Bút ký - Truyện

DOHAMIDE V

Hatian ranam, Nh? v?y l

D?U T

Hoàn toàn trái ng??c v?i các lý thuy?t ?ã ??a ra g?n m?t th? k? qua, v??ng qu?c Champa không nh?ng bao g?m các ph?n ??t n?m ? ven bi?n c?a mi?n trung Vi?t Nam hi?n nay mà k? c? dãy Tr??ng S?n (Cordillère Annamitique) và vùng cao nguyên ti?p n?i v?i nó. D?a vào y?u t? ??a d? này, ng??i ta ??a ra k?t lu?n r?ng dân c? Champa k?t h?p không nh?ng ng??i dân sinh s?ng ? vùng ??ng b?ng mà bao g?m c? dân c? c?a vùng cao nguyên, th??ng g?i là ng??i Th??ng (Montagnard) hay là ng??i b?n x? ?ông D??ng (Proto-Indochinois). Chính vì th?, v??ng qu?c Champa không ph?i là ??t n??c riêng t? c?a ng??i Ch?m mà là m?t qu?c gia ?a ch?ng g?m c? dân t?c Tây Nguyên, trong ?ó m?i s?c dân th??ng ?óng m?t vai trò riêng bi?t trong ti?n trình l?ch s? c?a v??ng qu?c này mà chúng tôi s? trình bày ? ph?n d??i ?ây. Ngu?n g?c Vào ??u k? nguyên c?a Tây L?ch, ng??i ta không bi?t nhi?u v? ngu?n g?c dân c? s?ng trong lãnh th? x?a kia c?a Champa. Các b?n v?n Trung Hoa ???c xem nh? là ngu?n s? li?u duy nh?t ch? nói m?t cách s? l??c liên quan ??n dân t?c sinh s?ng trong khu v?c n?m gi?a Hoành S?n (Porte d’Annam) và ?èo H?i Vân. Theo tài li?u này, ?ây là khu v?c n?m v? phía nam c?a biên gi?i Trung Hoa mà dân c? bao g?m m?t s? ng??i Trung Hoa nh?p c? và ?a s?  còn l?i chi?m ph?n quan tr?ng là dân b?n ??a ? vùng ven bi?n và trên cao nguyên có cu?c s?ng r?t g?n g?i v?i nhau. Theo tác ph?m Jinshu (T?n th? – RIPVN) (trang 57, 4b. B?n d?ch ti?ng Pháp c?a Paul Pelliot), «các ng??i b?n ??a này c?u thành t?ng nhóm bi?t h? tr? l?n nhau». H?n n?a các tài li?u trên g?i h? là dân t?c «man r?» (barbare), vì r?ng ??i v?i tác gi? Trung Hoa th?i ?ó, t?t c? nh?ng ai không ph?i là ng??i Trung Hoa hay không mang s?c thái c?a n?n v?n minh Trung Hoa ??u b? gán cho c?m t? là «ng??i man r?». Tài li?u trên c?ng qui luôn c? ng??i Khu Liên (Q? Lián) vào nhóm «man r?» này, m?t thu?t ng? ?? ám ch? cho t?c ng??i có n??c da rám n?ng. Riêng v? dân t?c sinh s?ng trên lãnh th? n?m v? phía nam c?a núi B?ch Mã (Hu?), m?t s? tài li?u kh?o c? ?ã nêu ra vài chi ti?t khá rõ ràng h?n. Theo tài li?u này, các hài c?t d??i th?i th??ng c? ???c tìm th?y trên Tây Nguyên n?m v? phía tây c?a dãy Tr??ng S?n là nh?ng hài c?t c?a ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có s? ??u dài (dolichocéphales) v?i thân hình v?m v?. Ngay t? th?i k? ?á m?i (néolithique), h? là dân b?n ??a ?ông D??ng (Proto-Indochinois) duy nh?t ?ã t?ng làm ch? khu v?c Tây Nguyên và t?n t?i cho ??n gi?a th? k? XX. Bên c?nh ?ó, ng??i ta c?ng tìm th?y các hài c?t ? vùng ven bi?n có ngu?n g?c n?m trong thành ph?n dân b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có ??u dài và di trú ??n Champa ??t th? hai nh?ng l?i pha tr?n v?i m?t s? y?u t? c?a ch?ng t?c Mông C? do các ng??i nh?p c? g?c Trung Hoa mang ??n.  Vào th?i k? ?á m?i (néolithique), sau khi ti?p thu nhi?u ngu?n v?n minh c?a th?i ti?n s? vào ??u k? nguyên Tây L?ch, nh?ng ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) này ?ã tr? thành m?t t?p th? ch?ng t?c mà ng??i Âu Châu th??ng dùng thu?t ng? Vi?t Nam ?? gán cho h? là ng??i Ch?m, trong khi ?ó c?m t? «Ch?m» hoàn toàn b? lãng quên trong ngôn ng? c?a dân t?c Tây Nguyên và c?ng không bao gi? xu?t hi?n trong các bia ký hay trong các b?n v?n x?a vi?t b?ng tay t?i v??ng qu?c Champa. C?m t? th??ng s? d?ng ?? ám ch? cho th?n dân c?a v??ng qu?c Champa x?a kia là Urang Champa (urang = ng??i, cá nhân) ch? không ph?i là Urang Cham t?c là ng??i Ch?m nh? m?t s? nhà khoa h?c th??ng hi?u l?m. H?n m?t th? k? qua, c?ng vì vi?c s? : d?ng t? «Ch?m» là cách nu?t âm (apocope) c?a t? «Champa» ?? ám ch? m?t s?c dân c? ng? t? x?a t?i vùng duyên h?i Champa ?ã tr? thành m?t thông l?, thành ra ng??i ta ti?p t?c dùng t? «Ch?m» này v?i ý ngh?a mang tính ??c tr?ng ?? ám ch? chung nh?ng gì thu?c v? Champa, không nh?t thi?t thu?c v? dân t?c Ch?m hôm nay. Ngôn ng? Các d? ki?n kh?o c? h?c cho r?ng nh?ng dân c? b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có m?t trên lãnh th? Champa x?a kia ?ã s? d?ng m?t hay nhi?u ngôn ng? thu?c gia ?ình Mã Lai ?a ??o (proto-malayo polynésienne). Qua các ti?n trình phát tri?n, ngôn ng? này ?ã bi?n thành m?t ng? h? m?i trong ?ó có ti?ng Ch?m (???c s? d?ng b?i ng??i Ch?m sinh s?ng t?i các vùng ??ng b?ng) và các th? ng? cùng chung m?t ngu?n g?c v?i ti?ng Ch?m, nh? ti?ng Jarai, Ê?