Bút ký - Truyện

- L?y chúa! Em bê cái này t? ?âu ra?  - Trên ?ài th?. Ng??i ?àn ông nhìn theo ch? tay c?a v? v? cu?i ???ng h?m hun hút và nh?n ra r?ng mình ?ang ? ?o?n ??u c?a m?t cung ?i?n. Còn vô s? ?i?u h?p d?n và l? m?t v?n ?ang ch? ông ? phía tr??c. ??nh ?i ti?p nh?ng môt s?c m?nh vô hình ?ã ghìm ch?t ông l?i. Gi?n d? và kinh ng?c, ông ch? tay lên linh v?t. - Em...em ??nh mang nó ?i ?âu?  - Mang v? M? S?n. Viên ki?n trúc s? th?t lên kinh ng?c:  - V? M? S?n? M?c dù hi?u ???c n?i lòng khao khát cháy b?ng tìm l?i báu v?t thiêu ??t trong trái tim v? ông b?y lâu nay, nh?ng ông không ng? cô ta l?i x?c n?i nh? v?y. Ch? m?y phút tr??c ?ây, nàng còn là ph? n? non gan e th?n, v?y mà ch? trong phút ch?c, ch? hi?u phép thu?t nào ?ó ?ã bi?n cô tr? nên ngang nhiên ??n ng? ng??c nh? th?. - Không ???c, - Ông d?t khoát xua tay, - Nh?ng th? n?m trên ?ài th? là b?t kh? xâm ph?m! - ?ây là báu v?t c?a ng??i Ch?m. - Cô nói ??y thách th?c - Nó ph?i tr? v? v?i ng??i Ch?m. - Nh?ng không ph?i lúc này, hãy tr? l?i ?ài th? ngay! - Không ???c, - Cô b??ng b?nh ?áp – ?ây là Qu?c b?o c?a Champa, là linh h?n c?a ng??i Ch?m, chúng ta ph?i có trách nhi?m tr? v? ?úng ch?n c?a nó. - Hãy nghe anh nói ?ã - ông xòe hai tay phân bua.- Chúng ta s? h?i h??ng nh?ng gì ?ã b? l?y c?p nh?ng ch?a ph?i lúc này. Chúng ta ch?a hi?u gì v? thánh ??a này và s? ph?i tr? giá ??t cho s? x?c n?i và ngu d?t. - Không bây gi? thì bao gi?? Ngoài tôi và anh ra còn ai n?a? – Cô l?i lùi xa t?m tay c?a ng??i ch?ng nh? tránh m?t k? ph?n tr?c - T? tiên em ?ã m?t bao nhiêu công s?c và c? máu ?? ?i tìm nh?ng ??u th?t b?i. ?ây là c? h?i duy nh?t và tôi không th? ch? thêm ???c n?a. Anh không thuy?t ph?c n?i tôi ?âu! Không ch?n ch?, ng??i v? ôm ch?t báu v?t n?ng hàng ch?c cân lao ra c?a v?i m?t s?c m?nh kinh ng?c. Nàng b?t ch?p bóng ?êm và s? hãi khi b?ng ngang tr??c m?i th?n r?n. Ng??i ?àn ông Pháp ch? bi?t ch?y theo soi ?èn cho cô kh?i ngã mà không dám ch?p vào ng??i v? ?ang n?i c?n lôi ?ình. Khi ch?m vách ?á, ng??i ph? n? quay ph?t l?i nhìn ông th? th?. Nhìn c?p m?t hoang d?i mà ông ch?a bao gi? nhìn th?y ? ng??i ph? n?a ??u g?i tay ?p m?y n?m nay, b?n n?ng sinh t?n mách ông không nên d?n ai ?ó vào ???ng cùng. Ông lùi l?i và t? ra l?ch lãm nh? m?t ?àn ông Paris th? thi?t.  - Anh hi?u và trân tr?ng suy ngh? c?a em. Nh?ng chúng ta không th? ?ón r??c th?n linh m?t cách thô b?o nh? v?y. ?ây là di s?n c?a Champa nh?ng ?ã n?m trong lãnh th? Camboge m?y tr?m n?m nay. ?? mang ???c nó v? chúng ta ph?i gi?i quy?t nhi?u v?n ?? l?ch s? ?? l?i. Dù sao chúng ta c?ng s? hành x? ?àng hoàng trong lu?t pháp ch? không ph?i hành ??ng nh? nh?ng tên ?n c?p! - Không, s? không còn ngày nào n?a, em linh c?m r?ng chúng ta không th? quay tr? l?i ?ây ???c n?a. Chúng ta s? v?nh vi?n m?t linh v?t này! Ng??i ?àn ông Paris len lén s?n t?i, ch? ??i m?t cái ch?p m?t c?a cô, ông s? v? c??p.  - ??ng ??ng vào tôi - cô d? cao pho t??ng - n?u ông c??p, tôi s? ??p ??u ch?t ngay tr??c m?t ông... L?i nói này ?ã ?ánh g?c ý ?? c?a ông. ??ng ch?t l?ng gi?a phòng, m?t ông trân tr?i nhìn ng??i ph? n? xinh ??p và t? h?i r?ng nàng có còn là v? mình n?a hay không. Sai l?m! Không ph?i sai l?m khi c??i nàng mà sai l?m khi ??a nàng vào ?ây. Ngàn l?n sai l?m. - Cô có bi?t là cô ?ang xúc ph?m th?n linh không h?? Ông ch? còn bi?t trút h?t t?c gi?n vào l?i nói nh?ng ti?ng gào c?a ông d?i vào vách ?á r?i h?t th?ng vào chính m?t ông. Nàng v?n im lìm d?a l?ng vào cánh c?a và không th? nào nhìn th?y dòng ch? ?ang t?a ám khí ngay trên ??u cô ta. Ông rùng mình nh?n ra dòng ch? Ph?n kia là dành cho ông, nó ?ang chi?u th?ng vào s? m?nh ông. H? nhìn th?ng m?t nhau trong bóng t?i, yên l?ng ??n r?n ng??i. Ti?ng tích tích trên chi?c ??ng h? ?eo tay ?ang nh?c nh? ông th?i kh?c s?p ??n. C?a s? m?. Ông ??a tay nhìn ??ng h? và h?t ho?ng khi nh?n ra th?i kh?c ch? tính b?ng giây và cô ta s? d? dàng thoát ra ngoài. Th?i gian c?u vãn th?n linh c?a ông s?p h?t. Ng??i ph? n? v?n nén l?ng ch? ??i vì cô bi?t th?i gian ?ang ?ng h? mình. Trong tích t?c ông bi?t mình v?n hoàn toàn làm ch? tình hu?ng. Cánh c?a s? không kh?i ??ng n?u ông k?p ng?t máng n??c. Nhanh nh? c?t, ông quay ??u lao v?t vào bóng t?i, ch?a ??y m??i giây sau ông ?ã ??ng gi?a thác n??c. - Khoan, anh làm gì th?? - ti?ng v? ông hét lên ngay sau l?ng - không ???c tháo n??c. Ông ??ng kh? l?i gi?a dòng ch?y không ph?i vì ti?ng thét sau l?ng mà là âm thanh trên tr?i. Ông chi?u ?èn lên và kinh hãi khi th?y tr?n nhà nh? ?ang h? xu?ng. Ti?ng rít c?a nh?ng phi?n ?á xanh mi?t vào nhau nghe l?ng óc. Ông bi?t ?ã quá mu?n, lúc này không có s?c m?nh nào có th? ng?n c?n c? máy kh?ng khi?p kia khi nó ?ã kh?i ??ng. - Ch?y ?i! – Ông thét to v? phía v? r?i lao v?t lên b? tr??c khi tr?n nhà s?p xu?ng. M?c dù bóng t?i bao trùm, ông v?n lao ?úng h??ng cánh c?a ?á ?ang rung chuy?n. Tr??c ông không xa ti?ng b??c chân d?n d?p c?a ng??i v?.  - D?ng l?i! Không k?p ?âu...- ông hét lên. Nhà kh?o c? ng? tu?n r??n h?t s?c lao theo, b?n b? rung chuy?n t??ng nh? m?t c?n ??a ch?n ?ang ?p ??n. M?t ti?ng rít nghê tai vang lên cùng v?i lu?ng ánh sáng tràn vào. Hình ?nh mong manh bé nh? c?a v? ông nh? ?ang bay kh?i m?t ??t h??ng v? ánh sáng. Và ?ó c?ng là hình ?nh nguyên v?n cu?i cùng mà ông còn th?y v? ng??i v? ?áng th??ng c?a mình. Ti?ng ??ng kinh hoàng vang lên. T?t c? chìm vào bóng t?i. Ông tin r?ng v? mình ?ã may m?n thoát qua cánh c?a. ??nh quay l?i con su?i thì ti?ng ??ng l? tr??c m?t làm ông chú ý. Nh? nhàng ng?i xu?ng trong bóng ?êm, ông linh c?m m?t s? th?t kinh ng??i ?ã bày ra tr??c m?t. Ông nh?t v?i cây ?èn trên sàn r?i chi?u vào n?i phát ra ti?ng ??ng. L?y chúa tôi! Thân th? nàng b? ??t lìa. Ông kh?y xu?ng ?? hai c?p m?t kinh h?n c?a h? g?p nhau l?n cu?i. M?t làn h?i th?u thào h??ng v? phía ông.  - ...Hãy mang nó... v? M? S?n... Làn h?i y?t ?t tan bi?n vào h? vô. Ng??i ?àn ông Pháp m?t nhòa ?i và không còn dám nhìn máu c?a nàng ?ang trào ra tr??c ng?c và t??i ??m lên c? linh v?t ?ang n?m trên tay nàng. M?t câu h?i xo?t ngang óc ông. Ph?n thân còn l?i c?a nàng ?ang ? ngoài hay r?i xu?ng h?m t?i. Rõ ràng ông ?ã th?y nàng b?ng qua c?a nh?ng không hi?u sao l?i b? b?t ng??c vào trong. Ông soi ?èn lên v?t th??ng c?a nàng và rùng mình kinh hãi khi th?y m?t bàn tay gân g?c b? ch?t ngang c? tay ?ang b?u l?y ng?c áo v? mình. Ai? Bên ngoài cánh c?a ?á kia là ai? Là ng??i hay qu? d?. Ông l?nh gáy khi ngh? r?ng, mình c?ng không th? toàn m?ng khi ra kh?i ?ây. Làn máu nóng h?i ?ã lan ??t d??i chân ông. ??ng ch?t l?ng trên sàn, ông hãi hùng nhìn cách c?a táp ??y máu ?ang r? ròng ròng xu?ng ??t nh? m?t máy chém v?a xong ca hành quy?t ?? b?o v? m?t chân lí hùng h?n kh?c sâu trên ?á. ‘’Dâng máu cho Ngài! k? nào xúc ph?m ??n th?n linh s? b? rút s?ch máu ba ??i dâng lên Ngài’’  M?t mã Ch?mpa - Ch??ng 1- p1  M?t mã Ch?mpa - Ch??ng 1- p2  M?t mã Champa - Ch??ng 2 - p1  M?t mã Champa - Ch??ng 2 p-2  M?t mã Champa - Ch??ng 3 -p1  M?t mã Champa - Ch??ng 3 - p2 M?t mã Champa - Ch??ng 4 - p1

- Lạy cha! Em b cꪡi ny từ đu ra? - Trࢪn đi thờ. Người đn ࠴ng nhn theo chỉ tay của vợ về cuối đường hầm hun ht v캠 nhận ra rằng mnh đang ở đoạn đầu của một cung điện. Cn v체 số điều hấp dẫn v lạ mắt vẫn đang chờ ng ở phഭa trước. Định đi tiếp nhưng mt sức mạnh v h䴬nh đ ghm chặt 㬴ng lại. Giận dữ v kinh ngạ, ng chỉ tay lപn linh vật. - Em...em định mang n đi đu? - Mang về Mỹ Sơn. Vi㢪n kiến trc sư thốt ln kinh ngạc: - Về Mỹ Sơn? Mặc dꪹ hiểu được nỗi lng khao kht ch⡡y bỏng tm lại bu vật thi졪u đốt trong tri tim vợ ng bấy lᴢu nay, nhưng ng khng ngờ c䴴 ta lại xốc nổi như vậy. Chỉ mấy pht trước đy, nꢠng cn l phụ nữ non gan e thẹn, vậy m⠠ chỉ trong pht chốc, php thuật nꩠo đ đ biến c㣴 trở nn ngang nhin đến điꪪn loạn như thế. - Khng được, - ng dứt kho䔡t xua tay, - Những thứ nằm trn đi thờ lꠠ bất khả xm phạm! - Đy l⢠ bu vật của người Chăm. - C nᴳi đầy thch thức - N phải trở về với người Chăm. - Nhưng kh᳴ng phải lc ny, hꠣy trả lại đi thờ ngay! - Khng được, - Cഴ bướng bỉnh đp – Đy lᢠ Quốc bảo của Champa, l linh hồn của người Chăm, chng ta phải cຳ trch nhiệm trả về đng chốn của nẳ. - Hy nghe anh ni đ㳣 - ng xe hai tay ph䲢n bua.- Chng ta sẽ hồi hương những g đꬣ bị lấy cắp nhưng chưa phải lc ny. Ch꠺ng ta chưa hiểu g về thnh địa n졠y v sẽ phải trả gi đắt cho sự xốc nổi vࡠ ngu dốt. - Khng by giờ th䢬 bao giờ? Ngoi ti vഠ anh ra cn ai nữa? – C lại lⴹi xa tầm tay của người chồng như trnh một kẻ phản trắc - Tổ tin em đ᪣ mất bao nhiu cng sức v괠 cả mu để đi tm nhưng đều thất bại. Đᬢy l cơ hội duy nhất v t࠴i khng thể chờ thm được nữa. Anh kh䪴ng thuyết phục nổi ti đu! Kh䢴ng chần chừ, người vợ m chặt bu vật nặng h䡠ng chục cn lao ra cửa với một sức mạnh kinh ngạc. Nng bất chấp b⠳ng đm v sợ hꠣi khi băng ngang trước mũi thần rắn. Người đn ng Phഡp chỉ biết chạy theo soi đn cho c khỏi ng责 m khng dഡm chộp vo người vợ đang nổi cơn li đബnh. Khi chạm vch đ, người phụ nữ quay phắt lại nhᡬn ng thế thủ. Nhn cặp mắt hoang dại m䬠 ng chưa bao giờ nhn thấy ở người phụ nữa đầu gối tay ấp mấy năm nay, bản năng sinh tồn m䬡ch ng khng n䴪n dồn ai đ vo đường c㠹ng. ng lԹi lại v tỏ ra lịch lm như một đ࣠n ng Paris thứ thiệt. - Anh hiểu v tr䠢n trọng suy nghĩ của em. Nhưng chng ta khng thể đ괳n rước thần linh một cch th bạo như vậy. Đᴢy l di sản của Champa nhưng đ nằm trong lࣣnh thổ Camboge mấy trăm năm nay. Để mang được n về chng ta phải giải quyết nhiều vấn đề lịch sử để lại. D㺹 sao chng ta cũng sẽ hnh xử đꠠng hong trong luật php chứ khࡴng phải hnh động như những tn ăn cắp! - Kh઴ng, sẽ khng cn ng䲠y no nữa, em linh cảm rằng chng ta khິng thể quay trở lại đy được nữa. Ch⠺ng ta sẽ vĩnh viễn mất linh vật ny! Người đn ࠴ng Paris len ln sấn tới, chỉ đợi một ci chớp mắt của c顴, ng sẽ vồ cướp. - Đừng động vo t䠴i - c dơ cao pho tượng - nếu ng cướp, t䴴i sẽ đập đầu chết ngay trước mặt ng... Lời ni n䳠y đ đnh gục 㡽 đồ của ng. Đứng chết lặng giữa phng, mắt 䲴ng trn trối nhn người phụ nữ xinh đẹp v⬠ tự hỏi rằng nng c cೲn l vợ mnh nữa hay kh଴ng. Sai lầm! Khng phải sai lầm khi cưới nng m䠠 sai lầm khi đưa nng vo đࠢy. Ngn lần sai lầm. - C cള biết l c đang xഺc phạm thần linh khng hả? ng chỉ c䔲n biết trt hết tức giận vo lời n꠳i nhưng tiếng go của ng dội vഠo vch đ rồi hắt thẳng vᡠo chnh mặt ng. N�ng vẫn im lm dựa lưng vo c젡nh cửa v khng thể nഠo nhn thấy dng chữ đang tỏa 첡m kh ngay trn đầu c� ta. ng rԹng mnh nhận ra dng chữ Phạn kia l철 dnh cho ng, nള đang chiếu thẳng vo số mệnh ng. Họ nhബn thẳng mặt nhau trong bng tối, yn lặng đến rợn người. Tiếng t㪭ch tch trn chiếc đồng hồ đeo tay đang nhắc nhở �ng thời khắc sắp đến. Cửa sẽ mở. ng đưa tay nhԬn đồng hồ v hốt hoảng khi nhận ra thời khắc chỉ tnh bằng giୢy v c ta sẽ dễ dഠng thot ra ngoi. Thời gian cứu vᠣn thần linh của ng sắp hết. Người phụ nữ vẫn nn lặng chờ đợi v䩬 c biết thời gian đang ủng hộ mnh. Trong t䬭ch tắc ng biết mnh vẫn ho䬠n ton lm chủ tࠬnh huống. Cnh cửa sẽ khng khởi động nếu ᴴng kịp ngắt mng nước. Nhanh như cắt, ng quay đầu lao vụt vᴠo bng tối, chưa đầy mười giy sau 㢴ng đ đứng giữa thc nước. - Khoan, anh l㡠m g thế? - tiếng vợ ng h촩t ln ngay sau lưng - khng được th괡o nước. ng đứng khự lại giữa dԲng chảy khng phải v tiếng th䬩t sau lưng m l ࠢm thanh khc. ng chiếu đᔨn ln v kinh hꠣi khi thấy trần nh như đang hạ xuống. Tiếng rt của những phiến đୡ xanh miết vo nhau nghe lộng c. ೔ng biết đ qu muộn, l㡺c ny khng cള sức mạnh no c thể ngăn cản cỗ mೡy khủng khiếp kia khi n đ khởi động. - Chạy đi! – 㣔ng tht to về pha vợ rồi lao vọt l魪n bờ trước khi trần nh sập xuống. Mặc d b๳ng tối bao trm, ng vẫn lao đ鴺ng hướng cnh cửa đ đang rung chuyện. Trước ᡴng khng xa tiếng bước chn dồn dập của người vợ. - Dừng lại! Kh䢴ng kịp đu...- ng h⴩t ln. Nh khảo cổ ngũ tuần rướn hết sức lao theo, bốn bề rung chuyển tưởng như một cơn địa chấn đang ập đến. Một tiếng r꠭t ngh tai vang ln cꪹng với luồng nh sng trᡠn vo. Hnh ảnh mong manh b଩ nhỏ của vợ ng như đang bay khỏi mặt đất hướng về nh s䡡ng. V đ cũng lೠ hnh ảnh nguyn vẹn cuối c쪹ng m ng cലn thấy về người vợ đng thương của mnh. Tiếng động kinh hoᬠng vang ln. Tất cả chm vꬠo bng tối. ng tin rằng vợ m㔬nh đ may mắn thot qua c㡡nh cửa. Định quay lại con suối th tiếng động lạ trước mặt lm 젴ng ch . Nhẹ nh꽠ng ngồi xuống trong bng đm, 㪴ng linh cảm một sự thật kinh người đ by ra trước mắt. 㠔ng nhặt vội cy đn tr⨪n sn rồi chiếu vo nơi phࠡt ra tiếng động. Lạy cha ti! Th괢n thể nng bị đứt la. ଔng khụy xuống để hai cặp mắt kinh hồncủa họ gặp nhau lần cuối. Một ln hơi thều tho hướng về ph࠭a ng. - ...Hy mang n䣳... về Mỹ Sơn... Ln hơi yết ớt tan biến vo hư v࠴. Người đn ng Phഡp mắt nha đi v kh⠴ng cn dm nh⡬n mu của nng đang trᠠo ra trước ngực v tưới đẫm ln cả linh vật đang nằm trપn tay nng. Một cu hỏi xoẹt ngang ࢳc ng. Phần thn c䢲n lại của nng đang ở ngoi hay rơi xuống hầm tối. R࠵ rng ng đണ thấy nng băng qua cửa nhưng khng hiểu sao lại bị bật ngược vഠo trong. ng soi đԨn ln vết thương của nng vꠠ rng mnh kinh h鬣i khi thấy một bn tay gn gốc bị chặt ngang cổ tay đang bấu lấy ngực ࢡo vợ mnh. Ai? Bn ngo쪠i cnh cửa đ kia lᡠ ai? L người hay quỷ dữ. ng lạnh gԡy khi nghĩ rằng, mnh cũng khng thể to촠n mạng khi ra khỏi đy. Ln m⠡u nng hổi đ lan ướt dưới ch㣢n ng. Đứng chết lặng trn s䪠n, ng hi h䣹ng nhn cch cửa t졡p đầy mu đang rỏ rng rᲲng xuống đất như một my chm vừa xong ca h᩠nh quyết để bảo vệ một chn l h⭹ng hồn khắc su trn đ⪡. ‘’D"ng mu cho Ngi! kẻ nᠠo xc phạm đến thần linh sẽ bị rt sạch m꺡u ba đời dng ln Ng⪠i’’

