲n đang lng tng, chưa t꺬m ra lối thot, th người ta đᬣ tuyn bố ngay rằng Việt Nam vẫn sẽ tiến hnh xꠢy dựng cc nh mᠡy điện hạt nhn Ninh Thuận như dự kiến,[87] v khẳng định nh⠠ my điện hạt nhn Ninh Thuận sẽ an toᢠn,[88] thậm ch l an to�n nhất thế giới.[89]Chỉ ring thể hiện bất chấp ấy cũng cho thấy nguy cơ sự cố hạt nhn ở Việt Nam lớn đến chừng nꢠo.Khi để cho nạn rải đinh v ăn cắp nắp cống honh hࠠnh giữa thủ đ H Nội v䠠 Thnh phố Hồ Ch Minh th୬ c thể đảm bảo an ton điện hạt nh㠢n được hay khng? Khi thức tr佡ch nhiệm khng vượt qu nhiệm kỳ th䡬 c thể quyết định những vấn đề hệ trọng c hậu quả l㳢u di cho đất nước hay khng?Do hạn chế về trബnh độ v kinh nghiệm, do tập qun tࡹy tiện v thi quen lೠm ẩu, do hạn chế của b&#

Một phin chợ thuốc cổ truyền của người Chăm Ninh Thuận. Ở Ninh Thuận, c nhiều người Chăm sinh sống bằng nghề thuốc cổ truyền. Người Chăm d곹ng thuốc nam chữa bệnh c từ lu đời, c㢡c kinh nghiệm về dược học của người Chăm đ tch luỹ được từ c㭡c kinh nghiệm v kiến thức sử dụng cc cࡢy thuốc, động vật lm thuốc, c sẵn ở quanh m೴i trường sống để phng v điều trị bệnh tật, n⠢ng cao sức khỏe cho cộng đồng. Nhưng, đến nay, nguồn cy thuốc ngoi tự nhi⠪n đ dần bị khai thc cạn kiệt, nhiều người phải bỏ nghề thuốc của m㡬nh để chuyển sang kiếm sống bằng nghề khc. V vậy, việc nghiᬪn cứu, bảo tồn cc cy thuốc vᢠ bi thuốc của đồng bo Chăm trong tỉnh Ninh Thuận khỏi bị mai một lࠠ một việc lm cấp thiết hiện nay. Đặc điểm kh hậu ở Ninh Thuận lୠ nhiệt đới gi ma, kh㹴 nắng quanh năm, ở những vng đất c kh鳭 hậu nng v c㠳 nhiều đất ct hay trảng ct trắng nᡪn sản sinh c nhiều cy thuốc độc đ㢡o chứa cc hoạt chất chữa bệnh rất tốt như cy sa nhᢢn, cy l hội, cⴢy bạch tật l, củ bnh vꬴi ...m ở địa phương khc khࡴng c. Nền y, dược học cổ truyền của dn tộc Chăm được h㢬nh thnh v phࠡt triển từ chnh những kinh nghiệm v kiến thức truyền thống của d�n tộc Chăm, được pht triển trn l᪣nh thổ với thời tiết khắc nghiệt của bờ biển vng Nam Trung Bộ với một hệ động thực vật đặc biệt của vng n鹠y. Y học người Chăm c sự giao lưu rất lớn với dn tộc Kinh. Từ xưa đ㢣 chịu ảnh hưởng của nền y học, dược học cổ truyền Đng Ấn - Ayurveda v một phần giao lưu với y học v䠠 dược học cổ truyền Trung Quốc. Nay người Chăm tiếp tục truyền thống từ xa xưa l sử dụng cy cỏ vࢠ động vật c trong vng m㹬nh sinh sống để phng v chữa bệnh. Đặc biệt ở Ninh Thuận c⠳ nhiều người Chăm sinh sống, nghề thuốc cổ truyền dn tộc dng thuốc nam chữa bệnh đ⹣ c từ lu đời, ph㢡t triển thnh lng nghề như lࠠng Phước Nhơn, An Nhơn x Xun Hải hơn 80 phần trăm gia đ㢬nh lm nghề thuốc nam, chuyn khai thડc, trồng trọt chế biến dược liệu, bắt mạch, k đơn, bn thuốc chữa bệnh. Kh꡴ng những họ chữa bệnh cho nhn dn địa phương m⢠ cn đi chữa bệnh ở khắp nơi trong nước, c khi sang cả cⳡc nước lng giềng Lo, Campuchia, Thᠡi Lan, Trung Quốc... Theo điều tra, khảo st ở 7.572 hộ ở 10 thn trᴪn ton tỉnh, c 1.175 gia đ೬nh c người lm nghề thuốc nam gia truyền chiếm tỷ lệ 15,51 phần trăm. C㠡 biệt x Xun Hải c㢳 thn An Nhơn v th䠴n Phước Nhơn, số gia đnh lm thuốc chiếm tỷ lệ 54,77 phần trăm. Những c젢y thuốc v vị thuốc nam đồng bo Chăm Ninh Thuận sử dụng rất phong ph࠺: người Chăm đ sử dụng 300 chủng loại cy v㢠 trn 600 vị trong cc bꡠi thuốc chữa bệnh. Những bi thuốc của đồng bo Chăm qua điều tra c࠳ đến 677 bi, nhưng đy chỉ lࢠ phần nhỏ, chưa phải l những bi thuốc thực sự đặc hiệu, những bࠠi thuốc tm huyết m b⠠ con người Chăm cho l những bi thuốc đặc hiệu lࠠ bửu bối, l cần cu cơm của đồng bࢠo, cuộc sống của nhiều gia đnh người Chăm phụ thuộc vo những b젠i thuốc đ. V thế cho n㬪n họ rất gn giử b mật những toa thuốc cổ truyền đặc biệt, muốn khai th쭡c được những bi thuốc hay, chữa bệnh c hiệu qủa đೳ, th chnh quyền địa phương cần phải c쭳 những chnh sch đ�i ngộ thỏa đng cho cc lương y người Chăm. Theo SởKH&CNNinhThuậnA

TT - Sau một thời gian nghin cứu tm hiểu sử liệu, kết hợp với việc điều tra trꬪn thực tế, chng ti biết rằng những địa điểm chứa b괡u vật Chăm ở lng Lơbui khng cലn nữa. Nhưng hai ngi đền cổ l S䠳p v Krayo vẫn cn. >> Read this on Tuoitrenews.vn >> Số phận những kho bಡu Chăm ở Lm Đồng Đon khảo s⠡t dự lễ cng ở đền Krayo - Ảnh tư liệu Bảo tng Lꠢm Đồng Chnh v thế, đo�n cn bộ Bảo tng Lᠢm Đồng đ phối hợp với Phng Văn h㲳a huyện Đức Trọng quyết định tiến hnh khảo st, kiểm kࡪ phổ thng đối với hai ngi đền n䴠y. Đến lng Sp Sau khi đೣ chuẩn bị cc vật dụng đi rừng cần thiết, từ thị trấn huyện Đức Trọng đon chᠺng ti bắt đầu xuất pht. Bấy giờ đ䡣 chớm đầu ma mưa, đường vo T頠 In vốn đ kh khăn nay thỉnh thoảng lại th㳪m mấy vũng lầy của những cơn mưa tri ma nṪn lại cng kh hơn. Vất vả mೣi tới xế chiều đon chng tິi cũng vo được trụ sở ủy ban x T࣠ In bằng chiếc xe Zeep c tng của bảo tࠠng. Tối hm đ ch䳺ng ti tranh thủ gặp gỡ với gi l䠠ng v b con Churu ở lࠠng Sp. Cũng chnh nhờ buổi gặp gỡ n㭠y, chng ti thu được kh괴ng t thng tin quan trọng li�n quan tới lịch sử v cc bࡡu vật trong đền Sp v đền Krayo. S㠡ng hm sau, theo chn anh c䢴ng an x Za Hin v㪠 thầy cng Za Tang, chng t꺴i đến thăm đền Sp, điểm cất giữ cổ vật Chăm đầu tin. Vượt qua một c㪡nh đồng nhỏ v đi theo con đường mn chừng 1km ch಺ng ti mới tới nơi. Đền nằm giữa lưng chừng đồi, xung quanh cy cối rậm rạp. Đền được l䢠m bằng những cy gỗ trn nhỏ, mⲡi lợp l tranh. Xung quanh được che bằng những liếp lồ đan rất sơ sᴠi, trng giống như một chiếc ln nhỏ giữa rừng. Ph䡭a trong đền c hai gian, c g㳡c ở hai bn (bn phải thờ ꪴng, bn tri thờ bꡠ). Ngăn giữa khng c g䳡c, được k một tấm phản vn mỏng để bꡠy đồ thờ. Sau khi lễ xong, thầy cng Za Tang ko từ gầm phản ra một giỏ tre đựng những cổ vật của đền cꩲn cất giữ được cho chng ti xem. Ở đ괢y chng ti thấy ngo괠i hai ci bt lớn (trᡴng giống như hai ci nắp) bằng đồng mu đen thường dᠹng để đựng nước cng, cn c겳 15 hiện vật bằng gốm sứ (chủ yếu l gốm hoa lam). Đặc biệt trong đ cೳ một t bn ngo䪠i c những viết chữ H㴡n (c thể l một b㠠i thơ vịnh) v một liễn sứ men trắng vẽ lam. Thầy cng Za Tang cາn kể trước đy c nhiều đồ d⳹ng bằng vng bạc của vua Chăm, c cả kho y phục bằng lụa của người Chăm. Hằng năm vೠo dịp lễ cng (thng chạp ꡢm lịch) cc thầy cng lấy đồ ra mặc, xong lại cất trả trong kho. Nay mất hết, họ phải tự sắm đồ Chăm để mặc trong những ngẠy đ. Chng t㺴i cn được biết trước khi đến địa điểm ny, đền S⠳p đ được chuyển chỗ đến năm lần. V theo tục lệ cứ 50 năm đền lại được chuyển chỗ một lần. C㬡c điểm đều nằm trong khu vực quanh đy. Vo năm 1960 ch⠭nh quyền Si Gn đಣ cho xy đền mới bằng gạch lợp tn ở một địa điểm cⴡch Đ Loan chừng 3km. Nhưng rồi cuối năm 1968, sư đon 23 của quࠢn đội Si Gn đಣ tới cn qut cướp đi những hiện vật qu੽ trong đền, đồng thời cho my bay thả bom xăng đốt đền. Sau sự kiện ny đồng bᠠo đ gom lại những hiện vật cn s㲳t v lm lại đền. Krayo vࠠ dấu tch đền xưa Rời đền Sp, ch�ng ti đến thn Klongb䴴ng. Anh Za Hin dẫn chng t꺴i đến gặp gi lng vࠠ thầy cng Za Theng, người phụ trch việc c꡺ng lễ ở đền Krayo. Thầy cng Za Theng v mọi người ở đꠢy đều yu cầu chng t꺴i phải chuẩn bị lễ cng mới được vo đền xem cꠡc đồ vật. Theo tục lệ muốn vo đền phải cng dສ, g, nhưng