ê, Churu, Raglai, Hroi, ???c s? d?ng b?i các dân c? c?a vùng cao thu?c mi?n trung-b?c c?a bán ??o ?ông D??ng.  Ti?ng Ch?m ?ã có m?t t?i v??ng qu?c Champa vào th? k? th? IV. X?a kia, ti?ng Ch?m là ngôn ng? ???c l?u hành t? Hoành S?n ??n vùng Biên Hòa. Nh?ng hôm nay, ngôn ng? Ch?m ch? còn l?u hành t?i các thôn ?p ng??i Ch?m trong hai t?nh Ninh thu?n và Bình Thu?n c?ng nh? t?i Phnom Penh và chung quanh t?nh Kampot c?aKampuchea. Ti?ng Ch?m thu?c gia ?ình ngôn ng? Mã Lai ?a ??o (austronésien), m?c dù ch?a ??ng m?t s? y?u t? thu?c h? ngôn ng? Châu Á Ng? (austo asiatique). Ngôn ng? Ch?m ?ã phát tri?n theo m?t ?à ti?n hóa rõ ràng, ??c bi?t nh?t là s? xu?t hi?n các ph? âm phát t? tr??c c? h?ng (préglottalisé) và vi?c vay m??n nhi?u t? c?a Ph?n ng? (Sanskrit), Vi?t ng? và ti?ng Khmer, ?? r?i hôm nay ti?ng Ch?m không g?n g?i v?i ti?ng Mã Lai nh? x?a kia n?a.  Ngôn ng? Ch?m xu?t hi?n l?n ??u tiên trên m?t bia ký (th? k? th? IV) vi?t b?ng ti?ng Ch?m c? ??i (vieux cham) ???c phát hi?n g?n Trà Ki?u trong t?nh Qu?ng Nam-?à N?ng hi?n nay (G. Coedès, «La plus ancienne Inscription en langue chame» trong New Indian Antiquary, Extra Series I, 1939, trg. 46-49). Ch? vi?t c?a t?m bia này phát sinh t? ch? vi?t Devanagari c?a ?n ?? mà V??ng qu?c Champa th??ng dùng ?? kh?c trên các bia ?á song song v?i ti?ng Ph?n cho ??n th? k? th? XV, t?c là niên ??i ?ánh d?u cho s? bi?n m?t hoàn toàn ti?ng Ch?m c? ??i ?? thay th? vào ?ó ch? Ch?m trung ??i (Cham moyen) và sau là ch? Ch?m c?n ??i (Cham moderne) t?p trung b?n d?ng khác nhau g?i là: akhar rik, akhar yok, akhar tuel và akhar srah (t?c ch? vi?t ph? thông). Ch? Ch?m c?n ??i th??ng ???c s? d?ng tr??c tiên trên m?t lá buông (olles) sau ?ó trên gi?y (P.B. Lafont, Po Dharma và Nara Vija, Catalogue des manuscrits cam des bibliothèques francaises, Paris, Publications de l’École Française d’Extrême-Orient, vol CX?V, 1977, trg. 2, 6-8 và sách c? Ch?m mang ký hi?u CM 23-2). T?i Vi?t Nam hôm nay, ngôn ng? vi?t (langue écrite) và ngôn ng? nói (langue parlée) c?a ng??i Ch?m có nhi?u s? khác bi?t ?áng k?. Ngôn ng? vi?t Ch?m ?ã tr?i qua nhi?u ti?n trình phát tri?n nh?ng còn gi? nguyên nh?ng y?u t? c? b?n r?t g?n g?i v?i h? nguyên th?y c?a ngôn ng? Mã Lai ?a ??o trong khi ?ó ngôn ng? nói c?a dân t?c này thì b? ??n ti?t hóa (monosyllabisme) qua các cu?c ti?p xúc v?i ti?ng Vi?t mà ng??i Ch?m ?ã h?c trong các tr??ng l?p và s? d?ng nó nh? ti?ng ph? thông h?ng ngày. T?i Campuchia, ti?ng nói và ch? vi?t mà ng??i Ch?m ?ang s? d?ng ?ã ch?u ?nh h??ng sâu ??m ti?ng Khmer.  Trên Tây Nguyên, dân c? Champa s? d?ng hai ngôn ng? r?t khác bi?t nh?ng không có ch? vi?t, ?ó là h? ng? thu?c nhóm Chamic (nhóm ngôn ng? c?a ti?ng Ch?m) thu?c ng? h? Mã Lai ?a ??o (austronesien) nh? ti?ng Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi và m?t h? ng? khác, c?ng khá quan tr?ng, c?a nhóm Môn-Khmer thu?c ng? h? ?ông Nam Á-Châu (austroasiatique). Ngôn ng? Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi c?ng n?m chung trong ngu?n g?c Mã Lai ?a ??o nh?ng r?t g?n g?i v?i ti?ng Ch?m c? ??i h?n là ti?ng Ch?m c?n ??i. Ngôn ng? này là ti?ng nói r?t th?nh hành trên khu v?c Tây Nguyên so v?i ngôn ng? thu?c gia ?ình ?ông Nam Á-Châu. Nh?ng bia ký vi?t b?ng Ph?n ng? và Ch?m ng? c? ??i cho r?ng nh?ng ng??i sinh s?ng trên Tây Nguyên là dân t?c s? d?ng ngôn ng? Chamic, có s? liên h? r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m ? ??ng b?ng k? t? th? k? th? XII, trong khi ?ó v?n ch??ng truy?n kh?u c?a dân t?c Tây Nguyên dùng ngôn ng? ?ông Nam Á-Châu th??ng nói ??n các m?i quan h? gay g?t trong quá kh? gi?a c?ng ??ng này và s?c dân Ch?m sinh s?ng ? ??ng b?ng.  Dân s? Nh? chúng ta ?ã th?y, mi?n duyên h?i c?a Champa là khu v?c ??nh c? c?a dân t?c Ch?m, bao g?m có các vùng ??t r?t h?n h?p và không m?y thu?n l?i cho vi?c tr?ng tr?t. Nó ch? cung c?p m?t s? l??ng hoa màu gi?i h?n, «không giúp cho vi?c gia t?ng dân s? m?t cách nhanh chóng n?u dân t?c này không tìm cách khai kh?n các vùng ??t m?i. Ti?c r?ng ng??i Ch?m không bao gi? làm chuy?n ?ó, vì lý do tôn giáo mà chúng tôi ?ã nêu ra ? ph?n trên. Theo truy?n th?ng tín ng??ng, ng??i Ch?m không có quy?n ??nh c? bên ngoài biên gi?i thôn xóm c?a h?, t?c là ??a bàn dân c? ?