  Đây là tiểu thuyết thám hiểm đầu tiên về kho báu bí ẩn của người Chămpa cổ. Mỗi một nền văn minh xuất hiện và biến mất đều để lại một dấu ấn mãnh liệt, cái chúng ta nhìn thấy của nền văn minh Chămpa còn lưu lại cho đời sau là kiến trúc đền tháp, nghệ thuật điêu khắc và nhiều tác phẩm nghệ thuật phi vật thể khác. Còn kho báu thì sao? Các bia kí tiếng Phạn và tiếng Chăm cổ cùng với sử liệu Đại Việt và nhà Hán đều mô tả hàng tấn vàng bạc, đồ thờ cúng và hàng vạn cuốn kinh quý đã bị thất lạc và cướp bóc bởi các cuộc xâm lược. Rất nhiều báu vật khác mà triều đình còn giữ được và cất dấu là có cơ sở. Lần theo tư liệu của các nhà khảo cổ Pháp từ Viện Viễn Đông Bác Cổ và các bia kí, thư tịch cổ, chúng tôi đã hình dung được sự thật và điều huyền bí chưa lí giải qua một câu truyện tạm gọi là ‘’Mật mã Champa’’  Chương 1- Phần 1. Tuân thủ một cách tuyệt đối những di chỉ bằng tiếng Phạn lưu lại trên một tấm da dê cổ vẽ tay, viên kiến trúc sư người Pháp cùng với phu nhân đã bước qua cánh cổng đá cuối cùng của hành trình khám phá kho báu Champa cổ xưa. Trong hang đá tối đen như mực, người phụ nữ trẻ tỏ ra sợ sệt khi nhìn lại cánh cửa đã sập xuống sau lưng. Một dải sáng lân tinh bò ngoằn ngoèo trên vách đá hiện một dòng chữ Phạn lờ nhờ: ‘’Dâng máu cho Ngài! kẻ nào xúc phạm đến thần linh sẽ bị rút sạch máu ba đời dâng lên Ngài’’ -Anh nhìn kìa...- cô gái chỉ tay nói. Viên kiến trúc sư đến từ Viện Viễn Đông Bác cổ (EFEO) rùng mình khi đọc xong dòng chữ khắc sâu trên mặt đá. Từng bỏ ra hàng chục năm để nghiên cứu bia mộ cổ, ông liên tưởng đến một lời nguyền được cho là thần bí nhất lịch sử, đó là câu khắc trên bia mộ các hoàng đế Ai Cập ‘’Bất cứ người nào đến quấy nhiễu sự yên ổn của Pharaông, thì cánh cửa tử thần sẽ giáng xuống đầu người đó’’ Đó không phải là lời dọa suông. Hàng ngàn năm nay, lời nguyền bí ẩn kia vẫn là bản án tử hình siêu linh đã giáng phạt bao nỗi chết chóc kinh hoàng cho giới khảo cổ và cả những tên săn trộm dám phớt lờ nó. Viên kiến trúc sư chiếu ánh đèn pin rồi xích lại gần, ông nhìn thấy những vẩy máu khô loang lổ trên vách cửa đúng vị trí mà ông và vợ vừa nhảy qua. Ông biết rằng mình không phải là người đầu tiên bước qua đây và số phận những kẻ trước đó ra sao thì đã rõ. Ông trấn an người vợ đang run rẩy trong làn hơi ẩm lành lạnh dưới độ sâu gần chục mét trong lòng núi. -Đừng để tâm, anh đã có cách khắc chế cánh cửa đó. Người đàn bà đầu tiên đặt chân nơi cung cấm này vẫn chưa hết sợ hãi. Cô nói: - Cửa đá đã sập xuống, làm sao chúng ta mở được để về? - Anh đã nghiên cứu tấm bản đồ cổ rất kĩ rồi, phía sau bức tường trước mặt kia là cỗ máy chạy bằng sức nước dùng để điều khiên cánh cửa đá. Mặc dù chiếc đèn pin công suất sao, chùm sáng dường như tắt lụi trong khoảng không mịt mù. Họ mò mẫm theo hướng nam như trong trí nhớ, đi qua một không gian rộng không rõ hình thù, cuối cùng một bức tường đá xám xịt đã hiện ngay trước mắt họ. Men theo bức tường cho tới khi nhận ra một cánh cửa vòm, ông liền đẩy mạnh. Tiếng nước rào rào bất ngờ phả ra từ một đoạn suối ngầm chảy qua lòng núi. Trước mắt ông là một guồng nước khổng lồ đang chuyển động để đưa dòng chảy lên một hệ thống phức tạp nằm trên cao mà ông không thể nào nhìn rõ. Trục quay guồng nước được kê trên hai trụ đá lớn song song mọc lên từ lòng suối giúp cho chiếc bánh xe nặng hàng chục tấn vận hành suốt mấy trăm năm nay. Thấy một chiếc thang đá dựng đứng và chìm khuất trong bóng tối, ông lội xuống bám tay vào những thanh giằng để tìm cách trèo lên. Thận trọng leo đến bậc cuối cùng, từ độ cao của một ngôi nhà ba tầng nhìn xuống, những lá guồng gạt nước trắng xóa dưới ánh đèn bàng bạc làm ông cảm tưởng như đang lạc vào một gầm máy của một chiến hạm không lồ thời Trung cổ đang nhởn nhơ vô định giữa đêm đen trên đại dương. Nước từ hệ thống ống máng chằng chịt trên cao dội xuống ào ào xen lẫn với dòng suối réo von tạo thành một bản hòa tấu hoang sơ đến kì dị. Nhìn quanh, viên kiến trúc sư ngạc nhiên khi phát hiện trước mặt là một bế chứa nước bằng đá rất lớn mà trước đó ông ngỡ là một tầng lầu. Tuy nhiên bể nước này đã cạn khô và chỉ có mọt dòng nước đang nhỏ giọt vào bể. Chỉ mất vài phút, viên kiến trúc sư đã phát hiện ra quy luật vận hành của chiếc đồng hồ nước cổ xưa đã được phác họa chi tiết trong tấm thư tịch quý báu. Nắm được cấu tạo và nguyên lí hoạt động khắc sẽ điều khiển được nó. Trên chiếc bàn điều khiển, ông tìm cách cài chế độ mở cửa đá. Tháo chiếc ống nhỏ đang rỉ nước đặt sang bên cạnh rồi ông dùng hết sức xoay một ống đồng có đường kính rất lớn vào vị trí. Một thác nước mới từ chiếc ống tuôn ào ào vào bể chứa. Toàn bộ lan can và hành lang đá dưới chân ông bắt đầu rung lên nhè nhẹ. Chỉ vài chục phút nữa thôi, mực nước sẽ đạt ngưỡng cực điểm để đẩy bật một chiếc lẫy. Mấy trăm khối nước cùng hàng chục tấn đá sẽ trút xuống để khởi động một chiếc đòn bẩy có khả năng ném bay một tòa nhà với một sức mạnh khủng khiếp. Năng lượng đang tích tụ với một tốc độ rất nhanh tỉ lệ thuận với nhịp rung của chiếc sàn đá dưới chân ông. Mặc dù muốn nán thêm vài phút để đo lại thể tích và vận tốc nước nhưng một giọng rất thanh át tiếng thác vọng lên cùng ánh đèn pin loang loáng. -Xuống ngay, nó sẽ sập xuống mất! Nhìn qua luồng sáng yếu ớt chiếu qua đám bụi nước trắng xóa, ông phát hiện trước mặt có một máng nước dốc chéo xuống dưới. Không chần chừ, ông chạy dọc hành lang đang chao đảo rồi bò qua một dầm đá trơn nhẫy để nhảy vào lòng máng. Trong tích tắc, ông gần như rơi ùm xuống lòng suối làm nước bắn tung tóe lên mặt người vợ. -Xin lỗi!...- Ông vùng đứng lên đưa tay vuốt mặt. – Tốt rồi, cách cửa lát nữa sẽ tự mở ra. -Cửa tự động ư? Hệ thống gì mà lạ vậy? -Một cỗ máy bằng đá chạy bằng sức nước rất cổ xưa. Tổ tiên người Chăm đã chế tác ra nó đấy! -Nó đủ sức nhấc cánh cửa mấy chục tấn kia sao? Anh cam đoan là chúng ta không bị kẹt lại đây chứ? -Yên tâm, nếu cỗ máy kia chạy đúng, khoảng nửa tiếng nữa cửa sẽ mở ra. -Sao nhanh vậy? liệu chúng ta còn thời gian đi khắp cung điện này không? -Chỉ có hai ống đồng cho hai chế độ mở. Đây là chế độ mở nhanh nhất, hoặc sẽ phải đợi thêm nhiều năm nữa. Thôi đừng hỏi nữa, nhanh chân lên! Họ chui trở lại tiền sảnh, do thiếu oxy và vận động mạnh nên ông đã có dấu hiệu rối loạn phương hướng. Tránh mất thời gian, trong khi cúi mặt xuống ông tranh thủ mở tấm bản đồ cổ ra định vị lại lần nữa. -Đằng kia kìa – Người vợ trẻ chỉ tay phía sau lưng ông. Ông quay lại bắt gặp một khoảng tối đen đặc đang phả hơi lạnh vào mặt mình, ông xoay đèn về hướng đó và lờ mờ nhận ra một vòng tròn trũng xuống như miệng giếng. Biết rằng đây là lối đi duy nhất, ông nắm tay vợ đi nhanh về phía đó và thấy một một dải đi hẹp hình xoắn ốc dẫn xuống dưới. Không rời một bước theo chồng, mắt cô sợ sệt nhìn theo ánh đèn nhấp nhoáng trên các phiến đá ẩm ướt và cố không để trượt chân rơi xuống cái hố mà cô chưa nhìn thấy đáy. Để thêm an toàn, cô bám tay kia lên lan can nhưng vội rụt lại khi chạm vào đầu một con rắn. Chỉ trong tích tắc, cô kịp nhận ra và thở phào khi đó là tay vịn bằng đá. Con rắn bảy đầu bằng đá hoa cương ngoằn nghèo khắc khoải men theo mép thang xuống sâu hun hút như đang cố ngoi lên từ địa ngục từ suốt mấy trăm năm nay. Bất chấp lối đi hiểm trở, cô nhắm mắt đi theo chồng cho đến khi ông ghìm tay cô lại. -Kia mới là kẻ giữ đền đích thực, rắn thần Naga! – ông nói. Người phụ nữ nhìn theo tay chồng, dưới ánh đèn yếu ớt xuyên qua không khí đặc quánh, một dải trắng như lụa bềnh bệch hiện lên. -Trong truyền thuyết rắn Naga giữ đền có tới bảy đầu cơ mà. - Người phụ nữ sợ hãi hỏi.- Con này lớn nhưng chỉ một đầu. -Đúng thế, nhưng đây là con rắn thật đang sống! Cô gái thất kinh ôm chặt hông chồng mình. Người đàn ông từ tốn gỡ nhẹ tay cô: - Đừng sợ, đây chính là rắn khổng lồ sống trong hang động và rừng sâu hạ lưu sông Mê Kông. Trước đây xuất hiện thường xuyên tại rừng U minh Hạ nhưng nay gần như tuyệt chủng. Truyền thuyết rắn thần Naga lấy cảm hứng từ loài bò sát khổng lồ có thật này. Sách cổ của người khmer còn mô tả những con long xà to như cây Thốt nốt. Vẫn nhìn con vật qua vai chồng mình, giọng cô chưa hết run rẩy: -Nó đang ăn? -Chính con dê trắng mà ta vừa thả xuống khi qua cửa đấy thôi, đây là bữa điểm tâm đầu tiên của nó sau 12 năm đấy. Cô gái mắt mở to nhìn con rắn bất động, chỉ có mang tai đang phập phồng đẩy dần con vật bé bỏng ngày càng khuất sâu trong chiếc miệng đang há rộng kia. -Đây là giống rắn quen sống nơi không có ánh sáng nhưng mắt nó có thẻ nhìn xa hàng cây số trong bóng đêm. Cô gái nhè nhẹ lùi xa hơn, mắt vẫn không rời con vật, cô hỏi. -Nó nhịn đói tới 12 năm sao?... -Giữa chu kì mở cửa tháp, làm gì có ai cho nó ăn, nó rất đói. Nếu hôm nay chúng ta quên mang con dê cho nó, em có biết thức ăn của nó sẽ là gì không? Người phụ nữ định kéo chồng mình trở lên nhưng người đàn ông to cao vẫn không hề nhúc nhích. Viên kiến trúc sư biết rằng họ đã rơi vào phạm vi tấn công của con vật từ lâu, nhưng hôm nay nó sẽ tha mạng cho họ. Ông chỉ khe hở đủ một người đi phía sau con rắn và nói. -Muốn vào thánh địa phải đi qua mặt con rắn này. Người vợ định bỏ chạy, nhưng cô vội nhận ra phía sau là cánh cửa đã khép chặt. Đã vào đến đây dù chết cũng phải đi đến tận cùng. Chẳng phải mười mấy năm nay cô cũng chỉ mong điều đó đấy thôi. -Đi tiếp! – cô nói. Tuy lấy hết can đảm, không chỉ cô mà người đàn ông đầy chất thép kia cũng phải co mình nín thở để lách qua lưng con rắn đang phả hơi tanh nồng nặc cả góc hang. Họ nhanh nhẹn lách vào khe hở và bắt gặp một hành lang rộng dẫn sâu vào điện thờ. Ngay vừa đặt chân vào khu tiền điện, viên kiến trúc sư đã ngỡ ngàng sửng sốt với vô số pho tượng các vị thần Balamon giáo xếp trang trọng trong các khám thờ ăn sâu trong đá. Tượng Siva, bò Nadin, dấu triện cổ và các thanh kiếm ánh lên màu sắc đặc trưng của vàng thật. Do thời gian có hạn nên không thể xem kĩ từng chi tiết, ông muốn đi thật nhanh để bao quát quy mô thánh địa nhưng một pho tượng nữ thần vàng óng làm ông sững người lại. Đúng là pho tượng này được đúc bằng vàng khối, với kích cỡ lớn bằng người thật như vậy làm ông nghĩ đến tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng tại Po Nagar đã bị quân Khmer băng qua cao nguyên Langbian đến tấn công nam Champa năm 945. Sự tập trung của ông bị cắt ngang khi có tiếng động vang lên từ xa. Lúc này ông mới giật mình nhớ lại người vợ đã biến đi đâu mất. May thay, nỗi sợ của ông tan biến khi thấy nàng đang ôm một thứ gì đó nặng trĩu trước ngực. Ông lia đèn sang nhìn thứ trên tay vợ và không thể tin nổi vào mắt mình nữa. -Lạy chúa! Em bê cái này từ đâu ra?                                                                                                                                                                                               Mật mã Chămpa - Chương 1- p1  Mật mã Chămpa - Chương 1- p2  Mật mã Champa - Chương 2 - p1  Mật mã Champa - Chương 2 p-2  Mật mã Champa - Chương 3 -p1  Mật mã Champa - Chương 3 - p2 Mật mã Champa - Chương 4 - p1

“Chia Sẻ” Điều Kiện Để Thành Công.   Trong tiếng Anh, ‘Companion’ có nghĩa là bạn, bầu bạn, làm bạn. ‘Companion’ có nguồn gốc từ chữ Latin: ‘Com’ và ‘Panis’ với nghĩa là chia bánh mỳ cho người khác. Từ này là từ gốc của ‘Company’ (Công ty), và sự ‘chia sẻ’       cũng có thể được hiểu như là sự ‘kết bạn’ bầu bạn với nhau, đồng cảm và đồng hành….. Thực tế cho thấy trong đời sống, ở đâu có sự ‘sẻ chia’ ở đó có sự ‘trao đổi chất’ trong ‘môi trường’. Đó là sự tương hỗ qua lại giữa người với người, kiến thức với kiến thức, tình cảm với tình cảm, là miếng ăn hay việc làm…..vv… Chúng ta không thể cho đi cả một cái bánh  mỳ, vì mỗi người cũng cần nó cho sự sống của bản thân, nhưng chúng ta có thể ăn ít hơn nguyên cả khẩu phần khi ta bẻ chiếc bánh mỳ ra cho người khác, người không có và đang cần nó. ‘Thành công’ là một khái niệm mà thước đo giá trị của nó phải được đánh giá dựa trên kết quả ‘so sánh’ với một ‘cộng đồng’. Không ai có thành công mà lại chỉ có một mình cả. Vì thế sự phát triển ‘cộng đồng’ là cần thiết cho một thành công. Lấy một ví dụ trong ngành kinh doanh trực tuyến, bạn không thể thành công nếu cứ khư khư chỉ có riêng bạn. Chúng ta không dám để cho những người khác chia sẻ ‘địa chỉ’ của họ trong ‘nhà ‘ mình vì sợ rằng như thế ‘khách’ đến nhà mình sẽ ‘thông cửa’ mà đến nhà khác mất. Đó là một sai lầm lớn, không dễ gì thay đổi tư tưởng với tư duy ‘cho đi sẽ nhận lại’ (một trong những ví dụ thành công lớn nhất trong việc chia sẻ đó là chính sách ‘mở cửa’ giao thương với bên  ngoài của các quốc gia, trong đó có Việt  Nam). Vấn đề không phải là ‘cấm cửa’ mà là phải tìm ra giải pháp để ‘có đi có lại’ người ta đến với mình, không có nghĩa chỉ đến với mình mà thôi bởi nếu như thế thì đó là ngõ cụt. Những mạch huyết giao thông tiện lợi và có khoa học luôn có sự thông suốt và luôn có đường dẫn đến ‘nhà mình’.   Từ tiếng Pháp ‘ Compagnon designates’ được truyền bá khắp châu Âu từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14 và thậm chí tồn tại cho đến ngày nay trong một số hệ thống quản lý. Một người trở thành bạn đồng hành với người khác khi họ đi chung trên một con đường  và chia cho nhau mẩu bánh mỳ. Bài viết có sử dụng trích dẫn từ cuốn sách: “Chiếm Lĩnh Thế Giới Kinh Doanh Mới”

Đến với nhau . . . Bn cạnh nhau . . . Quan tm nhau. . . Yꢪu thương nhau . . . . . C lẽ l do số phận . . . Nhưng c㠳 giữ được ci duyn phận ấy hay kh᪴ng l do chng ta. . . Đừng nghĩ duyສn số sắp đặt cho ta của nhau th sẽ mi l죠 của nhau. . . . . ng trời chỉ giԺp ta một nửa đoạn đường m thi . . . Đoạn đường cലn lại phải do ta tự đi tiếp. . . Hạnh phc chỉ đến với người biết trn trọng giữ gꢬn Định mệnh c sẵn v định mệnh cũng do ta tự tạo ra ! ph㠺c nhớ baby love!