thng cảm với hoഠn cảnh của chng ti, thầy c괺ng Za Theng v dn lࢠng ở đy đồng cho ch⽺ng ti chuẩn bị g rượu để c䠺ng. Sng hm sau, khi lễ vật đᴣ chuẩn bị xong, thầy cng Za Theng v một số người lꠠng dẫn chng ti đi. Cả đo괠n đi bộ chừng một tiếng rưỡi trong rừng th tới đền. Cũng giống như đền Sp, đền Krayo được l쳠m từ cc loại vật liệu tự nhin: gỗ, tre v᪠ kiến trc kh sơ sꡠi. Đền c hai nh, nh㠠 lớn rộng chừng 24m2, c chn cột gỗ tr㭲n. Xung quanh vch được che bằng phn lồ ᪴ đập dập. Chỉ ring vch phꡭa ty (nơi để bn thờ) l⠠ được lm bằng vn ghࡩp. Bn trong đền cũng c hai b고n thờ đơn giản ở hai bn. Pha dưới cꭳ k một sạp vn lꡠm nơi ngồi cng lễ v ăn uống của thầy c꠺ng v dn lࢠng. Bn cạnh nh lớn nꠠy l một nh sࠠn nhỏ với tm cột gỗ trn, hai gian được nối với nhau bằng hai thanh gᲡc sn bằng gỗ. Ở mỗi gian c một rương bằng gỗ đựng đồ đạc của vua vೠ hong hậu. Phần gc sࡠn th để sng. Đền Krayo thờ vua Chăm Poklongkahul v캠 hong hậu Poklongnaiqua. Theo lời kể của dn lࢠng v thầy cng Za Theng, trước đຢy đền c cả kho đựng đồ bạc v y phục của vua Chăm. Ng㠠y đ c những hộp klon bằng v㳠ng, mỗi hộp c ba lớp từ lớn đến nhỏ đựng tro v xương tr㠡n của vua v hong hậu, 500 chࠩn v bốn mm thờ bằng bạc. Một vương miện bằng vࢠng, ngoi ra cn cಳ bốn rương quần o c viền v᳠ng v 52 cy sࢺng. Nhưng tất cả đều bị mất dần. Đặc biệt sau năm 1968-1969 đền bị binh lnh Si G�n cướp ph v cho mᠡy bay nm bom sập đền (lc n麠y đền đ được xy lại v㢠 cố định ở đồi Kryo). Những bu vật qu giὡ của vua Chăm mất từ ngy đ. Khi c೺ng, chng ti tiến h괠nh kiểm k chỉ thấy 18 cy sꢺng di v ngắn (chỉ c࠲n lại phần nng sắt). Một chiếc bnh bằng bạc bị bẹp gi⬺m, năm ci bt lớn nhỏ men trắng vẽ lam. Đặc biệt cᡳ một chn nhỏ men mu trắng đục xung quanh c頳 trang tr hoa văn hnh c�nh sen, giữa thn c vẽ rồng ba mⳳng. Ngoi ra khng cലn vật no c giೡ trị nữa. Hỏi thăm, đồng bo cho biết đền cũ bị nm bom (1968-1969) ở n੺i Kryo cch đy khᢴng xa, chng ti đ괣 đề nghị anh Za Hin v mấy người trong lꠠng dẫn đi thăm. Sau khi cắt rừng đi chừng 3km về hướng ty th đến nơi đền cũ. Trước mặt ch⬺ng ti l một nền ximăng loang lổ d䠠i 6m, rộng 1m, tường gạch đổ nt hoang tn vᠠ cy rừng mọc đ l⨪n. Pha trước l một bể nước d�i 2,5m. Dạo quanh nền đền, giữa đm gạch vụn v cỏ cᠢy, chng ti nhặt được một chiếc lục lạc nhỏ bằng đồng xung quanh trang tr괭 hoa văn hnh chữ Thọ rất sắc sảo. Theo lời kể của dn l좠ng, trước đy đền được xy bằng ximăng lợp tranh, đền c⢳ hai tầng, tầng trn l kho chứa đồ đạc, c꠲n tầng dưới đặt đồ cng. Đền được tổ chức cng lớn v꺠o 15-5 dương lịch. Hằng năm vo ngy nࠠy dn lng tụ tập đ⠴ng đủ, thầy cng đều bận y phục Chăm để tế lễ theo phong tục Chăm. Vo những năm trước 1930 c꠲n c b Ma Th㠨m (vốn dng di con chⵡu của vua Chăm) ở Bnh Thuận vẫn mang lễ vật ln thờ c쪺ng ở đền, nhưng sau ny con chu của bࡠ chắc khng cn nhớ nổi chỗ n䲠o m đi thờ cng nữa. Dừng chຢn giữa rừng dầu bn ngi đền đổ n괡t, lng chng t⺴i khng khỏi xc động, tiếc nuối. Những b亡u vật của triều đại Chăm tuy khng cn, nhưng đền Krayo v䲠 Spmadronhay vẫn cn đ㲳. Đồng bo Churu vẫn khng vബ thế m lng qu࣪n trch nhiệm của mnh trong việc thờ cᬺng vua Chăm, cũng như lời ủy thc của đồng bo Chăm trong cơn hoạn nạn. (theo bᠡo Tuổi trẻ)

Non nước Phước Bnh Thin nhi쪪n kỳ th Phước Bnh gắn liền với địa danh bẫy đꬡ Pinăng Tắc huyền thoại gợi mở hướng du lịch sinh thi kết hợp di tch lịch sử v᭠ văn ho Raglai bản địa. Nằm cch thị xᡣ thị x Phan Rang- Thp Ch㡠m khoảng 70 km về hướng Ty- Bắc, Phước Bnh c⬳ độ cao khoảng 500 mt so với mặt nước biển. Rừng Phước Bnh c鬲n giữ được nhiều loi cy gỗ vࢠ nhiều loi động vật hoang d quࣽ hiếm. Thin nhin kỳ thꪺ Phước Bnh gắn liền với địa danh bẫy đ Pinăng Tắc huyền thoại gợi mở hướng du lịch sinh th졡i kết hợp di tch lịch sử v văn ho� Raglai bản địa. Rừng nguyn sinh v non nước Phước B꠬nh gợi mở hướng du lịch sinh thi. Khu bảo tồn thin nhi᪪n rừng Phước Bnh tổng diện tch 19.814 ha. Trong đ쭳 c 16.041 ha rừng bảo vệ nghim ngặt; 3755 ha rừng phục hồi sinh th㪡i; 18 ha khu hnh chnh, dịch vụ. Rừng Phước B୬nh c những sinh vật cảnh tự nhin độc đ㪡o tiu biểu của hệ sinh thi n꡺i cao với cc kiểu rừng thường xanh mưa ẩm nhiệt đới. Rừng hỗn giao cy lᢡ rộng v cy lࢡ kim nhiệt đới v` rừng thưa cy họ dầu tiu biểu cho rừng kh⪴ hạn Ninh Thuận. Đy l khu bảo tồn sự đa dạng sinh học v⠠ tnh nguyn vẹn của hệ sinh th�i với 15 loi thực vật, 10 loi chim, 8 loࠠi th, 8 loi b꠲ st qu hiếm cέ gi trị trong nghin cứu khoa học v᪠ bảo tồn ti nguyn di truyền. Thảm thực vật xanh ng઺t ngn bao gồm cc loࡠi cy qu hiếm như pơ mu, g⽵, hương, trắc. Đặc biệt, rừng vng cao Phước Bnh c鬲n giữ được nhiều loi phong lan c hương sắc vೠo loại độc đo của Việt Nam. Về đy, du khᢡch được tận mắt nhn thấy sự sống nguyn sinh của c쪡c loi th rừng như sơn dương, đỏ, rມi c, chồn bạc m, chim cᡴng… Du lịch Phước Bnh đưa con con người tm về với sự y쬪n tĩnh của thin nhin. Du khꪡch được sống trong khng kh trong l䭠nh của thời tiết bốn ma dịu mt tựa cao nguy顪n Langbiang. Dng sng Tⴴ Hạp nước chảy quanh năm trong vắt m ấp bản lng của đồng b䠠o Raglai. Những vườn cy ven ni bốn m⺹a hương thơm tri ngọt cung cấp sản vật do du khch về thăm Phước Bᡬnh. Rựơu cần Phước Bnh nổi tiếng thơm ngon c lẽ được cất giữ từ men l쳡 rừng xanh v nước suối đầu nguồn của dng T಴ Hạp. Tiếng mả la, tiếng khn bầu ho quyện c蠹ng tiếng đn chapi đu đࢳ xa xa trn cc nương ng꡴ rộn rng lm say đắm l࠲ng người. Tục cng đầu la, tục c꺺ng bỏ mả với những lễ nghi mang đậm sắc thi tm linh sẽ lᢠ điểm đến của những người yu thch nghi꭪n cứu văn ho dn gian. Di t᢭ch bẫy đ Pinăng Tắc tại đo Gia Tᨺc thuộc Vườn bảo tồn quốc gia Phước Bnh. Di tch lịch sử bẫy đ쭡 Pinăng Tắc được dựng trn đỉnh đo Gia T꨺c. Địa thế v cng hiểm trở, một b乪n l ni cao chຳt vt xanh thẳm rừng đại ngn; một b㠪n l vực su hun hࢺt. Muốn ln Phước Bnh phải đi qua con đường độc đạo cheo leo. Lợi dụng địa thế tự nhiꬪn, Pinăng Tắc cho dn cng chặt cⴢy rồi lấy dy rừng bện thnh những tấm s⠠n gỗ rộng lớn chất đầy đ ni. Khi chặt dứt dẢy treo bẫy th đ n졺i đổ lăn xuống vực tạo thnh thế trận thin la địa vવng. Ngy 10-8-1961, Bẫy đ Pinăng Tắc tiࡪu diệt trn 100 tn lꪭnh nguỵ cn qut v੠o chiến khu Phước Bnh. Những tảng đ n졺i tiu diệt giặc năm xưa vẫn cn nằm ngổn ngang dọc lối đi. Một đội qu겢n được trang bị vũ kh hiện đại chế tạo từ Mỹ quốc đ� thất bại thảm hại bởi bẫy đ hầm chng thᴴ sơ của dn tộc Việt Nam anh hng. Người s⹡ng tạo ra bẫy đ được Nh nước phong tặng danh hiệu Anh hᠹng lực lượng vũ trang vo năm 1965. tԴ khch khởi hnh từ thᠠnh phố Phan Rang đến trung tm hnh ch⠭nh Phước Bnh chỉ mất khoảng 2 giờ. Điều đ gợi mở cho c쳡c nh đầu tư xy dựng cơ sở hạ tầng để hࢬnh thnh tour du lịch Phan Rang- Phước Bnh. Kh଴ng chỉ khch quốc tế, khch vảng lai ngoᡠi tỉnh m ngay cả người dn cࢡc vng đồng bằng Ninh Thuận cũng muốn được một lần về thăm Phước Bnh. Họ muốn được tận mắt thưởng ngoạn s鬴ng ni, được sống ho m꠬nh với thin nhin kỳ thꪺ, được đứng bn di tch bẫy đꭡ Pinăng Tắc chụp ảnh lưu niệm, được thưởng thức hương vị độc đo ring c᪳ của hương vị rượu cần vng cao. Xin mời bạn hy một lần về thăm non nước Phước B飬nh!