ã ???c quy ??nh b?i các th?n linh phù h? cho thôn xóm này. Chính vì th?, h? không dám n?i r?ng ??t ?ai ra kh?i biên gi?i truy?n th?ng, vì s? không còn h??ng quy?n b?o b? c?a th?n linh Champa n?a. ?i?u này khi?n cho biên gi?i c?a các làng xã và ngay c? biên gi?i c?a qu?c gia Champa tr? thành biên gi?i c? ??nh và v?nh vi?n, không bao gi? thay ??i. Chính ?ó c?ng là nguyên nhân ?ã gi?i thích t?i sao dân s? c?a Champa t?i các vùng ??ng b?ng không h? thay ??i trong quá trình l?ch s?. Trái ng??c v?i vùng duyên h?i, khu v?c cao nguyên Champa có di?n tích r?ng mênh mông, nh?ng ng??i dân b?n ??a s?ng ? n?i ?ó ch? bi?t khai kh?n ??t ?ai theo hình th?c du canh ??t r?ng làm r?y, t?c là công th?c canh tác hoa màu m?t cách liên t?c trong m?t th?i gian vào kho?ng 3 n?m sau ?ó ph?i b? hoang t? 15 ??n 20 n?m ?? cho ??t ?ai này tr? l?i m?u m? (P-B. Lafont, «Lagricultuire sur brûlis chez les proto-indochinois des hauts plateaux du centre Vietnam», ??ng trong Les cahiers d’Outre-Mer. Revue de Géographie, Tome XX, 196, trg. 37-50). Chính vì th?, dân t?c b?n ??a s?ng ? mi?n cao c?a Champa không th? gia t?ng ??t ?ai tr?ng tr?t c?ng nh? dân s? c?a h? m?t cách nhanh chóng.  Nh?ng y?u t? v?a nêu ra ?ã ch?ng minh r?ng t? l? dân s? Champa không thay ??i cho ??n th?i k? cáo chung c?a n?n v?n minh ?n Giáo vào th? k? th? XV. N?u ng??i ta không bi?t rõ dân s? c?a th?n dân Champa vào th? k? XVI-XIX là bao nhiêu, thì ng??i ta c?ng không bi?t ch? s? th?t s? c?a dân t?c Champa là bao nhiêu trong su?t chi?u dài c?a l?ch s?. C?ng vì quá chú tâm ??n các s? ki?n mang n?i dung ?n Giáo, các bia ký Champa ch? nh?c ??n m?t cách tình c? vài bi?n c? liên quan ??n dân c? trong v??ng qu?c này. N?u t? li?u này có nêu ra m?t vài ch? s? dân c? ?i n?a, thì ?ây ch? là t?ng s? quân ??ch thua tr?n trên bãi chi?n tr??ng, v?i s? l??ng ?ôi lúc ???c phóng ??i ?? nh?m tâng b?c và tôn vinh các nhà lãnh ??o Champa th?ng tr?n thì ?úng h?n (L. Einot, «Les Inscriptions de M?-s?n XXI A &  B» trong BEFFO IV, 1904, trg. 965). Theo biên niên s? Vi?t Nam, quân ??i Champa tr??c th? k? th? XV có vào kho?ng m?t tr?m ngàn ng??i, nh?ng ?ây ch? là con s? mang tính ch?t suy ?oán không bi?u t??ng cho s? l??ng quân lính th?t s? c?a v??ng qu?c Champa th?i ?ó. Riêng dân s? c?a th? ?ô Champa vào th? k? th? XV, biên niên s? Vi?t Nam nêu ra hai l?n. L?n ??u, tài li?u này cho r?ng Thành ?? Bàn (Vijaya) có vào kho?ng 2500 gia ?ình (t??ng ???ng kho?ng m??i ngàn ng??i) và l?n th? hai, b?y m??i ngàn ng??i. Vào cu?i th? k? XX, ng??i ta c?ng không bi?t m?t cách chính xác s? l??ng ng??i Ch?m và ng??i Tây Nguyên ? mi?n trung Vi?t Nam. Nh?ng con s? do các nhà nghiên c?u và các vi?n th?ng kê chính th?c hay bán chính th?c ??a ra ch? là con s? ph?ng ch?ng và ?ôi lúc thêm b?t ?? xác minh cho lý thuy?t c?a h? mà thôi. Thí d? ?i?n hình là dân s? ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam xu?t hi?n trong các tài li?u th??ng thay ??i t? 76000 ng??i (Cao Xuân Ph?, Hanoi, 1988) cho ??n 95000 ng??i Ch?m (Po Dharma, Paris, 1997) trong lúc ?ó con s? 60000 ng??i d??ng nh? g?n g?i v?i th?c t? h?n. V? ng??i Ch?m t?i Campuchia, h? là t?p th? ?ã b? r?i vùng ??ng b?ng duyên h?i Champa ra ?i lánh n?n t? cu?i th? k? XV ?? thoát kh?i các th?m h?a Nam Ti?n c?a dân t?c Vi?t. S? l??ng dân s? c?a h? c?ng là m?t v?n ?? ch?a gi?i quy?t thích ?áng. Các nhà nghiên c?u Âu Châu th??ng nh?m l?n h? v?i các ng??i Mã Lai sinh s?ng t?i Campuchia, t?c là hai dân t?c cùng chung m?t gia ?ình ngôn ng? và tín ng??ng H?i Giáo và th??ng liên h? v?i nhau qua các cu?c hôn nhân h?n h?p. Thêm vào ?ó, các nhà nghiên c?u Âu Châu c?ng không bao gi? ??a ra m?t con s? chính xác hay kho?ng ch?ng liên quan ??n t?ng s? riêng c?a ng??i Ch?m hay ng??i Mã Lai t?i v??ng qu?c Campuchia, mà ch? nêu ra t?ng s? chung c?a c?ng ??ng Ch?m-Mã Lai theo H?i Giáo mà thôi. Chính vì th?, s? l??ng dân t?c Ch?m và Mã Lai t?i Campuchia v?n là m?t lý thuy?t mang tính cách tr?u t??ng mà thôi. Con s? ?áng tin c?y nh?t mà ng??i ta th??ng ngh? ??n là con s? c?a vi?n ?i?u tra dân s? th?c hi?n vào n?m 1998 th?ng kê có 250000 ng??i Khmer Islam t?c là c? ng??i Mã Lai và ng??i Ch?m theo ??o H?i Giáo c?ng l?i. Ng??c l?i v?i nh?ng gì mà ng??i ta th??ng ??a ra, ch? s? ng??i Ch?m ít h?n ng??i Mã Lai. K? t? ?ó, ng??i ta ??c l??ng dân s? ng??i Ch?m t?i Campuchia, t?c là t?p th? t? cho mình g?c Ch?m và nói ti?ng nói Ch?m, có vào kho?ng 100000 ng??i.  T? khi chi?n tranh ?