Nghe tin tượng Bia Than Can bị đnh cắp, dư luận xn xao, sẵn dịp về quᴪ ti gh thẳng palei Thuen (Hậu Sanh) khung cảnh䩠 buồn tẻ. Thp Po Rome pha xa xa nh᭬n c vẻ c đơn v㴠 hiu quạnh. Bia Than Can vị thần m đồng bo Chăm đang thờ phượng giờ kh࠴ng biết nơi đu, dư luận xn xao rồi lại lặng tiếng. Cⴳ lẽ v họ đ quen dần với sự mất m죡t đến nỗi chai sạm niềm tin, “ Th giả m giả điếc để m๠ sống” nếu như ai biết nhiều, hiều nhiều th mọi phiền phức v tai họa ập xuống đầu l젺c no khng hay. Đള l điều dễ hiểu nhất. Người dn dường như khࢴng đ động g đến Bia, chỉ cᬳ bc trng coi thᴡp mặt buồn rười rượi khp np dưới ch驢n thp lo u về cᢡi tội khng trng coi bảo vật quốc gia cẩn thận để cho bọn trộm tha đi. Cửa th䴡p đng lại bn trong vị thần Po Rome lạnh lẽo, c㪴 đơn, c lẽ Ngi rất buồn v㠠 đau đớn lắm! một lần khng giữ nổi vương quốc, nay vợ Ngi kh䠴ng biết nơi đu. Ti tưởng tượng sau cⴡnh cửa kia chắc Ngi đang on than cho số phận của m࡬nh. Ti cầu nguyện v ngước nh䠬n ln bầu trời xm xịt bởi những đꡡm my đen m trⴹm lấy thp. Xuống dưới chn Thᢡp thấy bc bảo vệ trn tay cầm điếu thuốc đ᪴i mắt đăm chiu khng biết b괡c đang suy nghĩ g, ti mạn ph촩p cắt ngang dng suy nghĩ của bc. B⡡c ơi…! Bc ơi…! Bc nhᡬn ti nhưng chẳng ni một lời, bởi trong l䳲ng bc đang rối bời về chuyện pho tượng bị mất v sự tra hỏi của chᠭnh quyền. Ti hỏi bc về sự t䡬nh th bc kể một hơi như tr졺t hết những g dồn nn trong l쩲ng bấy lu nay “ Thường mọi ngy th⠬ ti vẫn ngủ ở trn đ䪢y để trng giữ, mấy ngy gần đ䠢y nh c chuyện n೪n sau khi b con Chăm lm lễ mở cửa thࠡp th ti về, s촡ng mai ti đến sớm để dọn dẹp thấy cửa bị cạy mở, lng n䲳ng rang như bo một điềm khng may sẽ đến, vội vᴣ mở cửa ra nhn thẳng vo b젪n trong thế l tượng nữ thần đ bị đ࣡nh cắp, cố trấn an tinh thần ti gọi điện đến UBND X,họ tới để xem x䣩t sự tnh rồi bắt tay vo điều tra”. Cửa th젡p Po Rome bị cạy Bc cũng đ nᣳi “khng biết sao từ thập nin 70 đến nay th䪡p đ xảy ra biết bao vụ trộm cắp”. Thấy b㠡c vui vẻ ti hỏi hon cảnh gia đ䠬nh cũng như lương phạn trng coi di tch quốc gia. B䭡c điềm đạm trả lời “ Lương phạn g đu ch좡u ơi! Một thng được một triệu ba, bc phải lᡠm ở ngoi thm để chăm lo cuộc sống gia đબnh” Ti hỏi bc qua vụ việc n䡠y người ta c bắt bc đền kh㡴ng? B!c gật đầu, ci gật đầu của bc lᡠm ti nghẹn ngo v䠠 xt xa. Ngy trước, nghe n㠳i người trng coi thp của vương quốc Champa xưa, họ c䡳 ruộng đất rộng lớn để canh tc, mọi thứ được ưu tin rất nhiều, nhưng sau n᪠y th thể chế ấy khng c촲n nữa, ruộng đất bị tịch thu, họ lại trắng tay, cuộc sống ngho đi buộc họ phải kiếm kế sinh nhai, việc tr賴ng coi thp cũng lơ l đi rất nhiều. Thiết nghĩ, lương ba cọc ba đồng như bᠡc bảo vệ trng coi thp Po Rome được nh䡠 nước cng nhận l di t䠭ch quốc gia, qua vụ mất pho tượng thần ny lm sao ࠴ng c thể đền nổi đy? Trong c㢡c lng Chăm xưa kia vốn bnh yପn thế nhưng mấy năm gần đy hiện tượng trộm cắp đang honh h⠠nh, mỗi lần gh qua cc palei, hay ngồi qu顡n cafe th tin đầu tin lọt v쪠o tai l bị mất trộm, hết ch đến gೠ, cướp giật…Hết thứ để nui sống th bọn trộm lại chuyển sang cướp niềm tin. Mất đi một pho tượng n䬳 khng đơn thuần l một vật cổ c䠳 gi trị vật chất bnh thường, nᬳ l cả linh hồn của dn tộc. Thࢡp bị tu sửa Mất đi một pho tượng n khng đơn thuần l㴠 một vật cổ c gi trị vật chất b㡬nh thường, n l cả linh hồn của d㠢n tộc. Qua vụ việc mất pho tượng thần linh Champa ti nhớ cu thơ trong Ariya gleng anak “ Bhian drep ngap ralo pieh pak khing ka thraong”, đ䢳 l giai đoạn m vương quốc Champa đang hỗn loạn, niềm tin bị đࠡnh mất khng biết đu l䢠 hướng tốt đẹp để lm chốn nương thn, điều mất mࢡt ấy l yếu tố khng trഡnh khỏi. Ti xin php b䩡c bảo vệ ra về khi trời sắp rơi những giọt lệ xt thương cho thn phận Po Rome. Những c㢢u thơ trong Ariya gleng anak đ m ảnh t㡴i suốt đường về. Ja Hatai Theo Gulpataom.com

“United We’re Cham” July 12, 2013 Dear all, On behalf of Sacramento Cham Youths, we would like to thank everyone for the dedication of your time, participation, support, and donation in the 8th Annual Champa Youth Camp that took place at Rancho Seco Park in Sacramento, California on July 5th to 7th of 2013. The purpose of this camping event is for Cham youths and families getting together, having fun, meeting and making new friends regardless of religious affiliation, organization, distance, and age. At first, we thought there wouldn't be many people show up due to long holiday weekend. People could choose taking their kids to other places for fun instead but they decided to come to the 8th Annual Champa Youth Camp in Sacramento. This made us believe that all of you have the same thought as we do that getting together with Cham people is more important than spending time at other places. People not only showed up but they were also very cooperative. They partici- pated in all the games, sang Cham songs, and danced traditional Cham dances. They also enjoyed eating authentic Cham foods. People were getting along very well at the campsite. This truly makes us even happier because all of our hard works are well worth it. Once again we would like to thank everyone who drove and flew to Sacramento from far places like Los Ange- les, southern california cities, San Jose, Modesto, Patterson, Washington, Hawaii, and Alaska states. We also would like to thank the Cham Community of Sacramento for helping and preparing lunch for the whole Camp. Last but not least, we would like to thank everyone that helped raise money for this camping event. We would not do it successfully without your support and contribution. We hope you will continue to support and contribute to the Champa Youth Camping in the future regardless of wherever place it will be taken. Best regards, Kayden Phu & Sacramento Cham Youth Team July 12, 2013 Knh goi Người Chăm Thn Thương Thay mặt Thanh Thiếu Ni�n Champa tại Sacramento, chng ti ch괢n thnh cảm ơn tất cả mọi người đ bỏ nhiều thời gian, cࣴng sức v chi ph để đến dự Trại H୨ lần thứ tm của Thanh Thiếu Nin Champa được tổ chức tại Rancho Seco Park a thủ phủ Sacramento, California, Hoa Kỳ từ ng᪠y 5 đến ngy 7 thng 7 năm 2013. Mục đ࡭ch của trại h l tạo th蠪m cơ hội cho thế hệ trẻ Champa v những gia đnh đến gần nhau cହng chung vui, lm quen, kết thm bạn mới dહ khng cng t乴n gio, hội đon, địa phương, hay tuổi tᠡc. Chng ti tưang rằng sẽ kh괴ng nhiều người đến tham dự v đy l좠 dịp Lễ lớn cuối tuần của Mỹ (Independence Day) thường th mọi người cha con ci đi chơi những chổ kh졡c vui hơn. Tuy nhin rất đng người Chăm đ괣 đến tham dự hội trại với chủ đề ‘oРn Kết Chng ta l Nguời Chăm’. ꠐiều ny lm cho ch࠺ng ti tin rằng mọi người c c䳹ng một suy nghĩ l ‘đến trại h Champa vui với người Chăm lਠ nghĩa nhất’. Mọi người khng chỉ đến chung vui m� hết lng ho quyện c⠹ng nhau chơi cc tr chơi, hᲡt Chăm v ma Chăm. Mọi người đຣ rất vui khi được thưang thức cc mn ăn truyền thống Chăm. Mọi người sinh hoạt vui vẻ v᳠ ha đồng lm ch⠺ng ti vui lay v kh䠴ng uổng bao cng sức chuẩn bị cho trại h năm nay. Một lần nữa ch䨺ng ti chn th䢠nh cảm ơn tất cả mọi người đ li xe hay bay đến Sacramento từ nhiều nơi như Los Angeles v㡠 vng phụ cận, San Jose, Modesto, Patterson... hay từ tiểu bang Washington, Hawaii, v Alaska. Ch頺ng ti cũng khng qu䴪n cảm ơn cộng đồng Chăm Sacramento đ gip đỡ thanh ni㺪n v c một bữa ăn trưa Chăm thật đặm đೠ bản sắc. Theo đ chng t㺴i cũng xin cảm ơn mọi người đ hảo tm đ㢳ng gp gy qũy cho chương tr㢬nh trại h Champa. Trại h sẽ kh訴ng thnh cng tốt đẹp nếu khഴng c sự đng g㳳p nhiệt tnh của mọi người. Chng t캴i hy vọng v mong muốn rằng mọi người sẽ tiếp tục ủng hộ hết lng cho Trại Hನ Champa trong tương lai, khng cần biết Trại H Champa sẽ được tổ chức nơi đ䨢u. Knh Mến Ph B�nh Khả v tất cả thanh thiếu nin Champa Sacramento <h> Danh sડch ủng hộ Trại h 2013 Below is a list of contributors to the 8th Annual Champa Youth Camp in Sacramento 2013 1. Tan Quang & Thuy Luu (Sacramento) $50 2. Tan Lam & Loan Luu (Sacramento) $50 3. Dang Quoc Huy (Tracy) $50 4. Cham Muslim organization (San Jose) $400 5. Mr. Luu Quang Sang & wife (Sacramento) $50 6. Thanh Ngoc Co & family (San Jose) $100 7. Duong Nhu Ngoc & Qua Dinh Nam (Sacramento) $50 8. Nguyen, Phao family (Alaska) $200 9. Tai Dai An family (LA) $100 10. Nguyen, Hau family (LA) $100 11. Thanh, Si family $50 12. Tu, Qasim family (LA) $50 13. Duong Tan An & Dung (Sacramento) $50 14. Chau Van Thu & Lieu family (Sacramento) $50 15. Mr. Thanh Phu Ba $30 16. Phuc Truong & Binh Duong (Sacramento) $50 17. Mai & Don family $20 18. Ba, Ali family (San Jose) $40 19. Ba, Trung Tuyen family (San Jose) $60 20. Ba, Mong Huy family (San Jose) $40 21. Tuan Dang & Phuong Duong( Seatle) $50 22. Mai & Thanh family $50 23. Hoa Luu & Truong Dong family (Sacramento) $50 24. Kit & Tu Duong family (Sacramento) $60 25. Da & Quang Kieu family (Sacramento) $20 26. Hali Lam & Thi (Pensylvania) $50 27. Thuy Truong & Sara Don (Pennsylvania) $50 28. Khiem Truong & Trang (Pennsylvania) $50 29. Thanh Pa (Ve) (Pennsylvania) $50 30. Mr. Ba, Dong family (Sacramento) $40 31. Tu, Cong Nhuong family (LA) $20 32. Mr. Thach Ngoc Xuan & Giai family (Modesto) $50 33. Chinh Kieu & Truc Luu (Sacramento) $50 34. Ba, Van Thieu family (San Jose) $50 35. Dao, Van Hien family (San Jose) $50 36. Mr. Phu,Van Luu family (Sacramento) $100 37. Trang & Khanh Kieu (San Jose) $50 38. Mrs. Lai $20 39. Mrs. Bao family $100 40. Ariya Chau (Sacramento) $40 41. Kayden Phu & Lillian Chau (Sacramento) $50 42. Sang Luu Jr. & Quynh family (Sacramento) $100 43. Son Truong & Vy Quang (Sacramento) $50

♥TI khԴng thể lm cho ai đ y೪u TI. Nhưng tất cả những gԬ TI cԳ thể lm l trở thࠠnh một người đng yu trong mắt mọi người.Đ᪡nh gi một người nhn vᬠo đi mắt hay im lặng.....v n䬳 lun thật th hơn đ䠴i mi đang mỉm cười.Sẽ lun phải mất một thời gian d䴠i để c thể trở thnh người m㠠 mnh mong muốn. V thế, h쬣y lun nhẫn nại.!Đằng sau bất kỳ thử thch n䡠o cũng sẽ l một trải nghiệm qu bཡu của cuộc sống. Điều quan trọng khng phải những g xảy ra với T䬔I, m chnh lୠ cch TI đối phᔳ với chng như thế no. Trong cuộc sống nꠠy khng phải l những g䠬 TI cԳ, m chnh lୠ TI đԣ lưu lại được g.! 젠

Tiền... _mỗi ngy ti vui vẻ cho bạn 1 đồng nếu tഴi lm ra nhiều tiền _ti cള thể cho bạn mượn tiền nhưng ti sẽ khng vui nếu bạn kh䴴ng trả lại. _ti sẽ sống ra sao nếu ngy mai kh䠴ng cn 1 xu dnh t⭺i . _ đồng tiền lun c sức mạnh v䳠 2 mặt của n !!! Tiền đng vai tr㳲 quan trọng trong cuộc sống của chng ta, khng ai phủ nhận về điều n괠y, tuy nhin thực tế cho thấy l kh꠴ng phải bao giờ tiền bạc cũng c thể gip ch㺺ng ta giải quyết được mọi vấn đề. Nhiều người thường đnh gi cᡡc mối quan hệ trong cuộc sống qua gi trị tiền bạc, hoặc đnh giᡡ người khc qua số tiền kiếm được trong cng việc. Những cᴡch đnh gi như thế thường lᡠ khng chnh x䭡c, v do đ rất dễ dẫn đến nhiều nhận thức, phೡn đon sai lầm về sự việc cũng như con người. Đối với nhiều người tiền bạc l một trong những động lực thᠺc đẩy sức lm việc. Một cng việc nặng nhọc vẫn được nhiều người chấp nhận nếu như cള thể gip kiếm được một khoản tiền kh lớn vꡠ ngược lại, một cng việc nhẹ nhng v䠠 hợp với khả năng nhưng vẫn c thể bị từ chối nếu như tiền th lao bị cho l㹠 qu t. C᭡ch tư duy ny c vẻ như kh೴ng c g sai tr㬡i nhưng thực ra lại l chỗ sai lầm trong nhận thức của rất nhiều người. Nếu như cuộc sống lun diễn ra một cഡch bnh lặng th việc đồng nhất gi쬡 trị tiền lương với gi trị cng việc cũng sẽ khᴴng c g đ㬡ng ni. Tuy nhin, cuộc sống kh㪴ng diễn ra bằng phẳng như chng ta mong muốn, lun c괳 những thay đổi v biến cố lớn nhỏ xoay quanh ta. V mỗi khi phải đối mặt với những biến cố lớn trong cuộc đời, ch࠺ng ta sẽ dễ dng nhận thấy tiền bạc khng thể giഺp ta giải quyết được tất cả. V đồng tiền m nhiều người đ젣 kha lại cnh cửa bước v㡠o tương lai của mnh, chắc chắn họ đ nhận ra rằng số tiền m죠 họ kiếm được hon ton kh࠴ng thể mang lại cuộc sống tự do, hạnh phc. V đồng tiền họ đꬣ đnh mất nhn cᢡch, lương tri, niềm tin của bạn b, của x hội, thậm ch裭 sẵn sng nhng tay vຠo những việc lm phi php, phi đạo đức, chỉ để đổi lấy những mảnh giấy vࡴ tri v gic, v䡠 đổi lấy những sai lầm đ bằng chnh cuộc đời m㭬nh, bởi v tiền bạc m họ kiếm được ho젠n ton khng cള cht gi trị thật nꡠo cả. Khi biết nhận thức đng về gi trị của tiền bạc sẽ gi꡺p chng ta khng rơi v괠o sai lầm trong suy nghĩ v hnh động. Quả thật, ch࠺ng ta lun cần tiền để thỏa mn những nhu cầu trong cuộc sống. Nhưng những nhu cầu đ䣳 lun c giới hạn nhất định, v䳠 chng ta cũng c thể học c곡ch sống tri tc để giới hạn một cch hợp l꡽ mọi nhu cầu của mnh. Nhận thức đng về gi캡 trị của tiền bạc, chng ta sẽ sử dụng tiền kiếm được một cch hợp l꡽ hơn, v sẽ khng bao giờ bị cuốn hഺt theo tiền bạc đến nỗi qun đi những gi trị thật cꡳ khc trong cuộc sống.

- Hy cảm ơn những g bạn muốn m㬠 khng được v nếu được, th䬬 bạn sẽ khng cn g䲬 để m mong đợi. - Hy cảm ơn khi bạn khࣴng biết về một điều g đ v쳬 n sẽ tạo cho bạn một cơ hội để tm t㬲i, học hỏi. - Hy cảm ơn những giờ pht kh㺳 khăn. v nhờ đ m쳠 bạn trưởng thnh. - Hy cảm ơn những nhược điểm của bạn. v࣬ chng thch thức bạn cố hoꡠn thiện bản thn. - Hy cảm ơn những sai lầm của bạn. v⣬ n l b㠠i học dạy bạn những bi học c giೡ trị. - Hy cảm ơn những ngy gian khổ của bạn Để ch㠺ng trở thnh những n điển ngࢠy sa

Cuộc sống vội v, gấp gp trong hơi thở của thời đại khiến ta c㡳 lc qun đi chꪭnh mnh. Sự mệt mỏi khi cuốn vo guồng quay của cuộc sống, biến bản th젢n trở thnh một ci mࡡy kh khan chỉ biết toan tnh l䭠m ta c cảm gic cuộc đời n㡠y thật nhm chn. Nhưng đừng vội trࡡch cuộc đời nh, ngoi kia c頲n nhiều thứ v cng b乬nh dị v tươi đẹp để mnh cố gắng. Cuộc sống lଠ một bản nhạc c đủ những cung bậc, vui, buồn, hạnh phc v㺠 khổ đau, hy sống chậm lại để lắng nghe v cảm nhận n㠳. Đừng p mnh biến th鬠nh người xa lạ để rồi c lc tự hỏi: T㺴i l ai? Ti đang lഠm g trong cuộc sống ny? Nếu chịu kh젳 lắng nghe bạn sẽ khm ph vᡠ nhận thấy, ha ra cuộc sống vẫn cn v㲴 vn thứ đng yࡪu lắm trong vỏ bọc rất đỗi giản dị, bnh thường. V khi sống chậm lại, bạn sẽ thấy m젬nh cn may mắn v hạnh ph⠺c hơn nhiều người. V thế, d 칡p lực cng việc đến đu cũng h䢣y mỉm cười bởi ở ngoi kia c lẽ nhiều người đang mơ ước, vật lộn để t೬m được việc lm. Con người l vậy, lu࠴n vươn tới một điều g đ thật xa x쳴i, nhưng lại khng nhận ra được niềm vui nhỏ nhoi trong cuộc sống. Từ những điều bnh dị nhất ta sẽ t䬬m ra những điều đẹp đẽ nhất m ta chưa từng biết đến. Bạn cũng đừng qu buồn khi th࡭ch một ai đ m người ta kh㠴ng đp lại bởi v bạn sinh ra lᬠ để dnh cho người khc. V࡬ vậy bạn cũng đừng nn bực bội nếu người yu lỡ nhꪬn một c gi xinh đẹp t䡬nh cờ thấy trn đường nh, bởi anh ấy vốn lꩠ của bạn rồi. Cuộc đời vốn dĩ khng cng bằng n䴪n hy học cch sống chung với n㡳. Nếu bạn chỉ biết than trch th người buồn nhất vẫn lᬠ bạn, chi bằng sao ta khng cố gắng hơn? Cuộc đời cn l䲠 một bức tranh sống động với nhiều mảnh ghp v những m頠u sắc khc nhau nhưng c lẽ hai mảng s᳡ng tối l đặc trưng hơn cả. Chnh bạn sẽ lୠ người lựa chọn cho mnh một mảng mu n젠o đ để tự vẽ nn cuộc sống của m㪬nh. Vội v v gấp g㠡p c thể sẽ khiến ta bỏ qua nhiều thứ đẹp đẽ của cuộc sống m bản th㠢n khng biết. Để rồi c một ng䳠y chợt nhận ra mnh đ v죴 tnh chứ khng phải cuộc sống v촴 tnh.