Tr Vigia Người xưa c cೢu: “Biết th thưa thốt, khng biết th촬 dựa cột m nghe” cho nn t઴i lun thận trọng khi phải ni điều g䳬. Lời ni my bay gi㢳 thoảng chỉ nn cao hứng khi tr dư tửu hậu, c꠲n bt sa th gꬠ chết nn khi viết lại cng cꠢn nhắc hơn! Khổ l: nghe người xưa chưa đủ m c࠲n phải biết nghe người nay m hậu sinh th lu଴n khả y, v chưa chắc t꠴i đ thng minh hơn học sinh lớp Năm!㴠Tất cả v tương lai con em của chng ta캠khng chỉ l khẩu hiệu m䠠 phải l hnh động trong định hướng vࠠ dẫn đường. Sai một ly đi một dặm, những g c thể n쳳i v đng được lࡠm trong hm nay th kh䬴ng nn để ngy mai. T꠴i khng biết g nhiều về điện hạt nh䬢n, chỉ nghe phong thanh đu đ ở cⳡc nước tin tiến u Mỹ cꂳ nền khoa học kỹ thuật cao. Cứ tưởng nước mnh cn ngh첨o v mới ngy n젠o cn ăn bo bo m l⬡t ngơ ngc con tru đi trước cᢡi cy theo sau, nay pht chốc cຳ ĐHN mới biết mnh snh vai c졹ng cường quốc năm chu lc n⺠o khng biết! R l䵠 mnh lạc hậu tnh h쬬nh, cũng nhờ chủ trương đi tắt đn đầu đốt chy giai đoạn n㡪n ta mới tiến nhanh tiến mạnh đến thế. Việt Nam c ĐHN l niềm tự h㠠o chung của cả dn tộc, cơ hội xa đⳳi giảm ngho l nh蠣n tiền khng thể chối ci; lại nằm ch䣬nh nh trn Ninh Thuận qu쪪 ti th c䬲n g sướng hơn. Vừa mừng vừa lo v kh쬴ng biết thực hư thế no, xem bo đࡠi trong nước th ton tin thắng trận n젪n ti cũng phấn khởi hồ hởi chẳng thua ai. May ra m䠬nh kiếm được chn bảo vệ nh m⠡y c cơm cho sống qua ng㡠y, lại gp cht c㺴ng sức vo tiến trnh hạt nhଢn ha đất nước th một kiếp người coi như vi㬪n mn. Tuy nhin, c㪠ng tm hiểu cng thấy kh젴ng đơn giản nếu khng muốn ni đ䳳 l một nhiệm vụ bất khả thi bởi chng ta chưa đủ tຢm, đủ tầm v đủ ti để hiện thực h࠳a. C một mắt xch quan trọng v㭠 v cng nhạy cảm nhưng tuyệt nhi乪n khng ai để hay đếm xỉa một c佡ch v tnh đến lạnh l䬹ng. Người ta chỉ đề cập đến lợi ch của ĐHN nhưngkh�ng một ai nhắc nhở hay quan tm đến sự tồn vong của Chămmột khi ĐHN c⠳ sự cố. C thể ni như đinh đ㳳ng cột: ĐHN l khắc tinh của Chăm, khng thể cഹng nhau sống chung ha bnh l⬢u di dưới một mi nhࡠ cho d được sơn son thếp vng rực rỡ đến mấy! Biết thế nhưng chỉ thế, biết n頳i với ai v ni ở đೢu?! Nhiều bạn gi v trẻ c࠳ đến hỏi ti m c䠳 lẽ nhầm người v địa chỉ: - Sao ch bມc my khng lപn tiếng cho đồng bo nhờ với?- Sao ch bມc my khng nളi m lại nhờ tui? – Ti hỏi.- Ờ cũng vബ tui kh ni, kh㳴ng biết ni, khng d㴡m ni mới nhờ ch b㺡c my! Ni như thế để thấy rằng: quyền được nghe, quyền được nೳi, quyền được sống ở ta cn nhiều hạn chế. Khng phải ai cũng nⴳi ln được tm tư tꢬnh cảm v nguyện vọng của mnh mଠ sự nghiệp xy dựng, pht triển bảo vệ đất nước l⡠ của ton dn. Cࢳ cảm tưởng như một pht ngn phản biện xᴣ hội l một hnh động liều lĩnh thiếu suy xࠩt v hứng chịu nhiều rủi ro. Đnh vậy, t࠴i chỉ l một nng dഢn chứ khng l tr䠭 thức (ni nng d㴢n cho oai thi chứ thực ra tui chỉ biết cuốc, chả biết cy gieo gặt h䠡i l g) mଠ nng dn l䢠 lực lượng nồng cốt của x hội Chăm nn tiếng n㪳i của họ mang tnh quyết định. Lẽ ra cc bạn phải t�m đến những quan chức chnh quyền l người c� quyền ni, những kẻ sĩ c học h㳠m học vị cao l người biết ni, những vị b೴ lo c uy t㳭n l người dễ ăn ni. Kh೴ng th biết rồi khổ qu n졳i mi chỉ thm r㪡ch việc! Chỉ xin dẫn lại một số kiến của cc chuy�n gia để nhận diện vấn đề: 1. Gs Phạm Duy Hiển – nguyn Viện trưởng Viện nguyn tử Đꪠ Lạt: - Việt Nam ta chẳng c cht lợi thế n㺠o về ĐHN cả. Ti nguyn Uranium hầu như kh઴ng c. Tri thức khoa học cng nghệ c㴲n ở mức a, b, c… Tiền bạc phải đi vay mượn. Cơ sở hạ tầng cng nghiệp qu thấp. Tr䡬nh độ quản l v kỷ luật c�ng nghiệp hiện đại km, tai nạn lao động xảy ra lin tục mọi nơi…-骠 Lại th*m vấn nạn tham những v lợi ch ri୪ng. Ci chng ta hiện cẳ chỉ l muốn của một số người…-འ L m ĐHN m khng đủ tri thức thബ rất dễ trở thnh một thứ con tin chnh trị khi ai đ୳ muốn gy sức p l⩪n chng ta. Qua những thng số tr괪n, chng ta hiện nguyn hꪬnh l con nh nghࠨo chưa được học hnh tử tế nhưng lại muốn chơi sang vung tay qu trࡡn. Khng, ta khng n䴪n ưu tin ĐHN bằng cch định kế hoạch 2020 vận hꡠnh tổ my đầu tin, sau đ᪳ xy một lo 16 l⨲ phản ứng trong 10 năm!!! V khng biết phải thപm mấy chục l nữa trong tương lai nếu cứ thừa thắng xng l⴪n? V tnh nước ta trở th䬠nh Khu chế xuất hạt nhn của thế giới lc n⺠o khng hay v l䠠 nơi quy tập rc thải phng xạ của địa cầu lᳺc no khng biết. Xưa, chất độc da cam từ ngoഠi mang đến con chu ta gnh chưa xong. Hᡴm nay ta lại rước về điện hạt nhn tc hại ph⡳ng xạ ngn lần hơn th e lଠ qu tải cho sự chịu đựng của đồng bo. Chỉ nᠪn liệu cơm gắp mắm cho vừa sức, điện gi v điện mặt trời l㠠 ưu thế của miền đất đầy nắng gi ny cần n㠪n pht huy đng mức vẠ đng sức. Dư dả cht đỉnh th꺬 cho xy sn Gofl v⢠ Resort cho cc đại gia v khᠡch nước ngoi giải tr th୬ cũng chưa muộn. Cn nng dⴢn chỉ cần yn ổn lm ăn, chiều sương sương cho tối ngủ ngon đꠣ l phc đức. Đຳ l giấc mơ của kẻ ăn my, kh࠴ng biết trời c chu l㬲ng người?! 2. Nh văn Nguyn Ngọc – Tડc giả tiểu thuyếtRừng X nu: - Thứ nhất: họ đe Việt Nam sắp thiếu nhin liệu đến nơi rồi, cần nhanh chng x곢y dựng ĐHN để trnh nguy cơ trở thnh nước phải nhập khẩu năng lượng.-ᠠ Thứ hai: ĐHN rất an to n, kinh nghiệm của chnh phủ Nhật Bản đấy, chẳng c g� phải lo.- Nghề đi cho hng mࠠ lại! Vấn đề l ở chỗ c người chೠo hng th phải cଳ người dắt mối. Chứ sao, trong nghề bun bn l䡠m sao c anh ny m㠠 khng c anh kia!-䳠 Họ tranh thủ c4ng chng khng biết chuy괪n mn bằng những lời to tt v䡠 bằng những thuật ngữ rất chi l bc học, thuyết giảng hࡹng hồn v đầy tự tin v coi như chỉ dẹp một lần nࠠy nữa l xong. Qua cu chuyện trࢪn, ta thấy đy l một vụ mua b⠡n xuyn quốc gia m mặt hꠠng ở đy l ĐHN. Thủ phạm ch⠭nh l nhin liệu mઠ chng ta sắp hết đến nơi, khng n괪n để nước đến chn mới nhảy. Lo xa như thế l tốt nhưng đ⠴i khi tnh gi h�a non, tnh cn h�a mất chưa ni đến tiu cực hay thằng khờ ra tỉnh. Ta c㪳 mỏ than dầu kh cho nhiệt điện, c mỏ nước cho thủy điện, mỏ gi� mỏ mặt trời v tận cho phong quang điện. Chỉ cn thiếu hạt nh䲢n để thu tm năng lượng của vũ trụ cho n⳪n phải cấp tốc đầu tư bằng mọi gi khi chng ta đang lẠ thượng đế được nhiều khch hng mời chᠠo. Rất tiếc mnh khng c촳 tiền nn phải mua thiếu giống như đại gia nợ đầm đa nhưng vẫn nổ banh bꬡch để rồi giy đnh đạch! Kh㠴ng c l ĐHN n㲠o l an ton tuyệt đối, c࠲n bảo rằng chất thải khng cn ph䲳ng xạ th đng l캠 coi thường hiện tượng vật l của những kẻ điếc khng sợ s�ng! Thảm họa Tchernobyl trước kia v Fukushima mới đy lࢠ một minh chứng chưa kể những vụ r rỉ lẻ tẻ chưa được cng khai. Cứ để cho Nga Nhật xⴢy dựng ĐHN ở chnh quốc v họ l�m chủ được cng nghệ ny v䠠 chẳng phải chnh Nhật Bản l nước chủ yếu nhập khẩu năng lượng m� vẫn l một nước cng nghiệp phഡt triển hng đầu đ sao? Cೲn chuyện cho hng, bࠡn hng v mua hࠠng th r r쵠ng chng ta đang nắm lưỡi, nguy cơ đứt tay c thể xảy ra bất cứ l곺c no. Ham th ham thật, nhưng th଴i cứ đi cy dnh dụm tiết kiệm, khi nࠠo c đủ tiền th mua cho chắc ăn! 3.