ông D??ng l?n th? hai ch?m d?t vào n?m 1975, có vào kho?ng 20000 ng??i Ch?m sang ??nh c? ??nh c? t?i Mã Lai và m?t s? l??ng nh? h?n t?i mi?n tây c?a Hoa k? và C?ng Hòa Pháp. H?u nh? toàn th? các ng??i t? n?n này là ng??i Khmer Islam ?ã r?i b? Campuchia t? khi quân Khmer ?? n?m chính quy?n vào n?m 1975. ?a s? nh?ng ng??i t? n?n này t? cho mình g?c Mã Lai ch? không ph?i là Ch?m. M?t s? còn l?i, th??ng t? gi?i thi?u mình là ng??i Muslim thay vì ng??i Ch?m H?i Giáo. Còn nh?ng ng??i Ch?m t? n?n ? n??c ngoài xu?t thân t? mi?n trung Vi?t Nam thì có s? l??ng r?t ít. H? ?ã b? x? ra ?i vì s? b? tr? thù sau bi?n c? 1975. Liên quan ??n ng??i Tây Nguyên có ti?ng nói thu?c gia ?ình ngôn ng? ?a ??o, dân s? c?a h? v?n còn lu m? m?c dù b?ng ?i?u tra n?m 1991 ?ã li?t kê nh? sau: dân t?c Ê ?ê (Rhadé) có vào kho?ng 194000 ng??i m?c dù ch? s? c?a h? không quá 120000 ng??i ; dân t?c Raglai có 71696 trong lúc ?ó h? ch? có kho?ng 50000 ng??i ; Dân t?c Churu có 10746 ; dân t?c Jrai d??ng nh? có kho?ng 15000.   Ngu?n: https://vi.ripvn.org/

Nguyên Ng?c: N??c M?i, r?ng xanh và s? s?ng   Quê tôi ? vùng Nam Trung b?, ?úng cái ?o?n mà m?t nhà th? t?ng th?ng thi?t g?i là “d?ng d?c khúc ru?t mi?n Trung”. ? ??y, miên man m?y tr?m cây s? ven bi?n là nh?ng c?n cát l?n, n?i tr?ng phau m?t màu tr?ng tinh khi?t ??n khó tin, n?i vàng r?m ngon lành trong n?ng cháy. Làng c?ng là làng trên cát; con ng??i s?ng trên cát, t? sinh cùng v?i cát.   Tôi có ??c m?t ít l?ch s? và tôi bi?t, l? v?y, toàn cát v?y, nh?ng ??y v?n không ph?i là m?t vùng ??t nghèo. T?ng có c? m?t v??ng qu?c th?nh v??ng trên d?i ??t này. M?t v??ng qu?c nông nghi?p và h?i d??ng. Có l? m?t trong nh?ng bí quy?t th?nh v??ng c?a v??ng qu?c ?y là n??c, mà thiên nhiên ?ã r?t thông minh gi? và dành cho d?i ??t tho?t nhìn th?t khô c?n này, và con ng??i thì c?ng th?t thông minh hi?u ???c món quà quý c?a ??t tr?i, bi?t t?n d?ng l?y cho mình.   Cho ??n ch? cách ?ây ?âu kho?ng ch?a ??n n?a th? k?, ? quê tôi v?n còn m?t k? thu?t nông nghi?p r?t ??c bi?t, tinh t? và thú v?, g?i là k? thu?t “t??i n??c m?i”, ng??i Vi?t h?c ???c c?a ng??i Ch?m khi ?i vào Nam. N??c m?i là n??c r? ra t? các chân ??i cát, trong veo, mát l?nh, tinh s?ch ??n m?c có th? b?m vào lòng bàn tay, ng?a c? u?ng ngay ngon lành.   ? ?ây ng??i ta v? ru?ng ngay trên cát, các ?ám ru?ng ???c g?i là “th?”, nh?ng ?ám th? tr?ng ?? các lo?i hoa màu. ? góc th? bao gi? c?ng có m?t chi?c ao nh?, c?n thôi, nh?ng quanh n?m lúc nào c?ng ??y ?p n??c, tát ?i l?i ??y ngay, c? trong nh?ng mùa n?ng h?n gay g?t nh?t. N??c m?i t? trong lòng cát r? ra, nh? nhàng, ch?m ch?p, t? t?n, mà b?t t?n. Nh?ng chi?c ao n??c m?i, nh?ng con m?t ng?c xanh r?n, mát r?i c?a ??t ?ai, làng m?c, ??ng ru?ng quê tôi. Nh? nhoi và th?m l?ng, chính chúng nuôi s?ng n?n nông nghi?p t?ng trù phú c?a v??ng qu?c x?a, và c?a c? cha ông chúng tôi n?a khi h? ?i v? Nam…   Champa c?ng là m?t v??ng qu?c bi?n, t?ng dong thuy?n ??n nh?ng ??i d??ng xa, và t?ng có nh?ng c?ng qu?c t? r?n r?p trên su?t d?c b? bi?n c?a mình. Nh?ng ng??i có ?ôi chút ki?n th?c v? giao th??ng bi?n ??u bi?t r?ng m?t trong nh?ng ?i?u ki?n ??u tiên và quan tr?ng nh?t c?a m?t c?ng bi?n qu?c t? là n??c ng?t, ph?i r?t d?i dào n??c ng?t. Nh?ng con tàu lang thang nhi?u tháng tr?i trên các ??i d??ng m?n chát, l?m khi ch?ng vì mua bán gì c?, v?n ph?i ghé l?i các c?ng ven b? ?? “?n” n??c ng?t.   Và trên d?i c?n cát miên man c?a mình, ng??i Ch?m là nh?ng ng??i thi?n ngh? nh?t th? gian v? ngh? tìm m?ch n??c, ?ào và thi?t k? gi?ng n??c ng?t. H? nh? có con m?t th?n, có th? nhìn th?y ???ng ?i c?a n??c ng?t âm th?m trong lòng ??t, nh?ng dòng n??c m?i. Chính h? th?ng gi?ng n??c ng?t thánh thi?n và tuy?t v?i – t? n??c m?i b?t t?n r? ra mà có – ?ã t?o nên v??ng qu?c ??i d??ng Champa, tôi ngh? nói th? c?ng ch?ng h? quá ?áng ?âu…   T? nh?, là dân vùng cát cháy mi?n Trung, tôi ?ã có h?nh phúc ???c bi?t n??c m?i, n?m n??c m?i, ?n n??c m?i, s?ng và l?n lên b?ng cây c? ???c nuôi b?ng ngu?n n??c m?i ân hu? b?t t?n.C?a Tr?i.R?i v? sau, cu?c ??i l?i ?ã cho tôi m?t may m?n khác: tôi hi?u hóa ra “Tr?i” ?ó không ph?i là m?t ??ng tr?u t??ng th?n bí nào, mà là m?t th?c th? s?ng ??ng, kh?ng l?, c??ng tráng, hùng v?…, mà l? thay, c?ng l?i r?t mong manh, h?t s?c mong manh, ngày càng ?ang tr? nên c?c k? mong manh!Tr??ng S?n. Tây Nguyên.   Tôi ?ã ???c ?i ??n n?i ?ó và g?n bó h?n n?a cu?c ??i c?a mình ? ?ó.Hóa ra có m?t “bí m?t” to l?n: ng?n ngu?n c?a n??c m?i tuy?t di?u t??i t?m c? vùng cát d?ng d?c ven bi?n mi?n Trung chính là n?i ?