Đời người cần c 5 c: - C㳳 hiểu biết: sống ở đời phải c hiều biết...khn cũng chết, dại cũng chết..cần biết sống....Biết người - biết ta...trăm trận trăm thắng. Biết đi-biết đến...biết tiến -biết lui...biết cho - biết nhận. - C㴳 ci tm - Cᢳ sự nghiệp - C mi nh㡠 - C bạn tri kỷ.

Đn ng, khഴng đơn giản chỉ l danh từ chỉ giới tnh, mୠ cn mang nghĩa của một trọng tr⽡ch. Nếu như khng chăm sc được người th䳢n, gnh vc việc gia đᡬnh, c trch nhiệm với người y㡪u, th cho d th칢n l một người đn ࠴ng cũng khng phải l một người đ䠠n ng chn ch䢭nh. Đn ng phải đảm nhận những điều gബ? Chnh l đừng t�nh ton thiệt hơn m lᠠ phải bao dung, rộng lượng. Đừng ngang ngược v l m你 phải suy xt cẩn thận. Đừng chỉ đồng bằng miệng m齠 phải thể hiện bằng hnh động. C thể mang lại hạnh ph೺c cho những người bn cạnh mới thật sự l đꠠn ng.

Chó hú bu?i tr?a Tác gi?: qu?ng ??i gi?i Lúc nh? tôi thích ?i câu cá l?m ch? nh?t nào c?ng ?i .hôm ???c ngh? tôi xin ba ?i câu cá, ba tôi h?i :”mày ?i câu ? ?âu ?“ d? g?n nhà ông t? lát ák ba. “?! G?n ?ó thôi ??ng qua g?n cây mít” ,sao v?y ba? ”ng??i ta nói ?n c?p mít thì mày tính làm sao nh? ?ó c?m” con bi?t r?i! Lulu ?i thôi .su?t m?t bu?i sáng lèo phèo tr? ???c con cá nào.?ang b?c mình tr?t nh? ra m?y ??a b?n nói qua ch? cây mít có nhi?u con cá to l?m? , Th? là l?i c?i ??n ch? ?ó . cây mít kà lulu ch? ?ó câu mát ?ó ?i thui! ,tôi t? ngh? ...tr?i cây mít to th? này mà tr? có trái nào ,ch?c không có ai nói mình ?n c?p ?au nh? !,ng?i xu?ng câu,câu su?t c? bu?i tr?a mà tr? ???c con nào b?c,v?a câu v?a ch?i m?y th?ng b?n,” m?y th?ng này ch?i mình ?ây mà” ,m?t lát sau ??t nhiên lulu hú lên nó c? hú và nhìn lên cây mít ,?ang lúc b?c tôi héc lên mày im ?i lulu” nh? ai ?ó ?ang ti?n l?i g?n” ,nó lùi l?i g?n tôi và c? hú nh? v?y ,tôi c? nhìn v? phía tr??c tr? th?y gì c?,b?t ch?t có cái gì ?ó thoáng qua m?t l?n...l?n n?a, hình nh? là bóng c?a m?t ng??i ?àn bà ?ang bé ??a con thì ph?i? Bi?n m?t trong choát lát , tôi t? an ?i mình ch?c là ?o giác thui! ,lát sau nghe vân v?n ?âu ?ây ti?ng m?t ??a tr? khóc....?m ?m...! ,tôi ngh?:tr?i !tr?a n?ng th? này mà ai b?m con ?i bi?t n?a? bà m? c?t ti?ng ru con “con ?i ! m? không s? gì h?t m? ch? s? c?c chì ,v?i roi mây” . nghe xong tim tôi nh? mu?n r?t ra , b?ng d?ng gió th?i ngày càng m?nh ,làm cho tôi xù lông gà tôi b?t ??u th?y s? ,tôi l?y c?n câu ??nh v? nhà ,tr?i ?! c?n câu ?ang run ..run.. tôi nghi! là con cá nào ?ó dính zùi,tôi c? gi?t th?t m?nh nh?ng không ???c,càng gi?t m?nh thì nó c? kéo vào.....anh...h?..!,cái con nh? này ,mày làm gi?t mình tao mày...!,qua ?ây làm chi? ba kêu anh ?i ?n c?m kà...tao bi?t zùi! . nh? em h?i:” su?t bu?i tr?a ,mà không có con cá nào h?! i tr?i anh nhìn kìa móc câu dính vào cành cây kìa! N?y gi? ?ang kéo cái này ák h?n? v? thui anh ba ?ang ch? ?ó”,? thì v?, tr?i ngh? quê ghê .v? nhà không dám k? v?i ba , th? là ?n c?m xong tôi ch?y sang nhà ông ngo?i ch?i ,tôi ngh?: s?n ti?n k? luôn chuy?n bu?i tr?a nay, vì ông ngo?i là th?y cúng nên bi?t nhi?u chuy?n trong làng l?m ,nh?t là ba cái chuy?n l? h?i tr?a nay ,tôi k? cho ông nghe ,ông nói :”cháu g?p ma zùi ?ó” tr?i thi?t không ngo?i?” ?? ông k? cháu nghe cách ?ây m?y n?m thì nhà ông t? lát có ??a con gái, c? mà không m?t thì gi? g?n 33 tu?i r?i,tu?i tr? l? d?i mang b?u, b? ng??i yêu b? ,c? ngh? qu?n ,cây mít là n?i c? t? t? n?m n?m ?y ,t?t c? nh?ng gì cháu nghe và th?y là c? ??y.” nghe xong x?ng tóc gá ,ngh? ??n là rùn ...mình,à! Ngo?i ?i! cháu không hi?u sao lulu nó hú v?y? nó c?ng th?y h? ngo?i? ,lulu không nh?ng th?y mà còn th?y rõ h?n cháu n?a .cháu bi?t không loài chó là c?n v? trung thành nh?t c?a loài ng??i ,nó xua ?i nh?ng r?i ro,không may c?a loài ng??i, ??c bi?t loài chó th?y ng??i th? gi?i c?i âm thì nó báo cho loài ng??i ??ng th?i còn b?o v? ?? tránh ?i ?i?u không may ?ó .cháu bi?t không khi l?y máu con chó bôi lên m?t , t?i bu?i ?ám tan ng??i ch?m thì s? nhìn th?y m?i ho?t ??ng c?a th? gi?i c?i âm và truy?n này ngo?i ch? k? cháu nghe thôi ??ng b?t tr??c gì c?, vì ngo?i ?ã th?y nhi?u tr??ng h?p nh?ng ng??i mà làm nh? th? này không có k?t qu? t?t ??p gì c?:”không ch?t thì c?ng b? ?iên n?ng” v?y h? ngo?i? “?”. Thôi mây cho cháu ?êu s?i dây bùa không thì b? ‘c? b?t ?i bé con cho c? luôn r?i...haha...”ngo?i này z?n hoài ! Ch?ng ngày hôm sau ông ngo?i ?i cúng t?i cây mít ?? siu h?n ng??i ?àn bà ?ó . The end