㬠 Gs Nguyễn Minh thuyết – Cựu đại biểu Quốc hội: - Kh nhiều quốc gia đ đᣬnh chỉ, tiến tới gỡ bỏ cc nh mᠡy ĐHN. Khng c l䳽 do g m ch젺ng ta cứ cố kết lm một việc đi ngược lại xu hướng chung của khoa học kỹ thuật thế giới như vậy, m những khả năng xảy ra mất an toࠠn cũng rất dễ.- Chng ti nghĩ rằng cần thay đổi tư duy. Nếu những g괬 đ đưa ra trong nghị quyết của Quốc hội, của Đảng, by giờ so s㢡nh với thực tế c những điều khng ph㴹 hợp nữa, th mnh c쬳 thể thay đổi. Nếu vị Đại biểu Quốc hội no cũng cng tഢm như Gs Nguyễn Minh Thuyết th đất nước ny mới c젳 cơ may tồn tại v pht triển. Chࡺng ta đ nhập nhiều thứ xa xỉ khng ph㴹 hợp với nhu cầu tiu dng khi đất nước c깲n ngho. Nhập my m衳c lỗi thời của cc nước phế thải tạo thm g᪡nh nặng như một tệ nạn x hội. Cần phải thay đổi tư duy thi, nhưng thay đổi l㴠 một cụm từ rất kh định nghĩa v tư duy l㠠 một hiện tượng siu hnh rất khꬳ nắm bắt. Đnh nhờ Trời Phật! 4. Gs Nguyễn Khắc Nhẫn – nguyࠪn cố vấn chiến lược của Tập đon Điện tử Php Electricite: -ࡠ B"y giờ khng c g䳬 l muộn, Muốn dừng l dừng ngay chớ c࠳ ci g đᬢu. Bao giờ đ xy rồi, l㢺c đ anh tho gỡ một nh㡠 my đ chạy anh sẽ tốn kᣩm hng chục tỷ đ la. Anh tốn ba, bốn, năm chục năm mới thഡo gỡ xong.- By giờ vẫn cn thⲬ giờ để rt lui, v t꠴i xin cam đoan l Chnh phủ thế nୠo cũng rt lui. Khng thể n괠o đi tiếp được, bởi v đi tiếp n sẽ l쳠 Fukushima đấy! Ừ cũng chỉ mới l dự định lm ăn lớn, nhưng nhiều người can quࠡ nn chắc phải suy nghĩ lại cho thấu tnh đạt lꬽ. Nhưng nếu v một l do n콠o đ Chnh phủ kh㭴ng thể rt lui th lꬠm sao?! Dĩ nhin khng một ai d괹 c đạo đức chn tu hay t㢠i năng xuất chng g đi nữa cũng khꬴng ngăn lại được. Ni như ng Putin hồi c㴲n l ở KGB khi nhận chỉ thị của cấp trn: Lệnh lઠ Luật, cứ thế m lm kh࠴ng phải bn ci. Một lࣲ gaz bếp với cấu tạo đơn giản thi nhưng nếu sử dụng khng đ䴺ng cch vẫn bị x nổ gᬢy n mạng ni chi vận h᳠nh một nh my ĐHN. Cho nࡪn những nghi vấn lo lắng của người Chăm l tất nhin vબ họ đang sống trong vng phủ sng hạt nh鳢n tầm bn knh 30km chưa kể những nh᭠ my khc sẽ nối nhau mọc lᡪn trong tương lai v nếu c sự cố sẽ gೢy phản ứng dy chuyền khng lường được. Hội chứng tⴢm l “bất an” thường trực dẫn đến khủng hoảng tinh thần l điều kh�ng trnh khỏi! Ti rất cảm thᴴng với bức xc của Kiều Dung khi thắc mắc tại sao khng đặt ĐHN ở nơi kh괡c m l Ninh Thuận quࠪ mnh. “Chnh phủ c쭳 quyết định trn với l do: đ꽢y l vng ๭t cư dn, c thềm lục địa vững chắc vⳠ thuận tiện cho vận chuyển phục vụ vận hnh nh mࠡy” (theo Inrasara). Mới nghe cũng c l, nếu c㽳 sự cố th vng 칭t dn cư ny chỉ chết c⠳ vi trăm ngn; c࠲n nếu đặt ở H Nội hoặc Si G࠲n th tổn thất c thể l쳪n vi triệu. Thm một th઴ng tin th vị, c một quan chức đầu ng고nh triệu tập một số tr thức Chăm phủ dụ: cc anh chị đừng nghe kẻ địch tuy�n truyền xuyn tạc chủ trương chnh sꭡch của Nh nước. Nếu rủi ro c sự cố th೬ Chăm chết chỉ c một trăm ngn, c㠲n Kinh th đến năm trăm ngn hy sinh. Một tỷ số qu젡 chnh lệch! Ngặt nỗi dn số Chăm (ở tỉnh nꢠy) chỉ c chừng ấy, chết hết th coi như tiệt n㬲i trong khi thế giới đang nỗ lực bảo tồn những đng vật qu hiếm c佳 nguy cơ tuyệt chủng. Cũng khng nn đem sinh mạng người Kinh Ninh Thuận ra đ䪡nh cược v ai cũng l người cho d젹 sống ở đu, lm g⠬, đang vui hay buồn?! C thềm lục địa vững chắc v thuận tiện cho vận chuyển th㠬 xem ra ĐHN chỉ c thể trụ tr ở miền đất n㬠y, cn nơi khc th⡬ khng đủ điều kiện! Kha cạnh n䭠y, ti nghĩ hơi khc Inrasara. Nh䡢n mạng phải được đặt ln hng đầu, kh꠴ng phải con người thiếu hụt m phải l con người lࠠnh lặn để lm người. V một khi xବ hoặc nổ th một số người sẽ bỏ xc tại chỗ, một số kh존ng đui th chột khng cụt th촬 qu. Số cn lại may mắn tho財t chết th cũng nhiễm xạ với những mầm bệnh tiềm ẩn. Cứ cho l di dời kịp thời th젬 họ sẽ sống như thế no nơi vng đất mới? Họ sẽ bỏ lại Th๡p, Kut, Ghur… bỏ lại tổ tin lng mạc qu꠪ hương đ thnh miền đất chết đồng nghĩa với bỏ lại nghi lễ t㠴n gio, phong tục tập qun ngᡠn đời. Di dời dn dnh chỗ cho thủy điện c⠳ chuẩn bị trước cn gặp nhiều kh khăn bất cập nⳳi chi đến cấp cứu sơ tn hng trăm ngᠠn dn trong mưa bụi phng xạ thⳬ khng đng lo mới l䡠 chuyện lạ! Tm cu trả lời thỏa đ좡ng cho những bất cập bất an đ nu, t㪴i rất tm đắc với mấy vần thơ (lc dầu s⺴i lửa bỏng thế ny m c࠲n thơ th quả l si젪u, Chăm nghệ sĩ c khc!) của Ma Kaiapa: Ng㡠y mai 11-3… Panduranga khải hon! Mơ ước l thếࠠ ni lm g㠬 chứChng ta lun được vỗ vỗ rồi cho vềLu괴n được tn trọng mời tham dự tham quan lan manLun được hỏi han trong t䴢m thế phải chấp nhậnNi lm g㠬 chứ Ừ ni lm g㠬 chứ, im lặng l vng! Hࠡ miệng mắc quai thi th ngậm miệng ăn tiền l䬠 thượng sch. Khng trᴡch thế hệ trẻ Chăm như Kiều Dung c quyền “nghi ngờ”. Bởi k ức về vụ 23 tiến sĩ viết cuốn s㭡ch miệt thị dn tộc Chăm đ c⣳ đơn khiếu kiện với nhiều chữ k của thn h�o nhn sĩ Chăm nhưng tc dụng chỉ như nước đổ đầu vịt, vẫn c⡲n chưa xa. “Giả sử: Nếu người Chăm chng ti nhất định kh괴ng chấp nhận lm l hạt nhಢn ny, cc anh sẽ lࡠm g? Cu trả lời l좠: chng ti sẽ cố gắng giải th괭ch để đồng bo hiểu, v đଢy l dự n mang lại ࡭ch lợi cho đồng bo” (dẫn Inrasara). Ti khഴng hiểu người Chăm hưởng lợi được g nhưng tai họa mai sau khng thể lường nổi. Xem ra vị tiến sĩ phụ tr촡ch Dự n ny cũng khᠴng hiểu g nhiều hơn đồng bo, chắc chỉ nghe người ta n젳i rồi rồi nhai lại cho trơn tru. Ni chung người Chăm khng c㴳 l do g để chống ĐHN, chỉ v� ĐHN ở st bn v᪠ thường trực đe dọa sự tồn vong của họ v cả cho bao thế hệ con chu của họ. Trong quࡡ khứ, họ đ nhiều lần phải sống trong nỗi sợ hi n㣠y nn ngy nay kh꠴ng cần thiết phải lăp lại những sai lầm của lịch sử. Tổ tin họ đ cꣳ cng khai ph miền đất n䡠y cho chng ta