ó, Tây Nguyên, r?ng ??i ngàn, r?ng nguyên sinh, r?ng nhi?t ??i Tây Nguyên. Chính r?ng Tây Nguyên, t? trên Tr??ng S?n r?t xa xôi kia, ?êm ngày, hàng tri?u tri?u n?m nay, nh? m?t ng??i M? v? ??i, bao dung và t?n t?o, h?ng l?y t?t c? các ngu?n n??c c?a ??t tr?i, c?t l?y, “?? dành”, t?n ti?n, tuy?t ??i không phí m?t m?t gi?t nào, ?? t?ng ngày t?ng ngày ch?t chiu mà b?t t?n cung c?p cho ??a con ??ng b?ng c?a mình, cho s? s?ng có th? sinh sôi, n?y n?, tr??ng t?n trên d?i ??t cát trông ch?ng r?t kh?c nghi?t kia. Cho các v??ng qu?c, các tri?u ??i, các nhà n??c, các ch? ?? ra ??i, phát tri?n, n?i ti?p. Và s?ng còn… N??c m?i chính là nh?ng dòng n??c nh?, liên t?c, không bao gi? d?t, ?i âm th?m và vô hình trong lòng ??t, t? nh?ng ??nh Tr??ng S?n xa xôi kia, ??n t?n nh?ng c?n cát t??ng ch?ng th? có chút s? s?ng này.   V?y ?ó, Tây Nguyên, ý ngh?a c?a Tây Nguyên và r?ng Tây Nguyên, dù ch? m?i là qua m?t khía c?nh r?t nh? c?a nó, n??c.Có l? c?ng c?n nói thêm m?t chút n?a v? ?i?u này: không ch? cho d?i ??t cát cháy mi?n Trung ?âu. Tr??ng S?n có m?t ??c ?i?m quan tr?ng v? ??a hình: ???ng phân th?y ? ?ây không ch?y ?úng gi?a mà sát ngay v? phía ?ông c?a r?ng núi d?ng d?c này, ngh?a là s??n phía tây c?a Tr??ng S?n r?ng h?n s??n phía ?ông r?t nhi?u, có th? ??n b?n n?m l?n. T?c n??c t? Tây Nguyên ?? v? phía tây c?ng nhi?u h?n v? phía ?ông có th? ??n b?n hay n?m l?n. Mà ?? v? phía tây t?c là v? Mékông, v? Nam B?, v? toàn mi?n Nam.   Trong m?t ch?ng m?c nào ?ó, Tây Nguyên, r?ng Tây Nguyên có ý ngh?a quy?t ??nh ??i v?i toàn mi?n Nam v? t?t c? các m?t. N?u ch? nói m?t m?t n??c thôi, thì có l? c?ng nên nh?: n??c ? mi?n Tây Nam b?, ? Cà Mau kia, c?ng có th? là n??c m?i t? M? R?ng Tây Nguyên ch?t chiu ??a v? ??y, cho mênh mang vùng ??t lúa c?a c? n??c ?y không b? nhi?m m?n…   Hàng nghìn ??i nay có nh?ng con ng??i ?ã s?ng ? ?ây, g?n bó ru?t th?t v?i r?ng và ?ã t?o nên c? m?t n?n v?n hóa ??y minh tri?t b?t ngu?n chính t? s? g?n bó ?y. ?? bày t? ?ôi l?i th?t gi?n l??c v? n?n v?n hóa ?y và nh?ng con ng??i ?y, ch?c có th? nói v?n t?t nh? th? này: ng??i Tây Nguyên không bao gi? coi r?ng là tài nguyên. Không bao gi? có khái ni?m khai phá, chinh ph?c, chi?m l?nh t? nhiên, r?ng. ??n gi?n, R?ng ??i v?i h? là T?t c?, là M?, là c?i ngu?n c?a s? s?ng. Mà h? kính tr?ng và tôn th?.   Chúng ta, nh?ng ng??i t? coi là r?t v?n minh, r?t khoa h?c, chúng ta bi?t n??c là ngu?n g?c c?a s? s?ng, nh?ng chúng ta không bi?t, bi?t b?ng hành vi c? th? ch? không ph?i b?ng lý l? to tát, r?ng không có r?ng thì c?ng ch?ng có, ch?ng còn n??c, ngh?a là c?ng ch?ng còn có s? s?ng, chúng ta không bi?t cái chân lý s? ??ng và ??n gi?n ?y. Nhìn th?y r?ng là con m?t ta hau háu nhìn th?y g?, g?, g?… Và h?t g? r?i, bây gi?, th?y tài nguyên khác. Hau háu, hung h?ng, h?n hào ch?t phá,và h?t ch?t phá, ch?ng còn gì ?? ch?t phá n?a thì ?ào b?i…   ? quê tôi, nay ?ã ki?t n??c m?i r?i. Chi ti?t r?t nh? ?y thôi, v?y ?ó, l?i ?ang là tai h?a tày tr?i! Ch?c ch?a ai quên v? l? kinh hoàng ? Phú Yên v?a r?i. C? thành ph? Tuy Hòa, th? xã Sông C?u chìm trong n??c sâu. G?n tr?m ng??i ch?t. Ru?ng ??ng tan hoang… M?t v? có trách nhi?m r?t cao và tr?c ti?p gi?i thích: ?y là vì bi?n ??i khí h?u toàn c?u, và l?i n?a, vì nhân dân m?t c?nh giác. T?i Tr?i và t?i dân, Tr?i thì ngày càng tai ác, còn dân thì mãi ngu d?t! Có m?t chi ti?t h?n ? c??ng v? c?a ông ?y, ông ?y ?t ph?i bi?t nh?ng l?i không th?y ông nói: n?m 2009, ? Phú Yên áp th?p nhi?t ??i gây m?a 330 li; n?m 1991, c?ng t?i chính Phú Yên này, m?a 1300 li, g?p h?n ba l?n.   N?m 1991 không có gì ?áng k?, n?m 2009 l?i tai h?a kh?ng khi?p, vì sao? ? mi?n Trung – mà ? c? n??c ??u v?y – ngày x?a ch? có l?t và l?t là mùa r?t vui, th?m chí thân thi?t, m?i n?m l?i tr? l?i m?t l?n, ng??i ta ch? n??c l?t, n??c lên t? t?n, ru?ng ??ng ???c t??i t?m phù sa, c?ng là lúc làm ?n r?n rã, có l? c?ng t??ng t? nh? mùa n??c n?i ? Nam B? thu? nào.   Ngày nay không còn l?t, ch? có l?. L? r?t khác l?t, l? là n??c ??t ng?t ?? ?p xu?ng, nh? thác, hung b?o, nhanh và d? cho ??n n?i, nh? v?a r?i, có ng??i ?ã leo lên tr?n nhà r?i còn ch?t ng?t trong ?y vì không k?p d? mái ?? leo lên n?a! L? không mang phù sa ??n, l? quét s?ch t?t c? nh?ng gì nó g?p trên ???ng ?i, và kéo ??t ?á t? trên r?ng xu?ng l?p h?t ru?ng ??ng. T?t nhiên ngày x?a c?ng có l?, nh?ng ch? trong nh?ng n?m m?a ??c bi?t l?n, c? ??i m?t con ng??i ch? ch?ng ki?n vài l?n.   