B

Tc Giả: T. N. Tiến Nước Sng Pa vᴠ Cường ĐLa 䠠 Lm sao ti cള thể kể cho cc em biết rằng người Kinh của chng tẴi đang giết chết dn tộc cc em từng ng⡠y từng giờ Amai B’lan Hơn nửa cuộc đời của ti sống trong Thung Lũng Điện Tử (Silicon Valley) tại pha Nam của Vịnh San Francisco. Ở một nơi c䭳 vi chục giống dn sống cạnh bࢪn nhau – v tiếng Anh được dng như ng๴n ngữ chnh – ti dễ c� cảm tưởng mnh l một c젴ng dn quốc tế, cng với niềm x⹡c tn rằng những phương tiện giao thng (v� truyền thng) hiện đại đ khiến cho quả địa cầu nhỏ lại tựa như một ng䣴i lng:a global village Niềm xࠡc tn ny (vừa) hơi bị lung lay ch�t đỉnh, sau khi ti nghe một c gi䴡o trẻ – nơi một bun lng heo h䠺t – kể chuyện qu nh: ꠠBun nằm cạnh quốc lộ 25, bn cạnh con đường r䪡ch nt y như bản thn m᢬nh vậy. Đi ngang qua nhn vo bu젴n, sẽ thấy những ngi nh s䠠n nhỏ b đứng cạnh nhau, rm r麳, buồn b v n㠭n nhịn. Cả bun c khoảng 70 n䳳c nh. 99% l người Jrai vࠠ một gia đnh người Kinh đến bn tạp h졳a giữa lng… Giữa bun cള trường lng, chỉ một phng học. Lớp một học buổi sಡng. Lớp hai học buổi chiều. Ln lớp ba th qua học kꬩ Phm Ang cch đ顳 chừng hai cy số. Ln lớp s⪡u th phải vo Ia R’siơm học. Cả bu젴n từ trước đến nay chưa c ai tốt nghiệp lớp 12… Một hm, t㴴i hỏi cc em c biết c᳡c em đang sống ở nước no khng. Cả lớp im phăng phắc nhബn nhau, phải gợi mi, cuối cng một em ngập ngừng n㹳i: -Nước Việt Nam phải kh4ng c? Ti hỏi tiếp: - Ai biết, tr䴪n thế giới cn nước no kh⠡c? Lần ny th cả lớp hଠo hứng hẳn ln, rồi một em nhanh miệng ni: - Dạ, nước s곴ng Pa ạ. Ti khng t䴠i no nhịn được cười bởi cu trả lời ngࢢy thơ ấy, nhưng ngẫm lại th thấy chua xt qu쳡. Bun lng của c䠡c em bị những ngọn ni chất ngấtkiaꠠbủa vy, cuộc sống của cc em chỉ c⡳ nương rẫy, tru b vⲠ dng sng miệt mⴠi chảy. Mọi biến chuyển của thế giới bn ngoi kh꠴ng lọt tới cuộc sống của cc em được.(Amai B’lan.Nước Mắt Của Rừng.ᠠCalifornia: Nhn Ảnh, 2013). ⠔ hay! Nếu đng như thế th (chả lẽ) trong cꬡi lng địa cầu hiện nay khng cള ci bun Phᴹm Gi sao? Nhn loại dường như khng ai biết đến địa danh nⴠy, v v “bị những ngọn n଺i chất ngất kia bủa vy, cuộc sống… chỉ c nương rẫy, trⳢu b v d⠲ng sng miệt mi chảy” n䠪n cc em cũng chả biết đến ai (khc) cả. ᡠ Global village: Ảnh:baogialai.com Vẫn cứ theo lời c4 gio Amai B’lan: Cả Phm Gi khṴng c lấy một ci giếng. Đất nơi đ㡢y ton đ, đࡠo giếng rất cực m chẳng c nước, n೪n tất cả mọi sinh hoạt đều dng nước sng Pa. S鴡ng sng, trước khi ln nương, những c᪴ gi trong bun đeo gᴹi ra sng lấy nước. Họ vt một hố c䩡t, ngồi chờ nước thấm vo, rồi mc từng gມo nước đổ vo quả bầu kh gഹi về nh. Nước để nguyn trong quả bầu, kh઴ng nấu nướng g hết. Khi nouống cứ việc x젡ch quả bầu ln tu một hơi căng bụng đ đời. Ai chịu khꣳ hơn th cho thuyền qua s쨴ng, tm tới những con suối trn n쪺i. Người ta ni nước suối uống ngon nhất, sau đ mới tới nước s㳴ng, nước giếng xếp hạng ba. Địu con lấy nước: Ảnh Trần Thị Trung Thu Cứ chiều đến, t4i lại ra sng nhn người d䬢n từ bờ bn kia cho thuyền về. Nắng vꨠng trải xuống lng sng sⴳng snh như lụa. Trời cao xanh. Ni ngẺt ngn. Cảnh tượng trng bബnh yn đến lạ. Con nt giờ đꭳ cũng ra sng tắm rửa, mong ngng bố mẹ. Phụ nữ tranh thủ lấy nước, giặt giũ quần 䳡o. Bến sng trở nn nhộn nhịp hẳn. Cũng ở đ䪢y, ti nghe người dn kể về s䢴ng Pa với giọng điệu tiếc nuối. Họ ni:“Ngy trước s㠴ng Pa trong xanh lắm, lại c nhiều c nữa. 㡠Gần đy c một cⳡi thc rất đẹp gọi l thᠡc tin. By giờ thꢬ hết rồi. Mấy năm trở lại đy, sng Pa bắt đầu đục ngầu v⴬ nhiễm, nhưng người dn đ䢢u cn cch n⡠o khc l cứ phải tiếp tục uống thứ nước đᠳ. Nguồn nước nhiễm ko theo bệnh tật. Vi䩪m khớp, đau thận, đau bao tử l những bệnh t người thoୡt được. Theo họ, th chết từ từ v bệnh cଲn hơn l chết ngay tại chỗ v khଡt. Trong bu4n hầu như khng c người gi䳠 bởi lẽ đu ai sống thọ tới 60. Phn nửa học tr⢲ của ti mồ ci cha hoặc mẹ từ khi c䴲n rất nhỏ… Cuộc sống của họ nếu cứ thế tr4i qua th cũng đ bần c죹ng lắm rồi. Thế m một ngy kia, cࠡch đy khoảng hai năm, cng ty Hoⴠng Anh Gia Lai lập dự n xy thủy điện. Để cᢳ đất xy thủy điện, chnh quyền lấy đất của d⭢n lại m khng hề đền bഹ một xu, rồi bn lại cho Hong Anh Gia Lai. Kết quả, dự ᠡn đ nuốt hết một nửa bun Ph㴹m Gi v nuốt lun cả sự linh thiപng ở đy… Con sng Pa dⴠi 374 cy số chảy qua ba tỉnh Kontum, Gia Lai, Ph Y⺪n, nhưng lại phải đeo tới năm ci gng thủy điện vᴠo cổ. Thủy điện Đồng Cam, thủy điện Ba Hạ, thủy điện An Kh, thủy điện Ayun Hạ, thủy điện Ayun Thượng. By giờ thꢪm một ci cạnh Phm Gi nṠy nữa l su. T࡭nh ra, trung bnh cứ hơn 60 cy số l좠 bị một đập. Ngy nay, cc nước trࡪn thế giới khng chơi thủy điện nữa v nhiều t䬡c hại, đến cả người dn nơi đy cũng biết. Họ thấp thỏm lo sợ tới một ng⢠y mnh phải bỏ bun ra đi v촬 đập trn. V điều đ࠳ đ tới trước khi ti rời nơi đ㴢y một tuần. D2ng sng ma kh乴 cạn đến mức tru b cⲳ thể lội qua, nay dng nước lnh l⪡ng trn bờ. Người ta đ ngăn đập lại. Con đập c࣡ch bun chừng 200 mt n䩪n Phm Gi gnh chịu hậu quả nặng nề nhất v顠 nhanh nhất của việc ngăn dng. Nước dng l⢪n tới sau nh dn, bࢲ vo vườn tược v gieo rắc nỗi kinh hoࠠng… D2ng sng hiền ha ng䲠y đm c tiếng th곡c đổ nay hết rồi. Những chiều ra sng lấy nước nay cũng hết rồi. Dng s䲴ng by giờ l một đường băng nước khổng lồ, dơ bẩn v⠠ đục ngầu. Nước đ dng l㢪n hơn hai mt. Mọi người khng c鴲n thấy con sng Pa quen thuộc đu nữa, m䢠 chỉ thấy một con qui vật lc nẠo cũng chực chờ muốn nuốt chửng bun lng…( S.đ.d trang 103-109). 䠠 Thủy điện Hong Anh Gia Lai: Trần Thị Trung Thu Sự c mặt bất ngờ của Hoೠng Anh Gia Lai, trong phần cuối cu truyện của c giⴡo ở bản lng xa khiến ti (thốt nhiപn) nghĩ lại. Thn Phm Ghi, t乩 ra, đu c bị thi⳪n hạ lng qun. Sự c㪳 mặt bất ngờ của Hong Anh Gia Lai, trong phần cuối cu chuyện của cố giࢡo ở bản lng xa khiến ti (thốt nhiപn) nghĩ lại. Thn Phm Ghi, t乩 ra, đu c bị thi⳪n hạ lng qun. 㪠 (Xin bỏ một đoạn nhậy cảm…) Lớp Học PhmGi 頠 “Ti khng đổ lỗi cho c䴡c em, v cc em chỉ l졠 những tờ giấy trắng. Người ta c viết g l㬪n đ đu m㢠 hy vọng cc em c chữ nghĩa. Nếu nền gi᳡o dục Việt Nam khng thể dạy cho một học sinh lớp su người Jrai biết 15 – 8 bằng bao nhi䡪u th đy chỉ l좠 một nền gio dục tồi. i, một đất nước chỉ mới đᔢy thi tự ho l䠠 quốc gia đoạt giải Nobel ton học m dᠢn chng th chẳng biết 4 + 7 bằng bao nhiꬪu.” Amai B’Lan —————————– Hơn mười năm trước, bo Nhn Dᢢn (số ra ngy 9 thng 12 năm 2000) ࡡi ngại đi tin:“Cc dn tộc Ba Na, Cᢠ Dong, Chu Ru, C Tu, H Nhࠬ, X Đăng, Thổ Chỉ c từ hai đến ba học sinh đạt ti곪u chuẩn. Đng ch ẽ, mỗi dn tộc: Cơ Lao, Xting, Gi⪡y, Cơ-ho, Lo, La Ch chỉ c୳ một học sinh đủ tiu chuẩn cử tuyển vo học cꠡc trường đại học, cao đẳng.” Mẩu tin ảm đạm (v hiếm hoi) thượng dẫn, ng bộ, kh೴ng tạo ra sự tin tưởng v an vui g mấy cho những người dଢn đang sống trong một quốc gia Độc Lập – Tự Do – Hạnh Phc. V chắc v꠬ thế, từ đ đến nay, khng thấy những cơ quan truyền th㴴ng của nh nước Việt Nam đề cập đến tin tức lin quan tới người dઢn bản địa (“được cử tuyển vo học cc trường đại học”)ࡠnhư trước nữa. Tuy thế, độc giả vẫn c thể đon được cuộc sống, cũng như t㡬nh trạng học vấn của học sinh miền ni, qua nhiều nguồn thng tin kh괡c: - Ngy 15 thng 1 năm 2013,ࡠvnexpressđi tin:”Trẻ em v9ng cao phong phanh trong gi rt.Cᩳ em cn đi chn đất, mặc mỗi một chiếc ⢡o mỏng tang.” - Trước đ một hm, h㴴m14 th!ng 1 năm 2013, boĐất Việtᠠcũng đ buồn b cho hay: “Kh㣴ng c thức ăn, hết măng ớt, cc em học sinh v㡹ng cao phải dng bẫy bắt chuột lm thức ăn chống r頩t.” Cơm v chuột. Ảnh:baodatviet Đời sống c3 những nhu cầu theo theo thứ tự ưu tin sắp sẵn: ăn – mặc, ăn – học… Ăn/mặc đều thiếu thốn như thế th học/hꬠnh ra sao? Cu trả lời c thể tⳬm được trong một lớp học ở thn Phm Gi, thuộc T乢y Nguyn, qua cuốn bt k꺽Nước Mắt Của Rừng(*) của Amai B’Lan – một c4 gio trẻ, đến từ miền xui: Phᴹm Gi cch bun Nu khoảng sᴡu cy số thi nhưng cⴳ tới hai kiểu đường. Hai cy số đầu l đường nhựa l⠡ng o, khoảng bốn cy số sau th lởm chởm đ⬡, ổ g v mịt m࠹ bụi bặm. Bun nằm cạnh quốc lộ 25, bn cạnh con đường r䪡ch nt y như bản thn m᢬nh vậy. Đi ngang qua nhn vo bu젴n, sẽ thấy những ngi nh s䠠n nhỏ b đứng cạnh nhau, rm r麳, buồn b v n㠭n nhịn. Cả bun c khoảng 70 n䳳c nh. Chn mươi ch୭n phần trăm l người Jrai v một gia đࠬnh người Kinh đến bn tạp ha giữa l᳠ng… Cũng như những bu4n khc, Phm Gi sống bằng nghề nṴng. Trước kia họ trồng la, cn b겢y giờ chuyển qua trồng m v m쬬 c gi hơn. Họ cũng trồng th㡪m la, m, bắp, hột dưa vꨠ nui b d䲪 tăng thu nhập. Nương rẫy Phm Gi nằm bn kia s骴ng Pa, dưới dy ni cao ngất, v㺬 đất bn ny bꠡn cho người Kinh hết rồi. Muốn ln rẫy, họ phải vượt sng bằng chiếc ghe nhỏ, hai tay hai m괡i cho bơi đi như vịt, trng rất nguy hiểm. Rẫy xa, bố mẹ đi l贠m từ sng đến chiều mới về, mấy đứa nhỏ ở nh tự tᠬm ci ăn. Nấu cơm được th ăn, kh᬴ng th chạy qua nh h젠ng xm ăn k. C㩳 bữa ti thấy tụi nhỏ ăn xoi trừ cơm. B䠭 qu khng kiếm được cᴡi g bỏ vo miệng th젬 nhịn. Ăn uống thất thường, thiếu chất, nn đứa no đứa nấy cũng bụng ỏng đ꠭t beo, khng lớn ln được m䪠 cứ quắt lại. Người Jrai thương con v4 cng nhưng lại khng biết c鴡ch chăm sc con ci. Họ để quần 㡡o chng rch rưới, đầu tꡳc dơ bẩn, mặt my lem luốc. Mỗi chiều tắm xong, đm trẻ đứng trࡪn những tảng đ cao ngng bố mẹ từ bờ bᳪn kia cho về như những con chin lạc kh誴ng người chăn dắt… Tối đến, t4i cn đang ăn dở chn cơm th⩬ cc em tới. Tất cả l 25 em cả trai lẫn gᠡi, một con số kh ấn tượng trong buổi gặp đầu tin. Đứa lớn nhất 19 tuổi v᪠ nhỏ nhất năm tuổi. Học cao nhất lớp tm v cᠳ tới một nửa chưa biết chữ l g. Cଡc em tới, rất v tư v tự nhi䠪n ngồi xuống xung quanh ti, lu lo như một đ䭠n chim. Cc em tới v biết h᬴m nay c người đến bun của c㴡c em v dạy một ci g࡬ đ, chỉ vậy thi. C㴡c em tới với đi mắt to trn, đen l䲡y v hng l࠴ng mi cong vt lc n꺠o cũng mở ra nhn ti. C촡c em tới, đi chn đất, mặc nguyn bộ quần ⪡o cn ẩm ướt lc chiều tắm b⺪n sng Pa. Cc em tới với hai b䡠n tay trắng, thừa sự ho hức nhưng đầy vẻ ngại ngng. Ṡ Viết nằm: Ảnh: Trần Thị Trung Thu Chng ti ngồi b괪n nhau, lm quen v phࠡc họa rất nhanh chương trnh học. Một tuần sẽ học năm buổi. Từ thứ hai tới thứ su. L졺c bảy giờ đến chn giờ tối v ban ng�y cc em đều bận đi chăn b. Sau giờ học sẽ sinh hoạt vᲲng trn, tập ht, kể chuyện hay chiếu phim t⡹y nhu cầu. Ti biết trong bun c䴡c em yếu nhất hai mn ton v䡠 tiếng Việt nn chỉ tập trung dạy hai mn đ괳. Ban ngy ti rảnh, ai cần học cứ tới, tഴi dạy hết. Bọn trẻ khoi ch, vỗ tay rần rần v᭠ hẹn tối mai rủ thm bạn tới. Khi bọn trẻ về hết v chỉ c꠲n lại một mnh trong ngi nh촠 trống trải, th ti tự hỏi ch촭nh mnh:“Thế l lớp học của t젴i bắt đầu thật rồi sao?” Bắt đầu m chẳng c g೬ cả. Khng bn kh䠴ng ghế. Khng phấn khng bảng. Kh䴴ng sch vở bt viết. Đến cả ạnh sng cũng nhờ nhợ như một v sao xa. Chᬺa ơi, Cha đ dẫn con tới đ꣢y th xin Cha cũng h캣y chỉ bảo cho con biết con phải lm g nh଩. V Cha đຣ nhận lời. Ngi chỉ cho ti biết việc đầu tiപn l ti hണy qu giang xe về Ia R’siơm vo sᠡng hm sau để mua sch vở, b䡺t viết cho bọn trẻ, sau đ về nh ama t㠬m một tấm vn lm bảng. Tᠴi khng qun mang theo 䪭t thuốc Panadol phng ốm đau. Anh Wing xung phong l⪠m xe m chở ti về lại Ph䴹m Gi với bao nhiu thứ lỉnh kỉnh trn người. Qua tới nơi mới biết cꪲn thiếu một thứ rất quan trọng, đ l b㠠n học. Thế l c trല h hục vc những tấm v졡n ở chuồng b nh ami H’hot ra s⠴ng Pa cọ rửa, lau kh. Ti mượn ba c䴡i ghế nhựa nh ami H’hot lm trụ mࠠ vẫn khng đủ, liền mượn lun cả c䴡i cối gi gạo của nh b㠪n cạnh. Vậy l c những cೡi bn ngon lnh. Tưởng thế lࠠ ổn, ai d học tr đ貴ng qu, ln tới 35 em, kh᪴ng c đủ bn, th㠠nh thử, khoảng một phần ba lớp học phải nằm, quỳ hoặc b ra m viết. Học tr⠲ của ti viết trn những c䪡i bn th kệch ấy. Những dലng chữ ngoằn ngoo, đi khi dơ bẩn, tẩy x贳a tm lum, duy chỉ c đ鳴i mắt l sng như sao vࡠ sự chăm chỉ đến t người. Nhn học trꬲ lăn lc viết, ti như chết lặng. 㴠i! CԳ nơi đu đi kiếm con chữ m khổ sở đến vậy kh⠴ng hả trời? Sinh hoạt v2ng trn: Trần Thị Trung Thu T⠴i pht cho mỗi em một cy viết vᢠ một cuốn vở, bắt cc em viết tn của m᪬nh vo vở, khi học xong ti thu bഺt vở lại, kẻo bọn trẻ mang về x vở lm diều hết. Bữa sau tới học, t頴i lại pht ra. Thế l bảo toᠠn được lực lượng. Cứ nhn gương mặt ho hức nhận vở của bọn nh졳c m thấy vui ly. Cࢳ nhiều em chưa biết viết, phải nhờ mấy bạn lớn viết hộ tn. Người Jrai c nhiều c곡i tn đọc muốn mo miệng mꩠ vẫn khng trng, tiếng Việt cũng kh亴ng biết phải viết thế no. Những em chưa biết viết khng theo kịp anh chị lớp lớn, tഴi cho ngồi ring ra một gc rồi cầm tay tập viết cho từng đứa. C곳 cầm tay bọn nhc, c đặt mũi v㳠o mi tc ch᳡y nắng v bộ quần o khࡩt lẹt, lấm lem bn đất v sực nức m頹i phn b của bọn nhⲳc, mới thấy xt xa cho cc em. C㡲n bọn trẻ th cứ nắm chặt bt, m캭m chặt mi viết như sợ từng chữ bay đi mất. Học xong, ti cho sinh hoạt v䴲ng trn. Từ trước đến giờ, chưa c ai đến với cⳡc em, dạy dỗ cc em v cho cᠡc em chơi cc tr chơi mᲠ đng l tuổi của c᭡c em phải được chơi… Qua một ngy vất vả ngược xui, sau dണi dầu mưa nắng, th giờ đy, c좡c em được tha hồ sống thật với bản tnh hồn nhin v� tư của tuổi thơ. Cc em khng cᴲn vẻ lam lũ của những đứa trẻ chăn b nữa, m thay v⠠o đ l những gương mặt linh hoạt, nụ cười rạng rỡ v㠠 nh mắt lung linh. Ti thᴭch đứng một mnh nhn c쬡c em ra về sau khi giải tn, v lᬺc đ, men chơi cn chất ngất, khiến đứa n㲠y chọc ghẹo đứa kia, để rồi cả đm đuổi bắt nhau, tiếng cười gin tan như bắp nổ rộn rᲣ trn đường lng. B꠳ng bọn trẻ khuất lấp trong mn đm rồi đậu xuống dưới một mડi nh, mang theo vo giấc ngủ nụ cười trࠪn mi. Hm nay trăng s䴡ng, tha hồ chơi, gần mười giờ rưỡi cc em mới chịu về. Mấy chục ci miệng thi nhau ch᡺c ti “pit hiam” (ngủ ngon) rồi a chạy đi tr乪n con đường lng đầy nh trăng, tiếng cười trong veo như nước suối cứ trầm bổng rồi tan theo nࡺi rừng vo thinh khng. Tối nഠo cũng c vi chục người ch㠺c ngủ ngon. Khng muốn cũng sẽ ngủ rất ngon, hỡi những thin thần Jrai.(Amai B’lan.䪠Nước Mắt Của Rừng.San Jose: Nh"n Ảnh, 2013.) Trong giấc ngủ, tất nhin,những thin thần Jrai cꪳ thể mơ đến một ngy được bước chn vࢠo ngưỡng cửa đại học – một thứ đại học c tầm vc quốc tế, theo như lời của người đại diện của hội đồng s㳡ng lập Dự n Đại Học Tư Thục Trm Việt (Tri Viet International University Project): “Gọi l trường quốc tế bởi v sẽ dạy bằng tiếng Anh kể từ năm thứ 2, với lập luận rằng thanh nin Việt Nam thời hội nhập phải c쪳 tiếng Anh như l một ngn ngữ lഠm việc của mnh, ngoi tiếng mẹ đẻ…” Tất nhi젪n, đy l một giấc mơ xa. Cũng xa vời (v⠠ mịt mờ) như ci chủ nghĩa x hội mᣠ Đảng v Bc (k࡭nh yu) đ chọn. Tạm thời, ng꣠y mai, khi vo lớp những cc em hࡣy cứ nhẩn nha học php ton xem 15 trừ 8 c顲n bao nhiu (trước đ) để đỡ bị c꣡i nạn hay bị người Kinh thối lộn tiền – khi đi mua muối! K’ Tien(*)Nước Mắt Của Rừng. B:t K của Amai B’Lan.Tựa: Phan Ni Tấn.Nhn Ảnh Xuất Bản. B�a v tranh: Khnh Trường.Tr࡬nh By: L Hઢn & Tạ Quốc Quang.Copyright @ 2013 by Trung Thu. ISBN: 978-0-9811982-9-3.Ấn ph v bưu ph� 15 M.K.S!ch c thể đặt mua theo địa chỉ sau: Mr. L H㪢n375 Destino Circle,San Jose, CA 95133U.S.A or han.le3359@gmail.com Theo Gocnhinalan.com

Phan Ni Tấn Đọc Nước Mắt Của Rừng, người đọc mới x3t xa, hoi cảm v giữa cuộc sống hiện đại đଣ mọc ln những hng quꠡn caf, qun nhậu, cửa h顠ng điện thoại v cc dịch vụ khࡡc, người đọc khng cn t䲬m thấy nhiều dấu vết hiền ha, m ả của bu⪴n lng, khng cലn bếp lửa nh sn ấm ࠡp, khng cn tiếng chầy gi䲣 gạo ngoi sn, khࢴng cn tiếng m trⵢu, khng cả những lũy tre lng vươn l䠪n xanh ngt, c những chiếc l᳡ tre rơi trong hiu hiu gi về. Amai B’Lan l b㠺t hiệu của một c gio từng dạy học thiện nguyện ở miền cao. C䡴 cn rất trẻ v d⠹ chỉ dạy một qung thời gian ngắn tại một bun l㴠ng heo ht của miền Thượng du nhưng cũng đủ để c thực hiện được ước mơ nhỏ b괩 của mnh l viết ra tập b젺t k mang một ci t�n hết sức “miền Thượng”:Nước Mắt Của Rừng(*). Đọc Nước Mắt Của Rừng, người đọc dễ nhận thấy ngay Amai B’lan viết về T"y nguyn với biết bao thiện ch chꭢn thnh như viết về cuộc đời mnh: “T଴i m cao nguyn khꪴng đơn thuần chỉ v vẻ đẹp trinh khi của n촳, m cn vಬ trong chuyến đi mạo hiểm đầu đời, ti được những con người tốt bụng của cao nguyn đ䪹m bọc khi sa cơ lỡ bước. Giờ đy, ti muốn lⴠm một ci g đᬳ cho vng đất đng y顪u ny.” Tuổi 18 lࠠ lứa tuổi đẹp như bng hoa vươn ln qu䪣ng trời xanh bt ngt mᡠ cũng l một lứa tuổi đầy l tưởng, tuổi của phiཪu lưu mạo hiểm từ trong mu. Đoạn c tả cảnh thᴢn gi dặm trường, một mnh đạp xe đi từ Di Linh lᬪn tận Kontum rng r suốt một th⣡ng trời với biết bao may rủi dọc đường mưa nắng, đi kht, mệt mỏi… đủ thấy c㡴 c duyn c㪳 nợ từ kiếp no với cao nguyn đến trời đất cũng phải kinh động. ઠ Với Amai B’Lan, Ty nguyn n⪳i chung hay Cheo Reo, Ph Bổn, Ayunpa, Krng Pa n괳i ring l qu꠪ hương đất nước, l bun lഠng, m cũng l chỗ dựa tinh thần của c࠴. Chỉ cần một khng gian nhỏ b l䩠 vng đất hẻo lnh của Ayunpa v顠 một qung thời gian ngắn ngủi thi cũng đủ㴠sinhra Amai B’Lan, đủ để tạo n*n số phận c, duyn nợ c䪴, con người v cuộc đời c. Chഭnh cuộc sống nội tm đ th⣺c đẩy c hướng về pha n䭺i, nn qua một hoạt động mục vụ của nh thờ c꠴ tm thấy niềm vui trong cng việc dạy học để gi촺p cho cc em người Jrai học tốt hơn, dạy cho cc em biết phᡢn biệt tốt xấu để trnh bị người đời lừa đảo. Amai B’Lan đến với người Jrai hoᠠn ton khng mang theo hoഠi bo của con người thời đại, như c nhỏ nhẹ ph㴢n trần“Khng dm c䡳 ước muốn tm hiểu một dn tộc thẳm s좢u v lạ lng trong qu๣ng thời gian ngắn như thế”.Nhưng s"u trong một tm hồn hiền ha, chất phⲡc như nương rẫy, Amai B’Lan đến với Ty nguyn bằng tinh thần thiện ch⪭, bằng hơi thở, bằng nhớ thương, bằng nỗi m ảnh trước cảnh đời khng như cᴴ mơ ước, người đọc mới cảm nhận tự đy lng cᲴ dng ln những gợn s⪳ng u hoi. Chng ta hຣy nghe Amai B’Lan diễn tả tm trạng ny: “T⠴i đ tới nơi cần tới sau nhiều ngy mơ tưởng về thủ phủ của người Jrai, về v㠹ng đất của Pơtao Apui, về những căn nh sn đࠪm đm bập bng 깡nh lửa kể akhan, về một dn tộc c đời sống tⳢm linh v cng s乢u sắc, nhưng sao cảm gic trong ti thật lạ, cᴳ g đ như l쳠 tan vỡ.” Đọc Amai B’Lan, ta thường gặp những lời trần tnh biểu hiện lng biết ơn v체 lượng những con người miền cao, cũng như c bộc l nhận thức một loại triết l䴽 trăn trở, cảm thng về cuộc đời con người đ mất đất, mất cả chủ quyền. Chia sẽ nỗi trầm lu䣢n của người bản địa, Amai B’Lan thổ lộ: “Người Jrai đ từng l chủ v㠹ng đất ny (tn Gia Lai đọc từ chữ “Jrai” mઠ ra). Tổ tin họ đ sống v꣠ đ chết ở đy. Họ c㢳 cch sống v văn hᠳa của ring họ… Trn đầu họ lꪠ bầu trời tự do. Dưới chn họ l đất rừng linh thi⠪ng. Họ sống như thế biết bao thế hệ. Mọi chuyện cứ diễn ra như thuở ban đầu cho tới khi người Kinh tới.” Chnh v thế m� xuyn qua Nước Mắt Của Rừng, ta thấy cuộc sống của đồng bo miền n꠺i đ bị đồng ha v㳠o đời sống thnh thị đầy hỗn tạp, tục lụy, mo mੳ, chao đảo, ngụy tạo. Sau cơn bo thời thế, những ci đẹp, những c㡡i bnh dị, mộc mạc của con người thuần lương, ci hoang dại n졪n thơ, ci ho hᠹng cao cả… đ bị thay thế bằng những ci bi thương, những c㡡i thấp hn dung tục, ci 衡c tm, c t⡭nh. R rng l堠 bầu khng kh thi䭪ng ling v b꠭ ẩn nằm su trong bản chất cuộc sống như biểu tượng tm hồn d⢢n tộc của đồng bo thiểu số đ ho࣠n ton đảo lộn từ gốc rễ. T࠴i xa qu lu rồi, cꢳ hơn nửa đời người chưa từng trở lại nn thầm tiếc cho ci khố thꡢn yu của người đn ꠴ng Thượng v ci xࡠ-gạc trn vai, hay ci eng truyền thống của người đꡠn b Thượng với ci gࡹi trn lưng c c곲n theo họ ln rừng ln rẫy, ra chợ bꪺa hay khng. Cn những biểu tượng mu䲴n thuở của đại ngn như ci nࡡ, ci tn, c᪡i t v c頳 cn treo trn v⪡ch nứa? C2n nữa, con chim ng lo, con chim kơ-tia hay con chim ka-lơi c䣳 cn… tức tiếng ht của con chim hoⳠng anh m ht vang tr೪n rừng trn ni, v꺠 cả ci nai, ci hoẵng dễ gᡬ tồn tại trn nương rẫy thn thương? ꢠ Đọc Nước Mắt Của Rừng, người đọc mới xt xa, hoi cảm v㠬 giữa cuộc sống hiện đại đ mọc ln những h㪠ng qun caf, quᩡn nhậu, cửa hng điện thoại v cࠡc dịch vụ khc, người đọc khng cᴲn tm thấy nhiều dấu vết hiền ha, 첪m ả của bun lng, kh䠴ng cn bếp lửa nh s⠠n ấm p, khng cᴲn tiếng chầy gi gạo ngoi s㠢n, khng cn tiếng m䲵 tru, khng cả những lũy tre lⴠng vươn ln xanh ngt, cꡳ những chiếc l tre rơi trong hiu hiu gi về. Amai B’Lan hết sức chua ch᳡t: “Người ta đ thay nh s㠠n bằng nh xy, vật dụng trong nhࢠ cũng l của người Kinh. Giới trẻ thay ci vࡡy truyền thống bằng quần jeans b st. Ở một g㡳c của bun, đn 䠴ng tụ tập gầy sng bạc, uống rượu v chửi tục. Người trong bu⠴n ni: “Người Jrai by giờ đ㢣 biết học theo người Kinh rồi. Con gi Jrai đ biết lᣠm đĩ cn con trai đ biết ăn cắp rồi.”⣠Chnh những ấn tượng nặng nề đ đ� m ảnh Amai B’Lan, lm tᠢm hồn c nghing xuống nỗi đau trước những nền tảng đạo đức l䪢u đời đ lm con người băng hoại. 㠠 Amai B’Lan, với tm hồn hoi cổ lu⠴n lun nuối tiếc qu khứ, thiết tha với con người cũ, y䡪u mến mảnh đất thin nhin mꪠu mỡ của ni của rừng. Chnh v꭬ lẽ đ, mang tm trạng của nghệ sĩ với tất cả rung cảm ch㢢n thnh, c đണ hết lng lm cho rừng n⠺i v những con người hoang d n࣠y sống lại trong văn chương miền cao. Ảnh: Trần Thị Trung Thu Nh,n họ qua những trang giấy trắng, mực đen, người đọc cn c thể “chạm” vⳠo qu khứ để gặp lại một vị thừa sai người Php đᡡng knh trọng l cha Jacques Dournes, người đ� hy sinh một đời của mnh để mang tnh thương Thi쬪n Cha đến cho những người Thượng hoang sơ, điu đứng khổ cực, ꪡo quần lam lũ, nh mắt th xa xăm. Cũng xuyᬪn qua những trang văn ny, ta cũng c thể chuyện trೲ thn thiết với những con người thng tục như Mơai, Ama H’siu, Ami H’siu, Ơi H’hiam, chị H’nhao, b⴩ H’mi… hoặc người gi lᠠng đại diện cho ch v� quyền lực của cộng đồng sắc tộc, ngay cả những nhn vật tm linh Pơtao nước (Thủy X⢡), Pơtao lửa (Hỏa X)… l những con người sinh ra từ cuộc sống sơn lᠢm huyền b. Nhưng m� con người Amai B’Lan cũng lạ lắm. Lạ ở ci chỗ, bằng ci giọng cảm khᡡi thm trầm, c đang rưng rưng kể cho chⴺng ta nghe về những nỗi buồn mnh mng trước c괡i thế thi nhn t᢬nh, rồi đột ngột như một thứ lịch sử sang trang, ta lại gặp, lại nghe ci giọng c tửng như đᠹa cợt của c, khi c săng s䴡i ln giọng kể về cch sống hꡲa mnh với người bản địa. Hy lật lại những trang đầu m죠 coi. Amai B’Lan đ để cho ngi b㲺t của mnh hồn nhin, thơ thới vẽ n쪪n những con người một thời thuộc về hoang sơ rừng r lm cho người đọc cảm giꠡc rằng mọi vấn đề của đời sống miền ni vẫn cứ như xưa, sinh sống trong yn bꪬnh, tự tại. Nh văn trẻ tuổi của chng ta sầu đời, giận đời, thương đời nhưng khng căm hận cuộc đời. L괠 v ci vẻ đẹp nh졢n bản của Amai B’Lan trong Nước Mắt Của Rừng chứa đựng một triết l thuần khiết m nồng n�n, thấm đượm một tinh thần lạc quan của phương Đng. Mặc d cuộc sống hiện nay đ乣 khiến cho mọi vẻ đẹp về tnh người của người Jrai bị hao mn, nhưng ch청nh ci thiện mỹ của c, dựa trᴪn nền tảng lấy niềm tin hăm hở soi vo vng hiu hắt nhất, tăm tối nhất để tạo cho sức sống con người một bộ mặt tươi s๡ng hơn, đng yu hơn. ᪠ Nước Mắt Của Rừng l tập bt kຽ đầu tay của Amai B’lan, qua đ, c đ㴣 vẽ lại một bức tranh phong ph, vừa hoang dại nn thơ vừa khơi dậy một sức sống tiềm tꪠng của những người con của ni rừng đại ngn mꠠ tổ tin của họ đ từng dũng cảm tranh đấu với thi꣪n nhin v th꠺ dữ, bn vo l㠲ng đất xương mu của mnh để hᬬnh thnh một Ty nguyࢪn mnh mng, h괹ng vĩ như ngy nay. Chnh v୬ thế, Amai B’Lan sống giữa nền văn minh cơ kh hiện đại, giữa nh s�ng ph phiếm của đ thị đầy vật chất c鴡m dỗ vẫn khng chi phối tm hồn c䢴. Ở Amai B’Lan, suốt một dẫy cao nguy*n hng vĩ đ được ng飲i bt của c khoanh lại th괠nh một vng đất hiu quạnh, nhỏ b mang t驪n Ayunpa. Ở đ, đất pha ct mọc l㡪n những chp ni, những cụm rừng, những m㺡i nh cũ kỹ v những con người Jrai thật thࠠ, chất phc bn cạnh những truyền thuyết, huyền thoại, sử thi, chuyện cổ t᪭ch dn gian v cⴹng phong ph từ hnh thể tới mꬠu sắc. Tập b:t k được chia ra nhiều tiểu đoạn, nhưng mỗi tiểu đoạn lại l một chuỗi tiếp nối như một bức ph�c họa bằng tư tưởng nghệ thuật đầy mu sắc v ࠢm điệu, thể hiện niềm đam m sng tạo của tꡡc giả m tả nhiệt tnh về cuộc đời, về t䬬nh thương, về con người du canh du cư v thời thế m tr젴i theo dng đời ph v⹢n, tụ tn, dở dang , lun luᴴn mất mt, thua thiệt trước những “Yuăn”, những m mưu toan t᢭nh của những loại người c tnh ᭡c tm. Đọc Nước Mắt Của Rừng quả l c⠳ nhiều niềm vui, nỗi buồn như chnh dng đời tr�i nổi những buồn vui, nhưng sng tc của Amai B’Lan cᡳ tm huyết tự sự bằng chữ nghĩa, đ thả tr⣪n trang giấy một thứ tnh yu da diết d쪠nh ring cho những con người từng đến rồi đi, sống v chết trong niềm tự hꠠo được lm người với nghĩa đ཭ch thực của n. P.N.T 㠠 (*)Nước Mắt Của Rừng. B:t K của Amai B’Lan.Tựa: Phan Ni Tấn.Nhn Ảnh Xuất Bản. B�a v tranh: Khnh Trường.Tr࡬nh By: L Hઢn & Tạ Quốc Quang.Copyright @ 2013 by Trung Thu. ISBN: 978-0-9811982-9-3.Ấn ph v bưu ph� 15 M.K.S!ch c thể đặt mua theo địa chỉ sau: Mr. L H㪢n 375 Destino Circle,San Jose, CA 95133 U.S.A or han.le3359@gmail. theo http://www.gocnhinalan.com