được thừa hưởng hm nay, cho n괪n phải ghi nhận trn trọng v d⠠nh cho họ một khoảng trời để thở. Họ l người bản địa nn rất cần được hỏi ઽ kiến một cch cng khai vᴠ dn chủ v họ c⠳ quyền chọn lựa cuộc sống của ring mnh. Một cuộc trưng cầu dꬢn l cần thiết v� phải c những giải php cụ thể. V㡭 dụ: nếu ai sợ chết hay khng đồng th佬 di dời họ đến lục địa khc nếu c nước n᳠o đồng tiếp nhận theo chnh s�ch nhn đạo. Ni như vậy kh⳴ng c nghĩa l ai cũng chống đối, cũng c㠳 nhiều người Chăm ủng hộ triệt để. Nếu con mắt qung g của tᠴi nhn thấy vận mệnh Chăm nằm lọt thỏm trong nồi hạt nhn th좬 nhiều người khc lại phấn khch h᭴ ho ĐHN trong tri tim người Chăm vࡠ sẵn sng lm nguyࠪn liệu để đốt l. Cũng khng n⴪n lm kh cho Đại biểu Quốc hội Chăm hay hy vọng vೠo một ai đ c chức năng thẩm quyền v㳬 nếu c trch nhiệm họ đ㡣 ln tiếng từ lu dꢹ trong v vọng. Chỉ l một tiếng k䠪u cứu cho người đời sau khng on tr䡡ch tại sao lc đ cha 곴ng họ khng một phản đối hay trần tnh?! Tối qua t䬴i gặp cơn c mộng kinh hong, cᠳ lẽ ti bị m ảnh qu䡡 nhiều về hiểm họa hat nhn nn t⪴i thấy bo lửa từ Hiroshima hay Fukushima g đ㬳 với nhiều xc chết dị hnh. Viễn cảnh hạt nhᬢn cn lin quan đến chiến tranh từ Iran, Bắc Triều Ti⪪n hay một nước no đ lấy hạt nhೢn lm vũ kh răn đe dưới chi୪u bi ha bಬnh. Ti rng m乬nh tỉnh dậy trong hơi thở gấp v tim đập mạnh, hnh như t଴i đ la ln l㪺c đầu cn ớ nhưng rồi cũng th⺩t thnh lời: -Trời biển ơi cứu t࠴i với, cứu Chăm ti với! Bạn ch b亡c my ơi, ti đണ ku cứu rồi đ, d곹 chỉ trong giấc mơ! Nguồn: Inrasara.coim

Norimitsu Onishi Một năm sau thảm họa Fukushima, d cho giấc mơ hạt nhn của Nhật Bản đ颣 tn v d࠹ c nhiều nghi ngại nhưng Việt Nam vẫn quyết tm khắc phục mọi kh㢳 khăn để thực hiện một trong những chương trnh điện hạt nhn tham vọng nhất thế giới, theo tờ좠Thời bo New York. Trong một phng học khᲴng c sưởi tại Viện Khoa học v Kỹ thuật hạt nh㠢n tại H Nội, khoảng 20 cn bộ kỹ thuật trẻ của ngࡠnh cng nghiệp Điện Hạt nhn (ĐHN) mới ph䢴i thai, vẫn mặc trn mnh cꬡc o chong mᠹa đng của họ, đang tham dự buổi sng đầu ti䡪n của một cuộc hội thảo 10 ngy về phng xạ. Cuộc hội thảo nೠy do một tổ chức bn cng lᴠ Cơ quan Năng lượng Nguyn tử của Nhật Bản (JAEA) đỡ đầu đ khai mạc với gi꣡o trnh nhập mn Vật l촽 Phng xạ 101. Cc học vi㡪n thu thập những mẫu phng xạ với sự gip đỡ của c㺡c chuyn gia Nhật rồi đem phn tꢭch trong một phng th nghiệm do Nhật Bản x⭢y dựng. Một học vin, Nguyễn Xun Thuỷ, 27 tuổi, nꢳi: “Điện hạt nhn rất quan trọng đối với an ninh năng lượng của Việt Nam, nhưng cũng như lửa, n cⳳ hai mặt. Chng ti phải học c괡ch lợi dụng mặt tốt của n.” Việt Nam đang chuẩn bị để khởi động một trong số những chương trnh ĐHN đầy tham vọng v㬠 đang đấu tranh để xy dựng từ con số khng một đội ngũ chuy⴪n gia để vận hnh v điều tiết cࠡc nh my điện hạt nhࡢn (NMĐHN). Chnh phủ đang tăng cường cc chương tr�nh giảng dạy kỹ thuật hạt nhn trong cc trường đại học v⡠ gửi ra nước ngoi đo tạo ngࠠy cng nhiều cn bộ kỹ thuật trẻ, vࡠ tuyn bố l Việt Nam sẽ c꠳ đủ chuyn gia c tr곬nh độ để quản l một cch an to�n một ngnh cng nghiệp được dự tഭnh sẽ pht triển từ một l phản ứng hạt nhᲢn năm 2020 ln 10 l năm 2030. Nhưng một số chuy겪n gia Việt Nam v ngoại quốc ni rằng chương tr೬nh qu tham vọng c thể dẫn đến một hᳬnh thức điều tiết yếu km v cũng sẽ c頳 những tnh trạng cấu kết giữa cc nh졠 điều tiết v cc nhࡠ vận hnh, điều đ gࣳp phần gy ra thảm họa ở NMĐHN Fukushima năm ngoi tại Nhật Bản. GS. Phạm Duy Hiển, một trong những nh⡠ khoa học hạt nhn hng đầu của Việt Nam, n⠳i đưa ĐHN vo Việt Nam l “ước mơ từ bao năm” của ࠴ng. Nhưng ng cho rằng cc chương tr䡬nh của chnh phủ thiếu “một sự đnh gi� chặt chẽ những vấn đề c lin quan đến ĐHN, đặc biệt l㪠 những vấn đề nảy sinh trong cc nước km phᩡt triển.” Cũng như nhiều người Việt Nam khc, ng Phạm Duy Hiển dẫn ra tỷ lệ cao của cᴡc tai nạn giao thng đường bộ ở Việt Nam, minh chứng r rệt nhất cho “một nền văn ho䵡 an ton tồi tệ” đang trn ngập lࠪn “tất cả cc lĩnh vực hoạt động trong nước.” Chnh phủ Việt Nam sợ rằng đ᭠ tăng trưởng mạnh của nền kinh tế sẽ bị nguy hại nếu khng c năng lượng do c䳡c NMĐHN cung cấp. Việt Nam hiện nay dựa vo thuỷ điện l ch࠭nh v đến năm 2015 theo dự đon, sẽ phải nhập năng lượng. Vࡠ Nga v Nhật Bản đ trࣺng thầu để xy dựng hai NMĐHN đầu tin cho Việt Nam, H⪠n Quốc chắc sẽ được chọn để xy nh m⠡y thứ ba. Đối với Nhật Bản, hợp đồng ny l kết quả của nhiều năm vận động ở cấp cao nhất của ch࠭nh phủ v của ngnh c࠴ng nghiệp hạt nhn, ngnh n⠠y đang bị đe doạ ở trong nước do c cc phản ứng mạnh của c㡴ng chng chống lại ĐHN sau sự cố năm vừa qua. Khoảng 500 cn bộ Việt Nam đꡣ tham dự cc cuộc hội thảo do Cơ quan Năng lượng Nguyn tử Nhật Bản tổ chức kể từ năm 2001. C᪴ng ty Toshiba chuyn sản xuất nh mꠡy cũng đ mở những lớp học ko d㩠i 1 thng kể từ năm 2006 với mục đch gi᭠nh được hợp đồng xy dựng. Cũng như nước Nga đ hứa cho Việt Nam vay từ 8 đến 9 tỷ USD để x⣢y dựng nh my thứ nhất, Nhật Bản sẽ cung cấp những khoản t࡭n dụng vay với li suất thấp thng qua Ng㴢n hng Hợp tc Quốc tế của Nhật Bản. Nước Nhật cũng sẽ dࡹng Viện trợ Pht triển Hải ngoại (ODA) cho Việt Nam để xy dựng đường sᢡ, bến cảng v cc cơ sở hạ tầng khࡡc phục vụ NMĐHN. Với cc k ức của thảm hoạ Fukushima vẫn cὲn nng hổi ở Nhật Bản, vai tr t㲭ch cực của chnh phủ Nhật trong việc bn c�c NMĐHN cho những nước đang pht triển như Việt Nam đ lᣠm dấy ln nhiều chỉ trch gay gắt. Những người ph꭪ phn cho rằng cc nỗ lực chung của chᡭnh phủ v của ngnh c࠴ng nghiệp hạt nhn lm cho người ta nhớ lại sự cấu kết của hai b⠪n đ dẫn đến thảm hoạ Fukushima. Họ ni rằng c㳡c khoản vay li suất thấp – từ tiền của người dn đ㢳ng thuế – chỉ c lợi cho những cng ty x㴢y dựng nh my cࡳ cc quan hệ tốt với chnh phủ. Kanna Mitsuta, một nghi᭪n cứu vin của cả hai tổ chức Bạn của Tri Đất ở Nhật Bản vꡠ Theo di Mekong, một tổ chức tư nhn, n墳i: “Khi ni đến chuyện bn NMĐHN th㡬 thật khng phải l một loại kinh doanh c䠳 thể đứng vững trn mặt thương mại v nꬳ lun lun cần c䴳 nguồn vốn nh nước tuồn thm vઠo.” Những người chỉ trch ni rằng Nhật Bản v� cc quốc gia hạt nhn khᢡc đang trong tnh thế tuyệt vọng bị bắt buộc phải bn c졡c NMĐHN cho cc nước đang pht triển vᡬ giấc mơ hồi phục hạt nhn trong cc nền kinh tế ti⡪n tiến đ tn lụi sau thảm hoạ Fukushima. (Sau thảm hoạ Fukushima, Tokyo đ㠣 từ bỏ kế hoạch xy thm 14 l⪲ phản ứng nữa ở Nhật Bản cho đến năm 2030). GS. Phạm Duy Hiển n3i: “Ti khng hiểu tại sao nước Nhật lại l䴠m đủ mọi thứ để xuất sang cc nước đang pht triển một thứ mᡠ họ đ loại bỏ trong nước họ.” Những người ở Nhật ủng hộ việc xuất khẩu nh m㠡y ni l những nước đang ph㠡t triển như Việt Nam c quyền lựa chọn ĐHN để mở mang kinh tế như Nhật đ l㣠m trước đy vi thập kỷ. Tadashi Maeda, một quan chức của Ng⠢n hng Hợp tc Quốc tế Nhật bản vࡠ cũng l cố vấn đặc biệt của văn phng Thủ tướng nಳi l nếu Nhật quyết định khng bഡn NMĐHN cho họ th “họ sẽ mua ở một nước khc.” 