Ngày nay h? ?ài v?a báo áp th?p nhi?t ??i, th?m chí ch? áp th?p, là c? n??c ?ã rùng rùng lo ch?ng l?, s?p núi, trôi r?ng…Con s? 1300 li n?m 1991 và 330 li n?m 2009 là con s? hùng h?n, nó nói r?ng v? Phú Yên v?a r?i không ph?i ch? y?u do bi?n ??i khí h?u toàn c?u, không ph?i do Tr?i, nh? l?i gi?i thích uyên bác c?a v? quan ch?c n?.   Do ng??i. Do c? ch? n??c m?i tinh t?, tinh vi, thông minh, nhân h?u tuy?t v?i c?a thiên nhiên ?ã không còn, ?ã b? phá v?, ?ã b? con ng??i tri?t di?t b?ng cách tri?t di?t r?ng. R?ng Tây Nguyên. Trong m?t cu?c trao ??i ? Liên hi?p các H?i khoa h?c k? thu?t Trung ??ng v?a r?i, nhi?u chuyên gia ?ã c?nh báo: không ch? có nguy c? l? quét ?âu, sau l? quét s? ti?p ??n nguy c? h?n hán s? còn kh?c li?t, tai h?i h?n. B?i vì n??c m?i và l?t h?ng n?m hi?n lành là cùng m?t c? ch?, cùng m?t tác gi?: R?ng. R?ng Tây Nguyên.   Trong h?n 30 n?m qua, t? sau 1975 chúng ta ?ã làm xong m?t công vi?c to l?n: c? b?n phá h?t, c?o s?ch ??n t?n cùng r?ng t? nhiên trên cái mái nhà sinh t? c?a toàn ?ông D??ng này. ?ã quét s?ch xong h?t trên m?t ??t, bây gi? ?ang b?t ??u moi s?ch n?t d??i lòng ??t. Cao su tuy?t ??i không ph?i là r?ng, không sinh ra c? ch? n??c m?i. Các khu công nghi?p c?a công nhi?p hóa và hi?n ??i hóa càng tuy?t ??i không ph?i là r?ng. M?t quy lu?t v?n hành ?n ??nh, ?i?u hòa, thông minh c?a t? nhiên ?ã b? tri?t di?t, nhanh và c? b?n h?n t?t c? m?i giai ?o?n t?ng có trong l?ch s?. M?t quy lu?t khác ?ã ???c thi?t l?p, quy lu?t c?a h?n lo?n.   Hãy nhìn lên cái mái nhà chung kia mà bao nhiêu th? h? nhi?u nghìn n?m qua ?ã giao l?i cho chúng ta, trên ?y ?ã m?t h?t màu xanh c?a s? s?ng.Có còn c?u ???c không?Còn, v?i m?t ?i?u ki?n: bi?t gi?t mình, d?ng l?i, b?t ??u l?i.C?ng c?n nói: h?u h?t các n??c mà ngày nay ta g?i là nh?ng n??c phát tri?n ??u ?ã ?i qua “con ???ng ?au kh?”, ?úng h?n là con ???ng ngu d?i này, c?ng t?ng tàn phá h?t r?ng trên m?t ??t và ?ào b?i tàn b?o lòng ??t, ? n??c h?, r?i ? các n??c khác.   Ch? có ?i?u, g?n m?t th? k? tr??c h? ?ã gi?t mình d?ng l?i, và t? ?ó b?t ??u làm l?i, khôi ph?c l?i màu xanh cho ??t ?ai, núi non c?a h?.?i sau, chúng ta có th? khôn ngoan h?n nh? l? ra ph?i th?. S? v?i vã, kiêu c?ng, và lòng tham không ?áy, ?ã che m?t chúng ta. ?ang còn ti?p t?c che m?t chúng ta. Chúng ta v?n còn h?ng l?m trong vi?c ch?t phá n?t ?ôi chút còn l?i và ?ang b?t ??u m?t công cu?c ?ào b?i hung d?.C?n ngay bây gi? ch?m d?t m?i khai phá ? Tây Nguyên.   C?n ngh? ??n m?t con ???ng s?ng khác, m?t ki?u s?ng khác, m?t ki?u phát tri?n khác. Trên c? n??c. Tr??c h?t trên mái nhà sinh t? Tây Nguyên. B?t ??u l?i m?t công cu?c c?u l?y Tây Nguyên. B?t ??u m?t s? nghi?p to l?n tr?ng l?i r?ng Tây Nguyên, trong m?t tr?m n?m, quy?t li?t, kiên ??nh, thông minh, v?i nh?ng k? ho?ch c? th?, cho 50 n?m, 20 n?m, 10 n?m, 5 n?m, toàn Tây Nguyên, t?ng t?nh, t?ng huy?n, t?ng xã, t?ng làng.Khôi ph?c l?i màu xanh cho Tây Nguyên.   B?t ??u ngay t? hôm nay, mùa xuân, mùa c?a màu xanh, c?a s? t?nh táo, khôn ngoan.Cho ??n m?t ngày, có th? m?t tr?m n?m n?a, con cháu chúng ta s? có th? b?m vào lòng bàn tay m?t ng?m n??c m?i trong veo mát l?nh r? ra t? ??t cát và ng?a c? u?ng ngon lành. Và bi?t r?ng cha ông chúng t?ng r?t d?i d?t, nh?ng r?i c?ng ?ã t?ng bi?t khôn ngoan, ?? cho s? s?ng t?ng s?p b? tri?t di?t, l?i ???c c?u, l?i sinh sôi, phát tri?n, tr??ng t?n.   Nguyên Ng?c. Ngu?n: Facebook

T

RIPVN | Hôm 16 tháng 5 n?m 2020, gia ?ình anh Báo Anh Ty, nh?n ???c l?nh báo c?a công an cho bi?t anh này ?ã ch?t t?i ??n công an, nguyên nhân cái ch?t ???c phía công an kh?ng ??nh là b? b?nh. Anh Báo Anh Ty, sinh n?m 1989, quê quán t?i Thôn V?n Lâm 1, xã Ph??c Nam, huy?n Thu?n Nam, t?nh Ninh Thu?n.  Gia ?ình anh Ty cho bi?t, t? ngày 17 tháng 02 n?m 2020, anh này ?ã b? m?t tích trên ???ng t? nhà ? Ninh Thu?n vào Sài Gòn ?i làm.  Sau g?n 3 tháng m?t tích, ??n ngày 16 tháng 5, n?n nhân ???c báo là ?ã ch?t t?i ??n công an Ninh Thu?n.  Theo gia ?ình n?n nhân, ngoài thông tin n?n nhân b? ch?t do b?nh trong th?i gian b? giam gi?, h? không bi?t ???c nguyên nhân anh này b? b?t gi?.  Chúng tôi ?ã liên h? v?i gia ?ình anh Báo Anh Ty, ngoài vi?c nghi ng? v? nguyên nhân th?c s? c?a cái ch?t c?ng nh? vi?c m?t tích ??y bí ?n c?a n?n nhân trong 3 tháng tr??c khi ch?t, h? không cung c?p gì thêm.  ???c bi?t anh Báo Anh Ty ?ã t?t nghi?p tr??ng ??i h?c Khoa h?c T? nhiên thành ph? H? Chí Minh h?i n?m 2014, ???c b?n bè nh?n xét là m?t ng??i hi?n lành, vui v?, tích c?c tham gia các công vi?c c?ng ??ng, nh?t là các ho?t ??ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m.  Hi?n nay xác n?n nhân ?ã ???c tr? v? gia ?ình ?? làm h?u s? theo truy?n th?ng c?a ng??i Ch?m.  ?ài chúng tôi s? ti?p t?c c?p nh?t thông tin liên quan ??n cái ch?t u?n khu?t c?a anh Báo Anh Ty.  L?u Haniim Ngu?n: http://vie.ripvn.org/