Tìm hiểu tập quán của người Chăm ở Ninh - Bình Thuận và việc thực hiện các nguyên tắc áp dụng tập quán trong Bộ luật Dân sự năm 2005). Cho đến nay đã có không ít những thành tựu nghiên cứu, sưu tầm về phong tục, tập quán dưới nhiều góc độ khác nhau. Nhiều nhà nghiên cứu đã phân tích khá sâu sắc về khái niệm, về phương pháp nghiên cứu; về mối quan hệ giữa phong tục, tập quán với luật pháp, về vai trò của tập quán trong đời sống của xã hội đương đại. Trong bài viết này, tôi xin đề cập một cách khái quát về tập quán của người Chăm dưới góc nhìn pháp lý và những vấn đề đặt ra trong đời sống hiện nay. Dân tộc Chăm là một dân tộc đã hình thành, phát triển và tồn tại hơn một nghìn năm, trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử, dân tộc Chăm đã xây dựng cho cộng đồng mình những thiết chế xã hội, những tập quán khá bền chặt để quản lý và bảo tồn dân tộc mình. Đơn vị tổ chức xã hội cơ sở của xã hội Champa trước đây và còn tồn tại cho tới ngày nay là làng Chăm, mà người Chăm gọi là các palei. Đặc điểm nổi bật của cộng đồng người Chăm là còn tồn tại hệ thống phong tục tập quán đang chi phối khá mạnh mẽ trong đời sống xã hội dân tộc Chăm. Cùng với pháp luật, phong tục tập quán cũng là công cụ hữu hiệu ,quan trọng trong việc điều chỉnh, tổ chức, quản lí những hành vi xử sự chung của con người. Pháp luật và phong tục, tập quán có mối quan hệ mật thiết với nhau bởi chính phong tục tập quán là nguồn hình thành nên pháp luật, pháp luật không thể tách rời phong tục tập quán. Tuy nhiên ở một chừng mực nhất định thì pháp luật cũng có sự tác động trở lại đối với phong tục tập quán. Ngoài ra, đánh giá về vai trò của pháp luật và phong tục, tập quán có thể thấy đây là những quy phạm có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, chúng cùng tồn tại song hành với nhau để điều chỉnh các quan hệ phát sinh trong xã hội. Sau đây chúng ta cần làm rõ hơn khái niệm của giữa hai quy phạm này. Tập quán là một khái niệm khá phức tạp, tuy nhiên có thể được hiểu là những quy tắc xử sự mang tính cộng đồng, phản ánh nguyện vọng qua nhiều thế hệ của toàn thể dân cư trong một cộng đồng tự quản (thôn làng, xã). Các quy tắc này được sử dụng để điều chỉnh những quan hệ xã hội mang tính tộc người hoặc mang tính khu vực. Dưới góc độ pháp luật, tập quán pháp được định nghĩa là những tập quán được Nhà nước thừa nhận có giá trị pháp lý, trở thành những quy tắc xử sự chung và được Nhà nước đảm bảo thực hiện. Khi Nhà nước cần điều chỉnh một quan hệ xã hội, thông thường Nhà nước sẽ ban hành các quy phạm pháp luật. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, quan hệ xã hội mà Nhà nước cần điều chỉnh lại đang được điều chỉnh bởi các quy phạm tập quán. Vì thế, nếu những tập quán này phù hợp với mục tiêu điều chỉnh các quan hệ xã hội của Nhà nước, nhiều Nhà nước sẽ sử dụng phương pháp thừa nhận, làm cho tập quán đó trở thành quy tắc xử sự có tính bắt buộc chung và được Nhà nước đảm bảo thực hiện. Như vậy, để được coi là tập quán pháp thì bản thân tập quán đó bắt buộc phải được Nhà nước thừa nhận bằng một trong hai cách: hoặc thông qua một quy định mang tính nguyên tắc cho mọi trường hợp (đơn cử tại Điều 40 Bộ luật Hồng Đức quy định: “Những người miền thượng du cùng phạm tội với nhau thì theo phong tục xứ ấy mà định tội. Những người thượng du phạm tội với người trung châu thì theo luật mà định tội), hoặc thông qua một quy định chi tiết cho từng trường hợp cụ thể. 1. Tìm hiểu những quy định về áp dụng tập quán trong Bộ luật Dân sự hiện hành (năm 2005). Trong Bộ luật Dân sự (BLDS) năm 2005, Nhà nước ta đã thừa nhận một số tập quán. Việc thừa nhận này trước hết thông qua một quy định mang tính nguyên tắc thể hiện tại Điều 3: “Trong trường hợp pháp luật không quy định và các bên không có thỏa thuận thì có thể áp dụng tập quán; nếu không có tập quán thì áp dụng quy định tương tự của pháp luật. Tập quán và quy định tương tự của pháp luật không được trái với những nguyên tắc quy định trong BLDS”. Đồng thời, để cụ thể hóa nguyên tắc nói trên, BLDS năm 2005 cũng đã đưa ra nhiều quy định chi tiết thừa nhận tập quán trong một số trường hợp xác định. - Thứ nhất, áp dụng tập quán để điều chỉnh những quan hệ về nhân thân. Trong số các quyền nhân thân được BLDS năm 2005 ghi nhận và bảo vệ thì quyền xác định dân tộc là quyền mà trong đó có sự tham gia điều chỉnh của tập quán pháp. Tại Khoản 1 Điều 28 BLDS năm 2005, quy định rằng: “Cá nhân khi sinh ra được xác định dân tộc theo dân tộc của cha đẻ, mẹ đẻ. Trong trường hợp cha đẻ và mẹ đẻ thuộc hai dân tộc khác nhau thì dân tộc của người con được xác định là dân tộc của cha đẻ hoặc dân tộc của mẹ đẻ theo tập quán hoặc theo thoả thuận của cha đẻ, mẹ đẻ”. Như vậy tập quán của dân tộc về việc lựa chọn dân tộc cho con khi cha mẹ khác nhau về dân tộc được nhà nước thừa nhận, coi như pháp luật. Trong nhiều năm qua, thực tế cho thấy có nhiều trường hợp người Chăm đã vượt qua giới hạn của luật tục để kết hôn với người khác dân tộc. Trong trường hợp này, khi con cái của họ được sinh ra, nếu có mẹ là dân tộc Chăm và cha là dân tộc khác, thì đứa trẻ sẽ được lấy theo dân tộc Chăm theo dân tộc của người mẹ, và cũng có thể ngược lại. Điều này có thể lý giải là do gia đình người Chăm mang truyền thống mẫu hệ, mặc dù xã hội Chăm trước đây là xã hội đẳng cấp, phong kiến. Ở những vùng theo Hồi giáo Islam, tuy gia đình đã chuyển sang phụ hệ, vai trò nam giới được đề cao, nhưng những tập quán mẫu hệ vẫn tồn tại khá đậm nét trong quan hệ gia đình. Ngoài ra, chế độ mẫu hệ đã chi phối và ảnh hưởng khá mạnh mẽ đến đời sống văn hóa, tinh thần của cộng đồng dân tộc Chăm. Phong tục Chăm quy định con theo họ mẹ, họ bên mẹ được xem là gần (họ nội). Nhà gái cưới chồng cho con. Con trai ở rể nhà vợ, đến khi chết đi nhà vợ có trách nhiệm thờ cúng đến hết tang, sau đó mang hài cốt về trả lại cho dòng họ nhà trai tiếp tục thờ phượng. Ngày nay đã có những thay đổi đáng kể về việc xác định họ cho con, tuy nhiên việc xác định dân tôc cho con chỉ có thể lấy theo dân tộc của mẹ (nếu mẹ là Chăm) đến nay vẫn chưa thấy thay đổi, xem như là tập quán pháp mà không cần phải có sự thỏa thuận của cha, mẹ đứa trẻ sinh ra. - Thứ hai, áp dụng tập quán trong một số vấn đề liên quan đến giao dịch dân sự như giải thích giao dịch dân sự (bao gồm cả hợp đồng dân sự); hình thức giao dịch hụi, họ; giao dịch thuê tài sản. Theo Khoản 1 Điều 126 BLDS năm 2005, khi giao dịch dân sự có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau thì việc giải thích giao dịch đó được thực hiện theo thứ tự: a) Theo ý muốn đích thực của các bên khi xác lập giao dịch; b) Theo nghĩa phù hợp với mục đích của giao dịch; c) Theo tập quán nơi giao dịch được xác lập. Như vậy, tập quán nơi giao dịch được xác lập nếu được lựa chọn để giải thích giao dịch dân sự thì đó chính là tập quán pháp. Phù hợp với quy định đó, Khoản 4 Điều 409 BLDS 2005 quy định: khi hợp đồng có điều khoản hoặc ngôn từ khó hiểu thì phải được giải thích theo tập quán tại địa điểm nơi giao kết hợp đồng. Đặc biệt, giao dịch hụi, họ, biêu, phường được BLDS ghi nhận ở Khoản 1 Điều 479 là một hình thức giao dịch về tài sản theo tập quán. Đã từ lâu, mối quan hệ cộng đồng đóng vai trò rất quan trọng như giường cột trong đời sống của xã hội Chăm. Mỗi thành viên coi mối quan hệ cá nhân với cộng đồng là mối quan hệ thiêng liêng. Cái chết không đáng sợ bằng việc bị ly khai ra khỏi cộng đồng. Vì thế trong tập quán đã quy định mối quan hệ này bao giờ cũng dựa trên nguyên tắc bình đẳng, tương trợ và đoàn kết, cộng đồng bao giờ cũng được đặt cao hơn cá nhân hay nói cách khác, cá nhân thể hiện mình thông qua cộng đồng. Ngày nay, hình thức chơi hụi vẫn còn rất phổ biến trong cộng động Chăm, với mục đích giúp đỡ nhau là chính. Có thể nói, tập quán pháp cũng như vai trò của cộng đồng như là công cụ chủ yếu để đìều chỉnh các loại giao dịch dân sự này, cá nhân tham gia giao dịch đã rất ý thức trong việc tuân thủ thực hiện các quyền và nghĩa vụ trong quy định chơi hụi (như quyền được hốt hụi hay nghĩa vụ phải đóng tiền hụi "chết" chẳng hạn) mà hầu như không xảy ra bất kỳ phát sinh tranh chấp đối với loại giao dịch này trong cộng đồng người Chăm, và nếu có rủi ro phát sinh tranh chấp, thì họ sẽ tự giải quyết thông qua tập quán bằng cách dùng uy tín của người đứng đầu cộng đồng để giải quyết. Các loại giao dịch tương tự khác cần phải nhắc tới trong cộng động Chăm hiện nay như giao dịch ppah hamu hay ppadơng hamu (thế chấp ruộng), dhuh hamu (thục ruộng), giao dịch này được hiểu là hai bên giao dịch thỏa thuận với nhau bằng cách bên có ruộng (bên A) chuyển giao quyền sử dụng đất cho bên B canh tác trong thời gian nhất định (thường thì tính theo mùa vụ, hoặc cũng có trường hợp tính theo năm canh tác) để lấy một khoản tiền hoặc tài sản khác, khi đến hạn thì B phải trả lại quyền sử dụng đất đất nông nghiệp (ruộng) cho bên A và bên A không phải hoàn trả số tiền đã nhận cho bên B (giao dịch này người Chăm gọi là ppah hamu - thế chấp ruộng). Hoặc là trước đó hai bên đã không thỏa thuận về thời hạn khai thác sử dụng, kể từ ngày nhận số tiền từ bên B, khi nào bên A có tiền thì có thể mang tiền đi "chuộc" ruộng của mình vào bất kỳ lúc nào (dhuh hamu - thục ruông). Loại giao dịch này đã tồn tại trong cộng đồng Chăm từ rất lâu, có lẽ đã có từ thời phong kiến địa chủ và đến nay hình thức giao dịch này vẫn còn rất phổ biến. Giao dịch dân sự này có thể bắt nguồn từ cấu trúc palei trong xã hội Chăm, họ sống cộng cư mang nặng cái tình, cái nghĩa và ý thức nương tựa, giúp đỡ lẫn nhau trong việc làm ăn. Ngoài ra, còn có một dạng giao dịch đặc thù trong hoạt động chăn nuôi, đó là giao dịch Raung dwa (raung: tiếng Chăm có nghĩa là nuôi như nuôi heo, trâu, bò,...; dwa: hai - ý nói chỉ 2 bên). Giao dịch này được hiểu là bên có tài sản (tài sản thường là các loại gia súc - bên A) đem gia súc của mình cho bên thứ hai (bên B) nuôi trong một thời gian nhất định (thường thì họ thỏa thuận về lứa (kỳ) sinh sản), súc vật sẽ được bên B nuôi đến trưởng thành. Khi con vật sinh sản, sản phẩm tạo thành trong 2 đến 3 lứa đầu (tùy vào sự thỏa thuận ban đầu của các bên) sẽ được chia đều cho cả 2 bên. Hết hạn thỏa thuận, súc vật sẽ hoàn toàn thuộc quyền định đoạt của bên A. Những loại giao dịch kể trên, họ thường thỏa thuận miệng với nhau, ít khi phát sinh tranh chấp, xem như là tập quán theo tình thần đoàn kết, cùng giúp đỡ lẫn nhau trong đời sống mưu sinh thường nhật trong cộng động Chăm ở Ninh - Bình Thuận ngày nay. - Thứ ba, áp dụng tập quán trong vấn đề xác lập quyền sở hữu chung, hình thành, quản lý, sử dụng, định đoạt tài sản chung của cộng đồng. Việc xác lập quyền sở hữu chung có thể được thực hiện theo thỏa thuận của các chủ sở hữu, theo quy định của pháp luật và cũng có thể được hình thành theo tập quán (Điều 215 BLDS năm 2005). Riêng đối với sở hữu chung của cộng đồng thì việc hình thành, quản lý, sử dụng, định đoạt có thể theo thỏa thuận hoặc theo tập quán nhưng không được trái pháp luật, trái đạo đức xã hội (Điều 220 BLDS năm 2005). Điều này được áp dụng và thể hiện rất rõ trong các làng Chăm. Cư dân trong một làng bao gồm những người theo một tôn giáo nhất định, nên palei Chăm cũng được coi là một đơn vị cơ sở của cộng đồng tôn giáo. Đặc biệt đối với các palei thuộc tôn giáo Bà Ni, Islam thường có các thánh đường, mà theo tập quán thì đây được xem là tài sản chung của các tín đồ, của palei đó. - Thứ tư, áp dụng tập quán trong vấn đề nghĩa vụ dân sự. Có rất nhiều loại nghĩa vụ cụ thể được quy định trong BLDS năm 2005, nhưng chỉ có ba loại nghĩa vụ sau đây có sự tham gia điều chỉnh của tập quán, đó là nghĩa vụ tôn trọng ranh giới giữa các bất động sản, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra và nghĩa vụ tài sản liên quan đến thừa kế. Tại Khoản 1 Điều 265 BLDS năm 2005 quy định việc xác định ranh giới giữa các bất động sản có thể theo tập quán. Đến Điều 625, nghĩa vụ bồi thường thiệt hại do súc vật gây ra được quy định tại Khoản 4 là nếu súc vật thả rông theo tập quán gây thiệt hại thì chủ sở hữu súc vật phải bồi thường theo tập quán. Liên quan đến vấn đề thừa kế, Điều 683 quy định thứ tự ưu tiên thanh toán các nghĩa vụ, ngay tại Khoản 1, chi phí đầu tiên được ưu tiên thanh toán chính là chi phí mai táng hợp lý theo tập quán. Người Chăm có truyền thống nông nghiệp lúa nước, giỏi làm thuỷ lợi và làm vườn trồng cây ăn trái. Bên cạnh việc làm ruộng nước vẫn tồn tại loại hình ruộng khô một vụ trên sườn núi. Họ thường thỏa thuận với nhau về ranh giới liền kề, đối với đất ở cũng không ngoại lệ, ranh giới liền kề giữa các gia đình được phân định bằng các tường rào. Nếu có xảy ra tranh chấp, thì họ vẫn thường giải quyết với nhau thông qua một trình từ tố tụng của tập quán. Trong trường hợp họ không tự thỏa thuận được với nhau, bất đắc dĩ phải nhờ đến cơ quan bảo vệ pháp luật ở địa phương giải quyết theo quy định của pháp luật. Chế độ mẫu hệ nảy sinh nhiều cơ chế ràng buộc xã hội người Chăm, các tập tục và các quyền được phân định cho người vợ, người chồng và con cái tạo một lệ riêng, luật pháp Nhà nước chưa hoàn toàn can thiệp được. Con gái, sanh ra lớn lên sống bên cạnh mẹ, thừa kế nhà cửa tài sản và có nghĩa vụ phụng dưỡng cha mẹ. Khi đã trưởng thành người đàn ông phải theo vợ, ở nhà vợ dẫn đến việc con cái sanh ra chưa đủ tuổi thành niên phải theo nơi ở của mẹ, lớn lên con gái tiếp tục ở như mẹ mình, con trai thì xuất thú. Nơi sanh ra của cha đã trở thành quê ngoại, và chính từ “ngoại” đã đưa đẩy các con phải ở nơi quê nội tức quê mẹ là chính. Tập tục này thành lệ tự nhiên để mọi người có quan niệm con ở với mẹ, tuy nhiên xã hội nào cũng vậy, không nhất thiết là phải tuân thủ y như lệ mà con cái có thể ở với cha, với ngoại do cuộc sống chi phối. Người đàn bà có vai trò đặc biệt quan trọng trong mỗi gia đình Chăm, là chủ hộ trong gia đình. Đàn ông không có quyền quyết định những việc trọng đại, nhất là trong việc phân chia tài sản. Khi xảy ra việc ly dị, người chồng cả đời gánh vác làm nên của cải, tài sản cho gia đình, nhưng không được quyền chia một loại tài sản nào. Tập quán của người Chăm không có sự phân chia theo hàng thừa kế như các quy định trong Bộ Luật Dân sự hiện hành, việc phân chia di sản thừa kế đều dựa trên tập quán và cũng ít xảy ra hiện tượng tranh chấp trong việc thừa kế trong xã hội Chăm từ bao đời nay. 2. Việc thực hiện nguyên tắc áp dụng tập quán trong BLDS năm 2005. Để tập quán pháp của người Chăm nói riêng, cũng như cộng đồng dân khác trên lãnh thổ cả nước nói chung phát huy hiệu quả cao khi tham gia điều chỉnh các quan hệ xã hội trong lĩnh vực dân sự, cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ, trong đó có những giải pháp quan trọng như: - Một là, xây dựng các quy phạm pháp luật định nghĩa chi tiết, cụ thể về tập quán, tập quán pháp. Tập quán pháp dưới góc độ là một thuật ngữ pháp lý vốn đã được nhiều công trình khoa học xây dựng khái niệm. Tất cả các giáo trình Lý luận về nhà nước và pháp luật hay Pháp luật đại cương đều có đưa ra khái niệm này. Còn tập quán, nếu tiếp cận từ góc độ văn hóa lịch sử, chúng ta sẽ thấy có rất nhiều cách lý giải khác nhau. Tại điểm b tiểu mục 2.7 mục 2 Phần II Nghị quyết số 04/2005/NQ-HĐTP ngày 17/9/2005 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn thi hành một số quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự về chứng minh và chứng cứ cũng đã nêu định nghĩa về tập quán như sau: “Tập quán là thói quen đã thành nếp trong đời sống xã hội, trong sản xuất và sinh hoạt thường ngày, được cộng đồng nơi có tập quán đó thừa nhận và làm theo như một quy ước chung của cộng đồng”. Trong nỗ lực xây dựng và hoàn thiện một hệ thống pháp luật mà tính minh bạch luôn được nhấn mạnh, theo chúng tôi, các định nghĩa này không thể chỉ dừng lại ở góc độ khoa học, chúng cần phải được ban hành trong một văn bản có giá trị pháp lý cao. Có như vậy, việc xác định, áp dụng chúng mới chính xác, có cơ sở. Đồng thời, các định nghĩa sẽ làm căn cứ cho việc tập hợp các tập quán để hỗ trợ Nhà nước trong việc quản lý xã hội cũng như để vận động xóa bỏ. - Tập hợp tập quán theo những tiêu chí cụ thể. Từ những năm 20 của thế kỷ XX, sau một thời gian dài cai trị các nước Đông Dương, do nhận thức được sự bất lực trong việc cai trị bằng pháp luật ở Tây Nguyên, người Pháp đã chuyển sang nghiên cứu luật tục và sử dụng chúng trong hoạt động xét xử. Nhà nước ta hiện nay cũng đã bước đầu thực hiện việc này nhưng gần như mới chỉ dừng ở mức độ ban hành danh mục một số tập quán, phong tục lạc hậu nghiêm cấm vận dụng hoặc cần vận động xóa bỏ (ví dụ như tại Danh mục ban hành kèm theo Nghị định số 32/2004/NĐ-CP ngày 27/3/2002 của Chính phủ quy định việc áp dụng Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 đối với các dân tộc thiểu số). - Lựa chọn Hội thẩm nhân dân trong trường hợp giải quyết vụ việc dân sự có áp dụng tập quán. Chúng ta không có tòa án phong tục, điều đó không có nghĩa là chúng ta không thể áp dụng tập quán một cách có hiệu quả. Trong việc xét xử dân sự, nếu có áp dụng tập quán, nên chăng chúng ta có thể lựa chọn những Hội thẩm có sự hiểu biết sâu sắc về các tập quán đó. - Cần phát huy vai trò của các cá nhân, tổ chức có uy tín trong việc áp dụng tập quán. Khác với pháp luật, tập quán cũng như đạo đức và các quy phạm xã hội khác không có cơ chế đảm bảo thực hiện bằng Nhà nước. Việc tập quán được thực hiện tốt hay không có ảnh hưởng một phần không nhỏ từ vai trò của cộng đồng, của người đứng đầu cộng đồng nơi tồn tại tập quán đó. Vì vậy, chúng ta cần phát huy vai trò của những nhân tố có ảnh hưởng tốt tới hiệu quả áp dụng tập quán, như già làng, trưởng bản, tộc trưởng dòng họ, các tổ chức tự quản để người dân tự nguyện thực hiện, thay vì để phát sinh tranh chấp lại phải quay lại tìm các tập quán đó giải quyết. - Hoàn thiện pháp luật quy định về tập quán theo nguyên tắc hài hòa, phù hợp, tránh xu hướng coi nhẹ cũng như quá đề cao vai trò của tập quán. Một vấn đề cũng mang tính nguyên tắc đã được BLDS năm 2005 ghi rõ, đó là chỉ áp dụng tập quán khi pháp luật không quy định, và việc áp dụng không được trái nguyên tắc cơ bản của BLDS cũng như đạo đức xã hội, có nghĩa là trong điều kiện có thể, Nhà nước nhất thiết phải ban hành văn bản quy phạm pháp luật. Tập quán chỉ được, và chỉ nên áp dụng khi pháp luật chưa đầy đủ, hoàn thiện. Nhưng nếu đã quy định áp dụng tập quán thì quy định đó phải minh bạch. Và nếu có nhiều lựa chọn, tập quán chỉ là một trong những lựa chọn mà pháp luật cho phép, thì cần nêu rõ thứ tự ưu tiên áp dụng tập quán. Mặc dù pháp luật của chúng ta không có nhiều quy định cho phép áp dụng tập quán, nhưng một khi Nhà nước đã thừa nhận, thì bản thân các tập quán đó trở thành tập quán pháp, trở thành pháp luật, chúng cần phải được đảm bảo thực hiện. Tiếp tục sưu tầm, nghiên cứu các tập quán của dân tộc Chăm ở Ninh - Bình Thuận nhất là trong lĩnh vực dân sự, đồng thời xác định cả giá trị và những hạn chế của những tập quán đó để nhằm tạo điều kiện cho việc vận dụng các giá trị của tập quán trong việctham gia điều chỉnh một cách có hiệu quả các loại giao dịch dân sự đang tồn tại trong xã hội Chăm ngày nay theo tinh thần của Bộ Luật dân sự hiện hành của Nước Cộng Hòa XHCN Việt Nam. Saradon - Đàng Xuân Hòa (Oklahoma - USA).