졔ng Maeda ni l sai lầm của con người đ㠣 đng gp một phần v㳠o thảm hoạ Fukushima. Nhưng ng cũng thm rằng, kh䪡c với Nhật Bản, lc ấy đang sử dụng những l phản ứng cũ kỹ ở Fukushima, Việt Nam sẽ nhận được “những l겲 phản ứng hiện đại nhất c cc tr㡬nh độ kỹ thuật v an ton hoࠠn ton khc.” Nhưng ࡴng Trần Văn Phc, một kỹ sư người Php gốc Việt hiện đang lꡠm tư vấn về điện hạt nhn cho Bộ KH&CN Việt Nam ni lⳠ ng khng hề c䴳 nghi ngờ g về kỹ thuật của Nhật Bản. ng n씳i: “Đ khng phải l㴠 điều m chng tິi lo lắng.” Thay vo đấy, ng dẫn ra trബnh độ của Việt Nam để quản l v điều tiết một trong số những ng�nh cng nghiệp phức tạp nhất trn thế giới. “Đ䪺ng l chnh sୡch quản l mới lm cho ch�ng ti lo ngại. Khi một l phản ứng hạt nh䲢n hoạt động, cc nh điều tiết phải độc lập, cương quyết vᠠ đề cao cảnh gic.” ng Trần nᔳi, Việt Nam sẽ cần đến hng trăm chuyn gia cળ nhiều năm kinh nghiệm để điều tiết ngnh cng nghiệp hạt nhഢn của mnh. Tại Cục An ton Bức xạ v젠 Hạt nhn của Việt Nam, “hiện nay chỉ c 30 người đủ trⳬnh độ để phn tch c⭡c bo co an toᡠn với sự trợ gip của cc chuyꡪn gia.” Tại Thi An, một thn nhỏ ở miền Trung Việt Nam được chọn lᴠm địa điểm của NMĐHN Nhật Bản, khoảng một chục người dn được phỏng vấn ngẫu nhin n⪳i l họ lo lắng về kế hoạch di dời của 700 hộ gia đnh trong th଴n đến một địa điểm vi cy số trࢪn pha Bắc. Dn l�ng phần lớn lm nghề đnh cࡡ v trồng nho, ni lೠ thu nhập của họ từ nng nghiệp đ tăng mạnh trong những năm gần đ䣢y v Thi An được nối v졠o hệ thống nước sạch từ một hồ chứa gần đấy. Họ ni l họ sợ rằng vị tr㠭 ti định cư ở gần NMĐHN sẽ c ảnh hưởng xấu đến nghề trồng trọt v᳠ đnh bắt c của mᡬnh. ng Phạm Phong, 43 tuổi, một người trồng nho vԠ l một trong những th dụ h୹ng hồn nhất của việc tăng thu nhập ở Đng Nam , đ䁣 thay chiếc xe my Trung Quốc rẻ tiền bằng một chiếc Yamaha mới bng lo᳡ng hồi năm ngoi. ng nᔳi: “Ti khng biết g䴬 về NMĐHN cả. Nhưng khi xem Fukushima trn truyền hnh, tꬴi cũng lo.” N.T.N. dịch theo New York TimesNguồn:http://www.nytimes.com/2012/03/02/world/asia/vietnams-nuclear-dreams-blossom-despite-doubts.html?_

Inrasara đối thoại với độc giả xung quanh dự n Nh mᠡy ĐHN ở Ninh Thuận Sau khi trch đăng kiến của 4 tr� thức Việt hng đầu về vấn đề Nh mࠡy Điện hạt nhn ở Ninh Thuận (Inrasara.com, 10-3-2012), rồi sau khi bi trả lời phỏng vấn của t⠴i được pht trn BBC.Vietnamese (10-3-2012) v᪠ đăng lại ở Inrasara.com (12-3-2012), ti nhận được khoảng 50 thư điện tử cũng như “phản hồi” [khng đăng] li䴪n quan đến dự n quốc gia ny. Như đᠣ hứa với bạn đọc, nay ti hệ thống lại cc c䡢u lại thnh 6 đề mục v tuần tự giải đࠡp như sau. * Thp Po Klaung Girai sẽ trở thnh hoang bhaw nếu cᠳ sự cố hạt nhn – Photo Inrajaya. 1. Vấn đề đất văn vật v t⠢m linh “Inrasara đ đặt vấn đề về tm linh d㢢n tộc rất hay. Việc đặt vấn đề về cộng đồng Chăm đ từng cư tr tại Ninh Thuận hơn 2.000 năm l㺠 đng quan tm nhất” (Cao Nguyᢪn L., Email). “Người Kinh mới tới 200 năm nay thi, cn người Chăm sống ở đ䲢y hơn 2.000 năm. Chịu đựng v số thin tai địch họa, ta đều vượt qua. C䪲n khi c họa hạt nhn, người Chăm c㢳 trụ nổi khng? Knh mong nh䭠 thơ Inrasara hỏi thẳng Quốc hội cu hỏi ny” (JaMok, phản hồi kh⠴ng đăng). Inrasara: Xưa, vương quốc Champa gồm 4 khu vực địa l – lịch sử khc nhau. Pandurangga (gồm Ninh Thu�n v Bnh Thuận ngଠy nay) l khu vực cực nam của đất nước. Người Chăm ở Ninh Thuận cư tr trສn mảnh đất ny hơn 2.000 năm, ở đ lೠng Caklaing m tn cલn được thấy trn bia k cổ cꭳ mặt hơn 10 thế kỉ. Cho nn Ninh Thuận hiện cn rất nhiều di t겭ch văn ha lịch sử Chăm. Ngoi hai cụm th㠡p Po Rome (cch Nh mᠡy Điện hạt nhn 17km) v Po Klaung Girai (22km) b⠠ con ln hnh lễ hꠠng năm, c cả trăm di tch văn h㭳a – tn ngưỡng khc đang được thờ phụng. C� thể khẳng định, đy l v⠹ng đất văn vật v tm linh sࢢu đậm nhất của dn tộc Chăm xưa v nay. Qua qu⠡ trnh lịch sử, người Chăm thin di từ Huế, Quảng Nam… v쪠o. Họ chạy nạn sang tận M Lai, Thi Lan, Campuchia,… nhưng số đ㡴ng vẫn ở lại Ninh Thuận, hợp cng với người “bản xứ” trụ lại. Rồi khi vua Quang Trung sau đ l鳠 Gia Long gồm thu cả đồng bằng miền Nam, hai vị vua ny vẫn d⠠nh ring cho cộng đồng Chăm vng Pandurangga với cơ chế tự quản đặc th깹 c tn l㪠 Thuận Thnh Trấn. Ninh Thuận l mảnh đất cằn cỗi ࠭t mưa nhất Việt Nam, nhưng cộng đồng dn tộc thiểu số ny chưa bao giờ c⠳ định dời đi, vĩnh viễn. Cả khi trải qua bao nhiu thi�n tai (hạn hn, dịch,…), b con tạm lᠡnh đi nhưng lun lun trở lại. Với mảnh đất v䴠 với thp thing. Người Việt c᪳ thnh ngữ: “[nơi] chn nhau cắt rốn” để chỉ quപ cha đất tổ. Chăm hơi khc, họ ni: “[nơi] ch᳴n nhau đặt vin gạch” (Dar thauk ppadauk kiak). Chn nhau th괬 chỉ mới lin quan đến mu mủ, cꡲn “đặt vin gạch” [dựng thp] lꡠ đặt nền mng cho đời sống tm linh. Khi c㢳 họa hạt nhn, 30km bn k⡭nh bao gồm cả hai cụm thp thing tr᪪n sẽ thuộc vng cấm. Cc nh顠 khoa học cho biết, phải mất vi thập kỉ mới c thể rửa sạch nhiễm xạ (nếu con người quyết tೢm tẩy rửa). Khng ai lai vng, th䣡p sẽ thnh thp hoang (Bimong bhaw), vࡠ hng trăm Kut, Ghur (nghĩa trang tộc mẫu) cũng sẽ thnh hoang (jwa)! Hoang, chỉ khi Bimong, Kut vࠠ Ghur khng cn ai c䲺ng tế, thờ phung. Đ l hiện tượng kh㠴ng bất k người Chăm no tưởng tượng nổi n젳 xảy ra lc mnh cꬲn sống. 2. Vấn đề lin quan đến c nhꡢn Inrasara “Inrasara l tr thức Chăm đầu ti୪n ln tiếng chnh thức tr꭪n diễn đn thế giới. Phải ghi nhận thi độ dũng cảm tr࡭ thức đ của anh” (LT v M㠢n, phản hồi khng đăng). “Tại sao mi đến h䣴m nay nh thơ mới ni? Cೳ qu muộn mng khᠴng?” (Klủn phản hồi khng đăng; Phu phone). “Ti rất h䴢m mộ kiến của anh trn BBC v� anh l Cng