Kadhar là ch?c s?c tín ng??ng dân gian quan tr?ng trong ??i s?ng tâm linh Ch?m, nhi?m v? chính c?a h? th?ng ch?c s?c này là hát các bài thánh ca ca ng?i công ??c các v? th?n trong các l? nghi trên ??n tháp (ngap yang bimong), các l? cúng c?a dòng t?c nh? Puix – Payak, l? Rija thrua và nghi l? nh?p Kut c?a ng??i Ch?m Ahiér. Di s?n âm nh?c Kadhar là t?ng hòa nh?ng bái hát l? ?i kèm v?i lo?i nhac c? ??c tr?ng là ?àn kanyi t?o thành m?t lo?i hình ngh? thu?t nghi l? mang tính ??c tr?ng và vô cùng ??c ?áo, gi? vai trò n?i b?t trong n?n ngh? thu?t ca múa nh?c Ch?m nói chung. Tuy v?y, trong b?i c?nh hi?n ??i hóa hi?n nay, c?ng nh? nhi?u di s?n âm nh?c truy?n th?ng khác, di s?n âm nh?c Kadhar c?ng ??ng tr??c nh?ng thách th?c, nhi?u bài hát b? c?t g?n, tam sao th?t b?, nhi?u bài ít khi s? d?ng d?n d?n mai m?t, l?c l??ng ch?c kadhar thi?u m?t th? h? ti?p n?i ch?t l??ng… nh?ng ?i?u ?ó ??a di s?n này vào nguy c? b? mai m?t. Chính vì th?, ???c s? h? tr? c?a H?i ??ng Anh Vi?t Nam, m?t nhóm các b?n tr? Ch?m ?ã th?c hi?n công tác th?ng kê, s?u t?m m?t toàn di?n danh m?c, n?i dung và hi?n tr?ng th?c hành các bài hát l? trong ??i s?ng Ch?m ???ng ??i. M?c tiêu c?a d? án là t?o ra m?t b? s?u t?p các file ghi hình các ch?c s?c th? hi?n các bài hát l? t?o ra s?n ph?m là các ??a DVD ho?c các video công b? trên internet ?? chia s? ??n m?i thành ph?n trong xã h?i t? chính trong c?ng ??ng Ch?m và k? c? c?ng ??ng bên ngoài.     Hình 1: Nhóm nghiên c?u ?ang ph?ng v?n Kadhar Thành V?n L?y trong ch??ng trình d? án D? án ???c tri?n khai t? tháng 3 n?m 2019 và d? ki?n hoàn thành vào tháng 12 n?m 2019, k?t qu? c?a d? án s? cho ra nh?ng video trình di?n các bài hát l? c?a ch?c s?c Kadhar, ??ng th?i th?c hi?n các b? phim t? li?u v? lo?i hình ngh? thu?t này, t?t c? các s?n ph?m này s? ???c chia s? m?t cách r?ng r?i ??n c?ng ??ng. Nhóm th?c hi?n d? án bao g?m 3 thành viên chính là ??ng Thành Danh, Th?p H?ng Luy?n (Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m) và Hán D??ng H?i ??ng (nghiên c?u t? do).   Hình 2: Ch?c s?c Kadhar ?ang tham gia hát l? trong ch??ng trình s?u t?m c?a d? án   ??NG THÀNH DANH Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n  

Trong t

Thành Ng?c CóCalifornia, USA   PGS.TS Po Dharma Qu?ng V?n ?? ra ??i t?i thôn Ch?t Th??ng, Phan Rang vào n?m 1945, trong m?t gia ?ình nghèo kh?, h?c trung h?c t?i tr??ng B? ?? và tr??ng Duy Tân. Po Dharma không ??p trai, di?n trung bình, nhà nghèo, nh?ng anh thông minh, ch?m h?c, ch?m làm, ch?m tìm tòi. Th?i gian h?c trung h?c ?? Nh?t C?p, anh ?ã t?ng giúp vi?c cho ng??i ch? nhà tr? ?? ki?m ti?n ph? giúp cha m? nghèo ?ang sinh s?ng t?i mi?n quê. ? ?? tu?i trên 70, cái ranh gi?i, t? sinh th?t là khuôn l??ng, mà lu?t c?nh tranh c?ng khó tránh! S?ng ?ó r?i ch?t ?ó. Nh?ng ng??i b?n cùng trang l?a. Nh?: Thành Thanh Xuân ?ã ??t ng?t ra ?i vì b?nh tim, tôi bu?n thê th?m, r?i ??n anh Nguy?n V?n Long, ?ã khi?n tôi bu?n tê tai. M?y n?m tr??c Hán Ng?c C??ng, Thành Ng?c S??ng, Thành Ban, b?n già ngày càng th?a th?t, mà già thì c?n có b?n, bây gi? Po Dharma ?ã ra ?i th?t r?i, m?t ng??i vi?t t?m c? L?ch s? Dân T?c Ch?m ?ã m?t, ngôi sao b?n m?nh v?n h?c Ch?m ?ã t?t.Tôi ch?i thân v?i Dharma ?ã t? lâu, kho?ng nh?ng n?m 60 - 68, chúng tôi m?i l?n lên 15, 16 tu?i. Ngày ?y, chúng tôi say mê làm công tác xã h?i, chúng tôi ?ã t?ng ??p xe ??p tóat m? hôi, t? làng này ??n làng khác, kho?ng t? 3 ??n 20 Km. Làm c?u b?t qua m??ng b?ng g?, ?? cho kh?p dân làng Ch?m có ph??ng ti?n di chuy?n qua l?i nhanh h?n! ?ào gi?ng n??c cho dân làng ???c u?ng n??c s?ch. Vì th?i ?ó, ng??i Ch?m th??ng u?ng n??c t? trong m??ng cái mà thôi. ??c bi?t, trong 3 tháng hè, n?m 1968, th?i th?y Thành Phú Bá làm hi?u tr??ng, t?i t??ng trung h?c An Ph??c. Po Dharma ?ã huy ??ng kho?ng trên 20 nam, n? h?c sinh, l?y danh ngh?a là h?c sinh Thi?n Chí. Po Dharma là gia ?