Trần Kỳ Phương Đồng tác giả với Rie Nakamura Thánh đô Mỹ Sơn: Tín ngưỡng hoàng gia của tiểu quốc miền Bắc Chiêm Thành (Campà) * Văn bia đầu tiên của Mỹ Sơn đã được phát hiện thuộc triều vua Bhadravarman, người mà sử liệu Việt Nam và Trung Hoa gọi là Phạm Hồ Đạt hay Fan Hu-ta, trị vì khoảng năm AD 380- 413. Minh văn này đề cập đến việc nhà vua dựng một ngôi đền để phụng hiến Thần Bhadresvara (Siva); và xác lập vùng đất được chọn để xây dựng thánh địa của hoàng gia, là, dựa vào ngọn núi thiêng ở phía nam thung lũng tên là Mahaparvata/ Đại Sơn Thần, mà, ngày nay nhân dân trong vùng gọi là núi Răng Mèo hay Hòn Quắp [C72 (ký hiệu văn bia Chàm)]( Jacques 1995: 5, 204; Trần 2002; 2004: 3-5, 33-5; Majumdar 1985: Inscription #4, 4-8).   Ngôi đền của đức vua Bhadravarman được dựng bằng gỗ để thờ linga của Thần Bhadresvara. Danh hiệu của linga, có khả năng, đó là sự kết hợp giữa tên riêng của vua Bhadravarman với Isvara, là một danh hiệu khác của Thần Siva, Bhadravarman + Isvara = Bhadresvara (Siva). Tín ngưỡng thờlinga của Siva đã được kế tục trong suốt nhiều thế kỷ tại Mỹ Sơn từ thời khởi đầu cho đến giai đoạn cuối.   Mỹ Sơn là một thung lũng hẹp, kín đáo, đường kính khoảng 2 km, được bao bọc bởi những rặng núi thấp; có một giòng suối lớn bắt nguồn từ ngọn núi thiêng ở phía nam chảy ngang qua thung lũng để đổ vào giòng sông thiêng Mahanadi/ Nữ Thần Đại Giang tức là sông Thu Bồn ở phía bắc [C147] (Majumdar 1985: #4, 7; Jacques 1995: 204).   Đền- tháp ở Mỹ Sơn được xây dựng liên tục qua nhiều thế kỷ, từ cuối thế kỷ thứ 4/5 cho đến thế kỷ 13/14. Có nhiều khả năng để kết luận rằng ngôi đền lớn B1 là ngôi đền trung tâm của thánh đô này, vì, những bộ phận kiến trúc được phát hiện tại đây có niên đại trải dài từ cuối thế kỷ thứ 7 cho đến thế kỷ 13/14; và, vì kích thước bề thế của ngôi đền cũng như vị trí trung tâm của nó trong bố cục tổng thể của khu di tích. (Minh họa #1)   #1/ Sơ đồ di tích Mỹ Sơn (Theo Parmentier và Boisselier) Ngôi đền B1 hiện nay thờ một bộ yoni-linga, gọi là linga Bhadresvara (Siva). Đài thờ yoni-linga của B1 được đặt trên một cái hố vuông tại trung tâm ngôi đền dùng để rút nước lễ thánh tẩy. Kiến trúc của ngôi đền B1 hiện tồn là một công trình được trùng tu vào giai đọan muộn, khoảng thế kỷ 12-13. Đây là ngôi đền duy nhất trong kiến trúc Chàm có đế - tháp được xây hoàn toàn bằng sa thạch với một kích thước to lớn. (Minh họa #3) #3/ Linga Bhadresvara thờ trong ngôi đền Mỹ Sơn B1 Cách bài trí của nhóm B hiện tồn, đã xuất hiện khoảng từ sau thế kỷ thứ 10, theo một phức hợp sau: tháp bày nghi lễ/ mandapa D1- tháp cổng/gopura B2- ngôi đền chính/ kalan B1; các ngôi đền phụ B3, B4; tháp lửa/kosagraha B5; tháp đựng nước thánh lễ B6; và bảy ngôi đền nhỏ thờ các vị thần tinh tú/ navagrahas / saptagrahas từ B7-B13. Hầu hết các công trình thuộc nhóm B đều được xây dựng và trùng tu liên tục từ thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ 12/13.   Song song với nhóm B là nhóm C, cả hai đều được dựng theo trục đông - tây. Nhóm C cũng có sự bài trí tương tự nhóm B nhưng giản lược hơn, bao gồm một ngôi đền chính/ kalan C1- tháp cổng/ gopura C2 - tháp bày nghi lễ/ mandapa D2; tháp lửa/ kosagrha C3; công trình phụ C4; và ba ngôi đền phụ C5, C6, C7. Ngôi đền chính/ kalan C1 là một công trình trùng tu vào khoảng thế kỷ 11/12, tái xử dụng những bộ phận kiến trúc của ngôi đền trước kia như tym-pan, lanh-tô, v.v…thuộc thế kỷ 8/9. Ngôi đền C1 thờ ngẫu tượng của Thần Siva trong dạng nhân thể. Đây là một pho tượng tròn bằng sa thạch cứng, trong tư thế đứng, dựng trên một bệ yoni. Pho tượng có kích thước khá lớn, cao: 196 cm, được tạc bằng đá nguyên khối, đây là một kiệt tác của nền điêu khắc Chàm (Boisselier 1963: 55; AFAO-EFEO 1997: 98). Những phát hiện khảo cổ học tại nhóm tháp C đã cho phép nhận định rằng pho tượng Siva này được đeo các đồ trang sức bằng kim loại quý trong khi hành lễ.[1]   Y phục của tượng Thần Siva là một loại sampôt dài đến đầu gối, có vạt trước và vạt sau dài, dắt múi qua bên phải, loại sampôt này chỉ phổ biến trong điêu khắc Chàm trong một giai đoạn ngắn vào khoảng cuối  thế kỷ thứ  8 hoặc đầu thế kỷ thứ 9 mà thôi.[2] Khuôn mặt của thần được đặc tả với hàng lông mày giao nhau, hai mắt mở lớn có con ngươi, mũi thẳng, đôi môi dày với bộ râu mép thanh tú, tóc kiểu jata-mukuta kết lại bằng những lọn tóc có hình bông lúa mềm mại… đó là những đặc điểm nghệ thuật điêu khắc Chàm vào giai đoạn sớm, trước Phong cách Đồng Dương, tức là vào khoảng phần tư cuối cùng của thế kỷ thứ 8 hoặc phần tư thứ nhất của thế kỷ thứ 9 (Trần 1988: 33). (Minh họa #4)   #4/ Ngẫu tượng thần Siva nhân thể thờ trong ngôi đền Mỹ Sơn C1   So sánh cách bài trí và nội dung thờ tự của hai ngôi đền B1 và C1, chúng ta có thể đi đến một kết luận rằng, chúng phản ảnh tín ngưỡng thờ Siva trong hình thức lưỡng thể, tức là, thờ linga của thần kết hợp với nghi tượng của thần trong nhân thể (Trần 2004: 34-5; 2005: 132).   Hiện tượng tín ngưỡng Siva- lưỡng thể tại thánh đô hoàng gia Mỹ Sơn có thể được suy luận rằng, các vị vua Chàm muốn nhấn mạnh niềm tin tuyệt đối vào Đấng Toàn Năng của tín ngưỡng Siva được thị hiện bằng cả hai hình thái: một biểu tượng vũ trụ / Siva- linga cũng như  một hình tượng nhân thể được thần hoá / Siva- nhân thể; đó là vị thần chủ bảo hộ của các vương triều Campà. Hơn nữa, trong bối cảnh này, chúng ta có thể giả định rằng, ngẫu tượng Siva- linga thị hiện chính Thần Siva, còn ngẫu tượngSiva -nhân thể thị hiện những vị vua Chàm đã được phong thần (?).[3]   Ngoài nhóm B và C ra, tại Mỹ Sơn, hình thái thờ phượng Siva- lưỡng thểcòn xuất hiện tại nhóm A’ và  nhóm E.   Nhóm A’ bao gồm nhiều đền- tháp được xây qua các thời kỳ khác nhau trong giai đoạn sớm, hình thái tín ngưỡng Siva -lưỡng thể được phát hiện tại hai ngôi đền A’1 và A’4: ngôi đền A’1 thờ Siva- linga; còn ngôi đền A’4 thờ  Siva-nhân thể. Ngẫu tượng Siva-linga của ngôi đền A’1 đã không được tìm thấy trong lòng tháp, nhưng ngẫu tượng Siva-nhân thể của ngôi đền A’4 thì được tìm thấy ngay tại tháp. Đây là một pho tượng tròn, trong tư thế đứng, tạc bằng đá nguyên khối, đặt trên yoni, tượng cũng được đánh giá là một kiệt tác của điêu khắc Chàm, y phục của tượng tương tự với tượng Siva C1 (Boisselier 1963: 54). Pho tượng Siva A’4 được điêu khắc rất trau chuốc, kích thước nhỏ hơn tượng Siva C1; xét về kỹ thuật tạc tượng và nghệ thuật thể hiện có thể nhận định rằng hai pho tượng Siva đứng này được chế tác cùng thời (Trần 1988: 32).[4]   Hình thái thờ phượng này cũng xuất hiện tại nhóm E, với ngôi đền E1 thờSiva- linga và ngôi đền E4 thờ Siva-nhân thể. Ngôi đền E1 là một trong những công trình kiến trúc sớm nhất tại Mỹ Sơn, đài thờ của ngôi đền này là một kiệt tác của nền điêu khắc Chàm. Đài thờ và ngôi đền Mỹ Sơn E1 có niên đại vào khoảng nửa đầu thế kỷ thứ 8 (Trần 2005: 135-37). Đài thờ E1 thờ một bộ yoni-linga kích thước khá lớn, được phục dựng bởi Henri Parmentier vào đầu thế kỷ trước (Parmentier 1918: Pl. CXX).   Về phía bắc ngôi đền E1 là ngôi đền E4, những bộ phận trang trí kiến trúc của ngôi đền, đặc biệt, hai bức phù điêu lớn bằng sa thạch, là bức lanh-tô thể hiện múa nhạc cung đình và bức tym-pan thể hiện Nữ thần Devi (Boisselier 1963: 212-13; Trần 1988: 49-50)[5] mang những đặc trưng nghệ thuật điêu khắc cũng như kỹ thuật cấu trúc của ngôi đền, cho biết nó được xây dựng vào khoảng nửa sau thế kỷ 11, có thể, dưới triều vua Harivarman, khoảng năm 1081, ‘khi ông chiến thắng tất cả kẻ thù xâm lược Campà  và cho tái thiết lại thánh địa thờ thần Srisanabhadesvara’như trong một minh văn của ông tìm thấy tại Mỹ Sơn đã đề cập [C90] (Majumdar 1985: #62, 161-67; Jacques 1995: 115-22).             Ngôi đền E4 thờ ngẫu tượng Siva, đó là một pho tượng tròn trong tư thế đứng đặt trên một bệ yoni có phần đài thờ hình vuông trang trí một hàng vú phụ nữ tượng trưng cho Nữ thần Uroja/ Nữ thần Dựng nước. Y phục của tượng là một sampôt dài đến cổ chân, có vạt lớn ở phía trước, được trang trí rất cầu kỳ, gấp lại thành nhiều lớp tạo nên hình chữ z, đó là những đặc điểm để có thể xác định rằng pho tượng được chế tác vào khoảng thế kỷ cuối thế kỷ 11 hoặc đầu thế kỷ 12 ((Boisselier 1963: 212).[6]   Như vậy, những ngẫu tượng Siva- linga và  Siva- nhân thể của các ngôi đền B1-C1, A’1-A’4 và E1-E4 chứng minh rằng tín ngưỡng Siva-lưỡng thểđã được thực hành tại Mỹ Sơn suốt từ thế kỷ thứ 8 cho đến thế kỷ 12/13. Trong tất cả các di tích đền-tháp Hindu của vương quốc Chiêm Thành, Mỹ Sơn là thánh địa duy nhất thực hành hình thái tín ngưỡng này.     Ngoại trừ một vài bức tym-pan nhỏ (phù điêu trang trí trên cửa tháp) thể hiện các nữ thần Hindu, tại Mỹ Sơn chưa hề tìm thấy một ngẫu tượng nữ thần nào được thờ trong các ngôi đền chính, điều này cho thấy các vị nữ thần đã không giữ vai trò trọng yếu tại khu thánh đô hoàng gia này.   Thánh đô Pô Nagar Nha Trang: Tín ngưỡng hoàng gia của tiểu quốc miền Nam Chiêm Thành (Campà)   Thánh địa Pô Nagar Nha Trang, cách Mỹ Sơn khoảng 450 km về phía Nam, nay thuộc thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hoà, di tích này tọa lạc trên một ngọn đồi nhỏ sát bên cửa sông Cái và sông Hà Ra là hai dòng sông lớn của thành phố Nha Trang. Theo minh văn, ngôi đền đầu tiên xây dựng tại đây có từ trước thế kỷ thứ 8. Ngôi đền bằng gỗ đầu tiên của thánh địa này đã bị đốt cháy năm 774; rồi vào năm 784, ngôi đền đầu tiên bằng gạch và đá đã được dựng lên tại đây. Theo những kết quả khai quật khảo cổ học được xúc tiến bởi các nhà khảo cổ học của Trường Viễn Đông Bác Cổ vào đầu thế kỷ trước, có tất cả 10 công trình kiến trúc được xây dựng trên ngọn đồi có diện tích khoảng 500 m2 này (Parmentier 1909: 111-32).   Ngày nay, sau những tàn phá của chiến tranh và huỷ hoại của thời gian, chỉ tồn tại năm kiến trúc bao gồm ngôi đền chính/kalan phía bắc (Tháp A), ngôi đền phụ phía nam (Tháp B), ngôi đền nhỏ phía nam (Tháp C), ngôi đền phụ tây-bắc (Tháp F) và những hàng cột bằng gạch của mandapa (Công trình M) dựng phía trước dưới chân đồi. (Minh họa #2) #2/ Sơ đồ di tích Pô Nagar Nha Trang (Theo Parmentier và Shige-eda)   Cũng theo văn bia chúng ta biết rằng, hình tượng đầu tiên của Nữ thần Bhavagati[7] được dựng lên tại thánh địa này thuộc triều vua Satyavarman năm 784 sau khi ông đánh đuổi được hải tặc người Java vào năm 774 và cho xây dựng lại ngôi đền đã bị cướp phá [C38] (Majumdar 1985: #22, 41-4). Về sau, hình tượng của nữ thần lại được liên tục dựng lên trong những năm 817 [C31] và năm 918 [C33] (Majumdar 1985: #26, 61-4; # 45, 138-39). Năm 950, pho tượng bằng vàng của nữ thần bị người Khmer cướp mất [C38]; và vào năm 965, vua Jaya Indravarman đã cho dựng lại tượng nữ thần bằng đá [C38] (Majumdar 1985: # 47, 143-44). Năm 1050, danh hiệu Yapu-Nagara của nữ thần, lần đầu tiên, được tôn xưng bởi vua Sri Paramesvaravarman [C30]; năm 1084 bởi vua Paramabodhisatva [C30]; và năm 1160 bởi vua Jaya Harivarman [C30] (Majumdar 1985: #55, 151-53; #76, 194-95); vào các năm 1256, 1267 bởi công chúa Suryadevi [C31]; và năm 1275 bởi công chúa Ratnavali [C37] (Schweyer 2004:125).Như vậy, việc tôn thờ Nữ thần Bhagavati được thực hiện vào những năm 784, 817, 918, 965; và về sau, dưới danh hiệu Pô Yang Inu Nagar vào những năm 1050, 1160, 1256 và 1275, được kế tục qua nhiều thế kỷ, điều đó đã khẳng định vai trò trọng yếu của Nữ thần Mẹ Xứ Sở tại thánh địa Pô Nagar Nha Trang.[8]   Pho tượng chính của thánh đô Pô Nagar Nha Trang là ngẫu tượng của Nữ thần Bhagavati/ Đấng Chí Tôn hiện vẫn được tôn thờ trong ngôi đền chính phía bắc. Tượng được tạc bằng nguyên khối sa thạch cứng. Đầu tượng đã được phục chế lại theo kiểu thức của người Kinh/Việt. Pho tượng thể hiện nữ thần có mười tay, ngồi trên một toà sen đặt trên bệ yoni và một đài thờ vuông, tựa vào một cái ngai có trang trí hình tượng kala-makara. Hai bàn tay trước, bàn tay trái lật ngữa ra đặt trên đùi thủ ấn varada-mudra/ mãn nguyện ấn, bàn tay phải thủ ấn abhaya-mudra/ vô uý ấn; còn các bàn tay phía sau cầm các loại vũ khí tùy thuộc như, bên phải, từ dưới lên, là:  một lưỡi dao, một mũi tên, một vòng cakra/ nhật luân xa, một cái giáo; bên trái, từ dưới lên, là: một cái chuông nhỏ, một ankusa/ lưỡi rìu, một con ốc (?), một cái cung. Pho tượng Nữ thần Bhagavati của thánh đô Pô Nagar là một kiệt tác của nền điêu khắc Chàm, chất liệu cũng như phẩm chất nghệ thuật tuyệt vời của pho tượng đã phản ảnh vai trò quan trọng của nó trong tín ngưỡng hoàng gia Chiêm Thành xưa kia. Niên đại của tượng được các nhà lịch sử nghệ thuật xác định vào khoảng cuối thế kỷ thứ 10 hoặc giữa thế kỷ 11.[9] (Minh họa #5) #5/ Ngẫu tượng nữ thần Yang Inu Po Nagar thờ trong ngôi đền chính di tích Po Nagar Nha Trang #6/ Biểu tượng Hon-kan của người Chăm   Gắn liền với thánh địa Pô Nagar Nha Trang là truyền thuyết về Nữ thần Pô Yang Inu Nagar được lưu truyền phổ biến trong cộng đồng người Chăm cũng như người Kinh/Việt tại các tỉnh Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận có nội dung chính như sau: “Bà sinh ra từ mây trời và sóng biển, xuất hiện tại núi Đại An, tỉnh Khánh Hòa, được vợ chồng tiều phu nuôi dưỡng. Bà là một cô gái xinh đẹp. Nhân một ngày lũ lụt Bà đã hoá thân vào một cây trầm để trôi về biển Bắc. Cây trầm được vớt lên dâng cho thái tử ở vương quốc biển Bắc. Vào một đêm trăng Bà hiện ra từ cây trầm và được thái tử đem lòng yêu thương. Họ ăn ở với nhau có hai người con trai. Một hôm Bà nhớ cha mẹ nên đã cùng hai con trai nhập vào cây trầm trôi về lại quê hương ở miền Nam. Ở quê nhà, Bà đã dạy cho dân biết cày cấy, trồng trọt  và dệt vải. Sau khi đi chinh chiến về, thái tử mới biết vợ và hai con đã trở về quê nhà nên đem chiến thuyền đi tìm. Vì quân lính của thái tử gây nhũng nhiễu cho dân nên Bà đã dùng thần lực phá tan chiến thuyền của thái tử. Xác của những chiến thuyền biến thành những tảng đá nổi lên ở cửa sông. Bà là đấng sáng tạo nên đất nước, sinh ra gỗ trầm hương và lúa gạo…Nhân dân ngưỡng mộ công đức của Bà nên đã cho xây tháp để thờ Bà và hai người con tra