dഢn đầu tin tại Ninh Thuận pht ng꡴n độc lập cng khai trn trường quốc tế… Hay anh c䪳 “phương cch” suy nghĩ g sẽ chuyển về ở lu᬴n tại Ninh Thuận trước khi xy dựng nh m⠡y ĐHN hay sau khi xy xong nh m⠡y ĐHN?” (V T. Phan Rang, Email). -T場i nghĩ việc ni ln 㪽 kiến chn thật của mnh về sự thể mang t⬭nh sống cn khng g⴬ gọi l dũng cảm cả. N cũng kh೴ng l qu chậm, bởi đࡢy l chuyện sống chết, ảnh hưởng nghim trọng vઠ ton diện đến đời sống một cộng đồng dn cư rộng lớn, nhưng lại lࢠ vấn đề rất chuyn biệt kh nắm bắt – Điện hạt nh곢n. N buộc phải được nghin cứu kĩ lưỡng trước khi ph㪡t biểu. Ti đ phải đọc hơn 200 b䣠i viết chuyn su ở trong vꢠ ngoi nước, tiếng Việt lẫn tiếng Anh của cc chuyࡪn gia đầu ngnh cũng như giới tr thức – ủng hộ c୳, nghi ngại c, phản đối cũng c. T㳴i đ đi xem Triển lm Quốc tế Điện hạt nh㣢n ở H Nội 25-10-2010 v nhận được nhiều tࠠi liệu, nhưng c thể ni, đến h㳴m nay, ti vẫn chưa tin mnh hiểu hết về sự vận h䬠nh của một nh my điện hạt nhࡢn. Cho nn ti chỉ phản ứng với vấn đề n괠y như một con dn Chăm đồng thời như người nghin cứu văn h⪳a dn tộc v một tr⠭ thức, chứ khng như một chuyn gia. Kh䪴ng từ xa-lng hay từ chốn an ton, m䠠 phải đi vo lng cộng đồng. Do đಳ, cho d Chnh phủ c魳 quyết định tạm ngưng hoặc cứ tiếp tục dự n, ti cũng phải về quᴪ ti Caklaing. Từ định đ佳, năm 2009 ti mới dựng ln Nh䪠 Trưng by Văn ha Inrahani – nhೠ trưng by giữa cộng đồng v cho cộng đồng. Thứ nhất, để người Chăm hiểu vࠠ thức, từ đ bảo tồn bản sắc văn h�a dn tộc; thứ hai, để người ngoi biết được gi⠡ trị của nền văn ha lu đời ấy. T㢴i về, sống với cộng đồng, bất an v chịu đựng cng cộng đồng v๠ để ni ln t㪢m cảm chn thật nhất của cộng đồng, qua cc trang viết. 3. Vấn đề nh⡢n mạng “Thưa ng, ng c䴳 lo lắng về vấn đề nhn mạng của b con m⠬nh khng? ng c䔳 thử đặt cu hỏi với cc Đại biểu Quốc hội, rằng họ c⡳ dm đưa gia đnh họ, vợ con họ đến sống ở Ninh Thuận kh᬴ng?” (phng vin BBC). “Nhiều 㪽 kiến khơi gợi hoi nghi về chnh sୡch của Nh nước khi đặt Nh mࠡy Điện hạt nhn nơi c nhiều người Chăm sinh sống” (Kiều Dung, phản hồi kh⳴ng đăng). - Về nghi vấn của KD, ti nghĩ khng Nh䴠 nước no muốn hại ring người Chăm cả. Như t઴i được biết, Chnh phủ c quyết định tr�n với l do khu vực ny hội đủ ba yếu tố thuận lợi: đ�y l vng ๭t cư dn, c thềm lục địa vững chắc, vⳠ thuận tiện cho vận chuyển phục vụ vận hnh nh mࠡy. Cn nhn mạng? Kh⢭a cạnh ny, ti khഴng lo lắm, d khng c鴳 g qu hơn đời sống một con người;콠v mặc d Ninh Thuận l๠ tỉnh tập trung nhiều người Chăm hơn cả, chiếm gần một nửa tổng số người Chăm trong cả nước. Giả dụ c sự cố xảy ra, bằng nhiều phương tiện hiện đại, chnh quyền c㭳 thể nhanh chng di dời dn đến nơi an to㢠n. Việc ổn định đời sống nhn dn d⢹ v cng tốn k乩m nhưng khng phải khng thể. Ngay cả khi nếu c䴳 vị Đại biểu Quốc hội no [từng bỏ phiếu ủng hộ Dự n] nổi hứng dẫn vợ con về sống ở Ninh Thuận [để quảng bࡡ về sự an ton của nh mࠡy], họ cng khng lo lắng gബ nhiều về tnh mạng người thn. Điều cần nhấn mạnh l� với đồng bo Chăm, mỗi sng thức dậy nh࡬n thấy Nh my Điện hạt nhࡢn đang chạy, lo lắng cho tương lai bấp bnh – hỏi lm sao họ c꠳ thể an cư lạc nghiệp. Cạnh đ v hơn thế, cả một v㠹ng đất linh truyền đời với bao nhiu thp, đền, Kut, Ghur… lu꡴n trong nguy cơ trở thnh vng đất hoang theo ๡m ảnh tm hồn họ, họ khng bất an mới lⴠ chuyện lạ. Yếu tố văn ha truyền thống v đời sống t㠢m linh của cả bộ phận lớn một dn tộc khng lⴠ yếu tố quan trọng sao? Theo ti, đy l䢠 cu hỏi mag tnh quyết định. 4. Vấn đề kĩ thuật, nh⭢n lực, lợi ch “Về kĩ thuật, Việt Nam chưa hội đủ điều kiện đảm bảo an ton” (Kiều Dung, phản hồi kh�ng đăng). “Theo ti nn đầu tư ph䪡t triển năng lượng gi (phong điện), vừa sạch sẽ vừa an ton, chẳng ai phải lo 㠢u bất an nữa” (Trần Can, phản hồi đ đăng). “Khng c㴳 nhn lực cn tiền thⲬ đi vay, kĩ thuật th nhờ vả, sao lại đi xy nh좠 my điện hạt nhn chớ” (Jalo, Hᢠ v Dang Phan, phản hồi khng đăng). -ഠViệt Nam c hội đủ nhn lực, t㢠i lực v kĩ thuật cho Nh mࠡy Điện hạt nhn khng, lⴠ cu hỏi kh trả lời, với bất kⳬ ai khng nắm r sự việc, nhất l䵠 khi họ khng ở trong bộ phận trch nhiệm vạch định ch䡭nh sch. Ngay cả việc đề nghị chuyển sang lm điện giᠳ c lợi đến đu, cũng thế… 5. Về diễn đ㢠n Tagalau v buổi gặp mặt tr thức Chăm “Inrasara nhận bao nhi୪u giải thưởng VN nhưng lại trả lời phỏng vấn đi, bo nước ngoࡠi, ng c đi nước đ䳴i khng?” (PH, phản hồi khng đăng). “Nh䴠 thơ c nn sử dụng đặc san Tagalau l㪠m diễn đn khng, tഴi thấy đy l s⠡ch rất c uy tn trong x㭣 hội Chăm” (Chinh, phản hồi khng đăng). “Nghe ni ch䳺 Sara khng muốn dnh v䭠o Dự n ny, nhưng theo chỗ chᠡu biết, Ban Dự n c nh᳣ mời ch phụ tr�ch g đ, m쳠 ch từ chối. Ch c꺳 thể ni r hơn kh㵴ng? Cn việc ch đ⺣ tổ chức cho họ gặp mặt tr thức Chăm tại qu th� sao?” (ĐNP, phone). -Ch-nh v phản ứng như một tr thức c쭳 trch nhiệm m, cho dᠹ “nhận bao nhiu ơn mưa mc của Nh고 nước bằng cc giải thưởng danh gi” tᡴi vẫn tư thế phản biện. Ti ln tiếng ở diễn đ䪠n no bất k, khi cଳ cơ hội. C bổn phận với đất nước, bn cạnh cần n㪳i ln tiếng ni của cộng đồng. Kh곴ng c chuyện nước đi hay ba phải ở đ㴢y. Thế nhưng bởi người Chăm sống giữa cộng đồng cc dn tộc trong đất nước Việt Nam, nᢪn một tr thức Chăm khng n�n tự hạn định ở phạm vi hẹp của cộng đồng mnh m cần mở ra với cả nước. Do vậy kh젴ng ngạc nhin, khi b con thấy t꠴i cn by tỏ th⠡i độ về nhiều vấn đề khc c vẻ kh᳴ng lin can g đến “thế giới” Chăm. Về đặc san Tagalau, đꬢy l tuyển tập sng tࡡc – sưu tầm v nghin cứu văn hળa Chăm, nn xin hy để cho nꣳ lm cc nhiệm vụ chưa ai lࡠm đ, m kh㠴ng biến đặc san ny thnh diễn đࠠn x hội. Khng những t㴴i từ chối đưa vấn đề Nh my Điện hạt nhࡢn ra thảo luận m cn từ chối tham gia giải quyết mấy tranh cಣi quanh sự kiện chữ viết Chăm như vừa qua nữa. C nhn Inrasara ᢭t nhiều l điểm nng của xೣ hội Chăm, nn nhiều sự kiện lin quan tꪴi được “tham khảo kiến”. Ch �: tham khảo kiến, chứ khng quyết định g� cả! OK, khng vấn đề. Hm Patrip mẹ, 2009, vị tiến sĩ phụ tr䴡ch Dự n gợi tὴi cho anh gặp mặt thn ho nh⠢n sĩ v tr thức Chăm, để thăm d୲ dư luận bước đầu. Hơn 20 người từ nhiều lng khc nhau về giỗ mẹ tࡴi, ti hỏi kiến c佡c vị l c được kh೴ng? – nhất tr! Sẵn rạp ht lu�n. Ti ni: đ䳢y khng l cuộc họp hay hội nghị, m䠠 l nh t࠴i, cc bc cᡡc bạn cứ chất vấn thoải mi, khng ngại ngᴹng g cả. Để hai bn c쪳 thể đả thng nhau. Nguyn buổi chiều h䪴m ấy, anh chị em v thn hࢠo nhn sĩ Chăm đ l⣠m đng tinh thần đ. T곴i nhớ một cu hỏi kh thẳng: “Nếu người Chăm ch⡺ng ti nhất định khng chấp nhận l䴠m l hạt nhn n⢠y, cc anh sẽ lm gᠬ?”