Mẹ l mẹ của chng mຬnh đấy thi Tui đang liu thiu ngủ, do đ䠪m ngủ khng được, m ng䠠y th cứ mơ mơ mng m젠ng..., th bị một chuỗi m thanh li좪n hon c tần số ngang ngửa gೢy điếc tai, thủng mng nhĩ chứ chả chơi, lm cho tỉnh cả ngủ. Cất giấc mơ đang hồi gay cấn nhất để dࠠnh tối mơ tiếp, tui l ci đầu b㡹 x ra hng hớt. Lại c鳡i chuyện xm tui. Xm nhỏ m㳠 sao nhiều chuyện hot dzữ vậy trời ?! Nng du nhࢠ cch nh tᠴi 3 căn, đang đấu khẩu tay đi với... m chồng - tức l䡠 người đ sinh ra thằng chồng cho c ấy 㴴m mỗi tối, sai mỗi ngy, v cũng lࠠ ci thằng đ gᣳp vốn cho c ấy sinh ra thằng qu tử gọi c佴 ấy bằng mẹ. B m chồng cũng đࡣ ngt nght khoảng hơn 㩠60 tuổi, dn bun bⴡn lặt vặt, hnh như l h젠ng rong chi ấy. C con du cũng kh䢴ng kh hơn. Thằng chồng cũng ngho y như vậy. Khᨴng phải cứ hễ dn thnh phố l⠠ giu hết. Tui thấy gia đnh ấy hơi bị đ଴ng con, m chẳng c đứa nೠo nghề ngỗng g cho ra hồn, lm c젴ng nhật bữa đực bữa ci, lm một ngᠠy c khi nghỉ 3, 4 ngy... M㠠 miệng th ngy n젠o cũng phải ăn ba cữ. Thế l tay lm kh࠴ng kịp cho hm nhai. Rnh rỗi khࣴng c g nhai, n㬪n hm...chửi nhau cho c chuyện.ೠ Nguồn cơn sự bực tức của nng du từ đࢢu tới th tui khng biết. Chỉ thấy một cảnh rất h촠i hước đến nghẹn ngo . Nng dࠢu vắt va vắt vẻo cong ci mỏ thm s᢬ nhọn nhoắt, chửi m! chồng bằng những ngn từ.... c cho v䳠ng tui cũng khng dm n䡳i . Nng thăng, ging rất cࡳ bi bản, logic, cu nࢠy bắt sang cu kia một cch nhịp nh⡠ng đng m, đꢺng luật. Đi khi nng lạc t䠴ng do treo nốt cao qu , rớt xuống hổng kịp, nhưng nng rất cᠳ bản lĩnh, xử l điệu nghệ trong mọi tnh huống. B� m chồng nước mắt ngắn dᠠi, cũng gp vui bằng vi c㠢u ngẹn ngo si sụt. Hay nhất l๠ thằng chồng, ngồi gục mặt trn trn trẹt, ⨠bứt mấy bụi cỏ mọc vớ vẩn gần đấy, chả ni cu n㢠o cho ra vẻ... b ẩn. Thằng con giương đi mắt tr�n xoe, ngy thơ nhn m⬡ n hăng say chửi qun thời tiết, thỉnh thoảng tới đoạn n㪠o hay qu, n cười toe toᳩt phụ họa. M ci độc, ci lạ của nᡠng l nng đang ở chung với đại gia đࠬnh chồng nh - xem như l một m頬nh chống lại mafia. C điều nng kh㠴ng chết, m mafia chết mới khổ chứ. Cuộc đấu khẩu chuyển sang manh động hơn với mấy con dao mọi khi nng d࠹ng cắt rau trong bếp, nay nng muốn mượn n thử xem mೡu của gia đnh chồng c kh쳡c g nng kh젴ng. Thấy tnh huống nguy cấp qu, mấy b졠 Tm trong xm vội v᳠ng thỉnh cng an phường xuống dẹp tan bạo động trước khi c 䳡n mạng xảy ra. Cuộc ci v tan rả, chỉ nghe dư 㣢m gầm gừ chực chờ trong cổ họng nng du chưa kịp phun ra hết cࢲn st lại. Nng ngoe ngoảy d㠡ng đi chừa đường cho con Lulu nh tui n chạy, thằng chồng tiu nghĩu cắp nೳn theo sau. Để lại trước cửa nh b mࠡ chồng m chu nội v䡠o lng, vừa khc vừa phⳢn bua với mấy mụ hng xm đang xum xoe an ủi.ೠ Tui bất chợt nhớ hồi c2n nhỏ tui c đọc ở đu đ㢳. " Phải đ"u mẹ của ring anh Mẹ l mẹ của ch꠺ng mnh đấy thi Mẹ tuy kh촴ng đẻ khng nui M䴠 em ơn mẹ suốt đời chưa xong " . Hồi đ, tui đọc bi thơ n㠠y, m tui mơ mộng, tui ước ao nhất định phải kiếm cho m tui cࡴ con du trn cả tuyệt vời như thế. N⪳i thiệt, đu phải mẹ chồng no cũng kinh dị như phim hay n⠳i đu. M mấy ⠴ng nh văn, nh bࠡo, nh...từa lưa nࠠy cũng c gh, cứ hễ viết về th᪢n phận phụ nữ, muốn cho nhn vật chnh th⭪m phần bi đt, l cứ y như rằng sẽ cᠳ một b m chồng như phࡹ thủy xuất hiện.. V tnh, c䬠ng gieo thm c cảm vꡠo đầu cc c gᴡi chưa kịp lấy chồng đ kịp...ght m㩡 chồng mới oan chứ. V cũng v tബnh lm...tổn thương thằng tui. V ଠlần no hỏi em ࠠlm vợ, l em cũng hỏi tui đ࠺ng một cu : " M anh kh⡳ khng ?. M tui nh䠬n kỹ m tui rồi, chả c ba đầu s᳡u tay chi khc người m mấy nᠠng khng dm đến gần như vậy. Bởi vậy mới n䡳i, chỉ cần hiểu đơn giản " Mẹ l mẹ của chng mຬnh đấy thi ", cứ như thế thi, l䴠 sống khỏe rồi. B con thấy tui c đೲi hỏi g lớn lao khng h촡 ! Ai rồi cũng phải gi , cũng phải từ từ b ln chức ba, chức m⪡, rồi thăng cấp tới chức 4ng, chức b ... d muốn hay kh๴ng muốn. Chức cng cao, chỉ c kinh nghiệm sống ೠl nhiều, chứ bổng lộc đu khࢴng thấy. Qui luật cuộc sống l như vậy. Hm nay, cള thể bạn l nng dࠢu kh thế , giương giương tự đắc kia, ngy mai, bạn c� thể l b mẹ chồng đang ngồi ủ rũ đ࠳. Tui khng biết những n䠠ng du thời hiện đại ny c⠳ khi no nghĩ như thế khng. Mഠ chắc l khng, vബ nếu biết nghĩ, sẽ khng bao giờ lm c䠡i điều tri với lng trời vᲠ nghịch cả người như vậy. Đi khi, cũng n�n soi gương. Chẳng phải v tnh m䬠 ngay cả chiếc xe ta đi hằng ngy, d ๠2 bnh hay 4 bnh ( khᡴng tnh xe ba bnh v� nghe đồn xe đ bỏ cuộc chơi, khng kể xe một chỗ nằm v㴬 xe ny chỉ dnh cho một người - ai cũng biết chỉ người đ࠳ khng biết ... ), Cuộc chiến đ đi qua. X䣳m nhỏ lại yn bnh. Những đốm lửa đang ꬢm ỉ chy, khng biết khi nᴠo th pht hỏa. Thi졪u rụi cả xm cũng nn. Kh㪴ng chừng cn ly sang cả phường, cả quận, cả th⢠nh phố, cả nước...cũng chưa biết. Phng bịnh hơn chữa bịnh, tui vội vng x⠡ch xe vọt ra cửa hng mua bnh cứu hỏa ... cỡ đại mới được. c଴ vợ Tui hổng c3 đi hỏi chi hết, chỉ cần, nng chịu n⠳i v lm cࠢu " Mẹ l mẹ của chng mຬnh đấy thi " , l thằng tui t䠬nh nguyện lm gạc - đờ - co cho nng suốt đời. ࠠ Mất cả buổi chiều v những chuyện khng đ촢u, tui mệt đến r rời. Về nh, l㠠 tui lũi ngay v phng, l䲴i giấc mơ dang dở ban trưa ra mơ tiếp tập 2. C điều , chả hiểu sao hồi trưa tui mơ tới đoạn tui v㠠 nng chuẩn bị... ht bࡠi L Ngựa , th픬 giờ, trong giấc mơ tui chỉ bồng bềnh những c"u thơ Xun Quỳnh dịu m đến lạ... ⪠ ....Lời ru mẹ ht thuở no Chuyện xưa mẹ kể lẫn vᠠo thơ anh No l hoa bưởi hoa chanh Nࠠo cu quan họ mi đ⡬nh cy đa Xin đừng bắt chước cu ca Đi về dối mẹ để m⢠ yu nhau Mẹ khng gh괩t bỏ em đu Yu anh em đ⪣ l du trong nhࢠ Em xin ht tiếp lời ca Ru anh sau nỗi lo u nhọc nhằn Hᢡt tnh yu của ch쪺ng mnh Nhỏ nhoi giữa một trời xanh khn c촹ng Giữa ngn hoa cỏ ni sິng Giữa lng thương mẹ mnh m⪴ng khng bờ Chắc chiu từ những ng䠠y xưa Mẹ sinh anh để by giờ cho em....