. Cu trả lời l: – “Ch⠺ng ti sẽ cố gắng giải thch sao cho đồng b䭠o hiểu, v đy l좠 dự n mang lại lợi ch cho ch᭭nh đồng bo”. Sau đ, t೴i khng tham gia vo bất k䠬 buổi họp hay “tham quan” no về Dự n nࡠy. 6. Thi độ v cᠡch giải quyết vấn đề “Khng ni nữa, h䳣y lo kiếm tiền vo Si G࠲n mua nh như cc vị nhࡠ ta đi” (ma kaiapa, phản hồi khng đăng). Bạn đọc ny thể hiện qua b䠠i thơ: Ngy mai 11-3… Panduranga khải hon! mơ ước lࠠ thế/ ni lm g㠬 chứ chng ta lun được vỗ vỗ rồi cho về lu괴n được tn trọng mời tham dự, tham quan lan man lun được hỏi han trong t䴢m thế phải chấp nhận ni lm g㠬 chứ rồi chng ta sẽ được thế giới biết đến như một điểm nng bởi chẳng ai liều mạng, liều chết hơn ch곺ng ta biết đu được mt những mảnh rơi của dự ⳡn được di một mớ đla đền b괹 giải toả, giải tn đất đai, nh cửa, mồ mả ᠴng b biết đu được cࢢn nhắc cho đủ thnh phần v chắc chắn được điểm danh trong bảng kࠪ thảm hoạ ni lm g㠬 chứ/ ừ, thi khng n䴳i nữa lo kiếm tiền vo Si G࠲n mua nh ở như cc vị nhࡠ mnh thi. n촳i m lm gࠬ chứ !!! “Sự bất an của “nhiều người” sẽ c thi độ phản đối hay chỉ l㡠 lo lắng bnh thường?” (V T. Phan Rang, Email). “Nh쵢n dn muốn biết sự thật… Cần phải by tỏ ⠽ kiến cho Đại biểu Chăm” (Amuniya, phản hồi đ đăng). “Chng t㺴i thật sự lo lắng, khng biết Đại biểu Quốc hội người Chăm c bất an kh䳴ng? Mong Inrasara sớm ‘ni chuyện’ với vị ny v㠠 cho chng ti biết” (minhlamnu, phản hồi đ괣 đăng; v mươi tin nhắn, điện thoại từ cc nơi cࡳ nội dung tương tự). “Nh văn c thấy cần thiết phải trưng cầu dೢn khng?” (ph�ng vin BBC, V Danh v괠 Vinh, phản hồi khng đăng). -Kh䠴ng ni nữa, hy t㣬m cch rời mảnh đất ny mᠠ đi… chỉ l cch nࡳi lẫy. Chng ta phải c tr곡ch nhiệm với bản thn, với con chu, với văn h⡳a dn tộc v nhất l⠠, với mảnh đất thing ling của cha ꪴng. Nghĩa l khng thể khഴng tỏ thi độ. Nhưng ai tỏ thi độ? – Trᡭ thức! Cộng đồng Chăm chưa c bộ phận tr thức c㭳 tiếng ni trọng lượng, đ l㳠 điều khng kh nhận ra. Vậy họ chỉ c䳲n trng chờ vo Đại biểu của cộng đồng ở Quốc hội. Nhưng vị Đại biểu n䠠y đ c tiếng n㳳i chưa? – Hon ton chưa! Đࠡng buồn l vậy. Ring cડ nhn ti, sắp tới tⴴi sẽ c thư ring gửi tới Đại biểu Quốc hội người Chăm, v㪠 cả Đại biểu Quốc hội tỉnh Ninh Thuận. Cc vị Đại biểu ny sẽ trực tiếp với cử tri, khi đᠳ việc trưng cầu dn cần được n⽪u ra trước nhất. Nhưng lm sao kết quả của trưng cầu dn ࢽ khả tn nhất? Thứ nhất, cơ quan hữu quan cần cung cấp đầy đủ thng tin về Dự �n tới đồng bo; thứ hai, cho b con hiểu r࠵ về thức dn chủ, về quyền tự quyết của một c�ng dn trch nhiệm; cuối c⡹ng l tạo khng khഭ cởi mở để người Chăm v dn Ninh Thuận cࢳ thể thể hiện chnh kiến của mnh m� khng vướng một trở ngại no bất k䠬. * Trch bt k� “Sống v khng để lại dấu vết”, 7-12-2011: Đầu thഡng 10-2011, ni chuyện ở Đại học An Giang về, thằng lớn hỏi ti: – Bao giờ cei về qu㴪 nh? Jaka: về sống hẳn ở palei. Tݴi c định n㽠y từ hai năm trước. Hm nay đột ngột n nhắc lại. T䳴i phải về. Nng Kiều mười lăm năm thi, tഴi – sắp hai mươi năm lun lạc rồi cn gⲬ. Ti sẽ về, rủ r b䪠 x cng về, hệt đạo sĩ B㹠-la-mn vo giai đoạn 䠡p cht. Khng phải đi v㴠o rừng vanaprastha. Cn rừng đu m⢠ vo. M lࠠ đi vo [rừng] lng thế giới Chăm trở lại. - Cei lಠm văn chương Việt đủ rồi, trong khi Chăm cn bao nhiu thứ để l⪠m. – Jaka ni. Về, nhưng ti sẽ kh㴴ng “lm”. Đọc sch về Chăm hay điền dࡣ nghin cứu – khng; phục vụ cộng đồng – kh괴ng; hưởng th điền vin – cꪠng khng. Ti vừa xong Nh䴠 Trưng by Văn ha Chăm Inrahani ở qu೪. Ti khng về để lo mấy vụ đ䴳, m l – “kể”. Chăm c࠳ mnh mng chuyện m괠 khng c nh䳠 văn no kể chng đến với thế giới bສn ngoi. Trong ti cലn tồn đọng cả đống cu chuyện m chưa c⠳ thời gian lắng lng lại để kể. Về, l để kể. Qua hơn nửa đời hư, t⠴i đ lm bao nhi㠪u cuộc chia tay. Đau đớn, nhưng đầy khoi hoạt. Cuối năm 2012, hoặc muộn lắm l sinh nhật thứ 57 – sớm cᠠng tốt, ti sẽ c trận cắt đứt lớn cuối c䳹ng để lm cuộc trở về. Mnh m઴ng chuyện kể Chăm đang ro gọi ti ở ph鴭a trước. M9a nắng 2011, sau một ngy điền d v࣠o cc palei Chăm, ti nhờ cᴴ nghin cứu sinh đo qua khu đất dự định xꨢy dựng Nh my Điện hạt nhࡢn. Một khoảng trắng im lm by ra trước mắt. B젪n kia l ni Chຠ Bang kh khốc, trần trụi đứng cm lặng, b䢪n ny l biển thẳm xanh vỗ s࠳ng r rầm. Vi ng젴i nh cn sಳt lại của khu cư dn vừa dời đi mỏng manh giữa trời chiều trn gi⠳. - Về đi, em , – Lt sau, tࡴi ni. Buổi tối, đứng trn s㪢n thượng nh em vợ, ti nhബn về pha “đ” lần nữa. Trời lặng gi� đến tiếng rắn nước con lội qua mương cũng nghe được. Ti nhn s䬢u vo vng trăng s๡ng vằng vặc. Caklaing cch n chỉ mươi c᳢y số. Gần nhất l lng Ia Li-u: năm cࠢy. Chục lng Chăm ln cận cũng khࢴng qu hai mươi. Ba năm nữa, Nh mᠡy đầu tin sẽ được khởi động thi cng. Những cột sắt Fukushima sẽ mọc l괪n, ở đ. Bạn ở California hay Paris, nghe tin về dự n Nh㡠 my Điện hạt nhn Ninh Thuận, cᢳ thể bạn cảm thương cho người Chăm. Ở Si Gn hay Hಠ Nội, đọc tin, c thể bạn lo lắng cho sinh phận con dn Chăm. Từ mấy ng㢠n năm qua, tổ tin họ trụ nơi đ, c곹ng đất cằn, nắng, ct v giᠳ. Họ – vỏn vẹn su vạn người, l cộng đồng cᠲn truyền lưu đậm bản sắc văn ha dn tộc xa xưa. C㢳 thể bạn ln tiếng phản đối. Trn bꪡo ch, ở diễn đn quốc tế. C� thể… Ring ti, tối h괴m đ, đứng trn s㪢n thượng đ, trong st-na thời gian, t㡴i đ nhn thấy định mệnh t㬴i, v phần no đ࠳ – sinh phận Chăm. Khng phải bằng suy niệm siu h䪬nh hay qua phương tiện của thế giới ảo, m bằng hiện thực trần trụi lồ lộ. Chỉ c giೢy pht đ của ng고y đ trong khng gian đ㴳, ti mới chứng ngộ được n. V䳠 ti phần no hiểu được văn chương – 䠭t ra l của/ cho ti – để lഠm g v kh젴ng để lm g. ଠ Si Gn, 14-3-2012 * Lưu ಽ: - Về phần cu hỏi trong bi n⠠y, tn thật hay nickname của bạn đọc “phản hồi” vẫn được giữ nguyn, riꪪng độc giả email v phone cho ti thബ xin được viết tắt. - Sau 2 bi về Dự n NMĐHN được yࡪu cầu tạm “khng” phản hồi, từ bi n䠠y trở đi, độc giả c thể tiếp tục gửi “phản hồi” như thường lệ. Khi viết nhận xt, xin độc giả v㩠 anh chị em lưu thm về tinh thần v� thi độ phản hồi như đ quy định. ᣠ Source: Inrasara.com