ình tr??ng. Chúng tôi m?t lòng m?t d? ai n?y ??u h?ng hái ?úc Tableau, xây tr??ng h?c b?i vì th?i ?ó tr??ng trung h?c An Ph??c thi?u l?p h?c. V?i kh?i l??ng xi-mang, vôi, và cát c?n thi?t do c? Thi?u Tá Qu?n tr??ng D??ng T?n S? cung ?ng! Sau ?ó, c?nh sát bi?t ???c, m?t ??a h?c trò nh?, ng??i Ch?m, tu?i m?i 16, 17, mà dám c? gan làm ???c m?t vi?c l?n nh? th?! Nên h? m?i Po Dharma ??n ??n c?nh sát và ?ánh m?t tr?n b?ng roi ?uôi bò nh? t? "Tá h?a tâm tinh". Ngay sau ?ó, Po Dharma b? b?nh th?n kinh vì quá ?au ??n! ??ng th?i, ?àng Giáo La ??a Po Dharma ??n ?à L?t ch?a b?nh và tá túc t?i nhà anh Bá Trung Sin, nhân lúc anh ta ?ang làm vi?c t?i B?nh vi?n ?à L?t. Lúc ?ó, tôi ?ã ?ích thân ??n th?m Po Dharma vài l?n, t?i nhà anh Sin. Vài tháng sau, ?ã có nhi?u ng??i cho anh em chúng tôi bi?t là c?nh sát ?ã tra t?n, ?ánh ??p Po Dharma dã man g?n ch?t, ?ó là, Nguy?n V?n Hùng ?ã ch?t t?c t??i vì tai n?n giao thông, t? ?ó, c? hai con anh ?ã b? h?c, con gái b? b?nh tâm th?n, con trai nghi?n r??u, bê b?t. ??i s?ng l?m than muôn vàn khó kh?n..Trên ??u môi trót l??i c?a cac dân t?c trên th? gi?i có câu: “gieo gió thì g?p b?o”. Ác lai ác báo. ? hi?n g?p lành; ? ác thì ph?i tan tành ra tro,.. Sau khi Po Dharma ?ã h?t b?nh, anh ta ?ã quy?t ??nh t? gi? b?n bè, r?i b? quê h??ng, v? th?i m?ng m? ?ã khép kin và ti?ng c??i ?ã t?t, Th?i ?i?m này là c?a s? m?t mát, c?a s? ?au th??ng. Có l?, Po Dharma không mu?n ?i m?t mình, nên Po Dharma ?ã r? Hán Ng?c C??ng. Tr? l?i: "Tao không ?i" Po Dharma: "Mày s? không có thu?c Pall Mall hút ch? gì? B?i vì ngày ?y C??ng ?ã nghi?n th??ng hay hút thu?c Pall Mall hàng ngày. Sau ?ó, Po Dharma h?i Qu?ng ??i Pham. Tr? l?i: "Tao không ?i b?i vì t?i v?a qua, tao n?m m? th?y cái chìa khóa c?a tao ?ã b? ?ánh m?t, r?i m?i h?i ??n tôi. Tr? l?i: Tao không th? nào ?i ???c b?i vì nói ??n súng, là ta c?m th?y rung mình s? l?m r?i!. Tuy nhiên, c? ba b?n bè tôi ??u khuyên Po Dharma là "Mày nên ?i b?i vì tên tu?i c?a mày h? ?ã ghi vào s? ?en, cho dù mày có h?c gi?i c? nào c?ng khó mà xin ???c vi?c làm ?àng hoàng!. S? gan d?, d?ng c?m, s? phán ?óan quy?t li?t. Nh?ng ?i?u ki?n trên ch?ng minh Po Dharma ???c vinh danh v? tình yêu quê h??ng dân t?c Ch?m vô b? b?n, M?t nhân v?t sáng giá, tiêu bi?u quy?t tâm ??u tranh và s?n sàng hy sinh vì lý t??ng dân t?c, nh?m mang l?i ?m no h?nh phúc cho th?n dân Ch?m. Chính vì th? Po Dharma luôn luôn tôn vinh và nh? ?n nh?ng v? anh hùng dân t?c. Ng??i s? s?ng mãi trong lòng dân t?c Ch?m, ??ng th?i là m?t t?m g??ng sáng giá có m?t không hai cho th? h? Ch?m noi theo... Th? là Po Dharma ?ã bi?n bi?t ra ?i không ngày h?a h?n tr? v?; và nh?ng 3 tháng hè sau ?ó, b?n bè tôi không còn c? h?i g?p nhau n?a! Không c?m ???c lòng, tôi ?ã hòa mình vào th? th? "Th?t Ngôn" ?? th? l? tâm s? mình qua bài th?: NH? AN PH??CTôi nh? An Ph??c, nh? nh?ng ngày,Cùng anh em b?n ??n vui say.Ôi! Bao k? ni?m êm ??m qua.Gi? bi?t bao gi? có n?a ?ây!Tôi ??c mong r?ng qu? ??t xoay,?? anh em b?n l?i v? ?ây.V? n?i quán nhà An Ph??c ?y!Ôn l?i cùng nhau m?y n?m qua,Tôi ? n?i này th?y l? loi.Ch? mong th??ng nh?, chán cho ??i. Nh?ng tôi v?n kh?c trong ti?m th?c,Hình ?nh, anh em ??n mãn ??i. ?à L?t. Ngay 27/9/1979 Vào ??u n?m 1996, gia ?ình tôi ???c tái ??nh c? t?i Hoa K?, Po Dharma t? Pháp bay qua ??n nhà tôi vào m?t bu?i chi?u cu?i tu?n, b?n bè tôi tâm s? t? chi?u hôm ?ó mãi ??n 3 gi? sáng, mà Po Dharma còn h?ng say mu?n nói, nh?ng tôi c?m th?y quá bu?n ng? , nên tôi kêu Po Dharma ?i ng?, ngày mai s? tâm s? sau. Tôi còn nh? Po Dharma ?ã k? l?i chuy?n ?i “hãi hùng” c?a anh ta b?t ??u ?i t? Ban Mê Thu?t, Po Dharma ?ã g?p h??ng d?n viên h?i Po Dharma, mu?n ?i Fulro: “Súng c?a anh ?âu?” Lúc ?ó, Po Dharma không bi?t ???ng tr? l?i. Sau ?ó, ng??i h??ng d?n Po Dharma ?i ki?m súng, th?y m?t nhóm lính ?ang ng? say sau m?t tr?n nh?u r??u, nên Po Dharma c?m l?y m?t kh?u súng mang v? m?t cách d? dàng! Sau ?ó, H??ng d?n viên h?i ti?p: Gi?y anh ?âu? B?i vì h?i ?ó Po Dharma ch? mang dép thôi. Po Dharma nói v?i tôi là ?n c?p súng thì d?, nh?ng l?y gi?y t? trong chân c?a lính ra thì sao ???c!? Sau ?ó, Po Dharma nh?p ng? vào quân ??i Fulro, trong th?i gian dài Po Dharma m?i ???c g?n lon ??i Úy. Trong lúc, giao chi?n kh?c li?t gi?a hai quân ??i Fulro và quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, t?i biên gi?i Vi?t – Campuchia, Po Dharma ?ã b? tr?ng th??ng do m?t viên ??n vào b?ng gi?a lúc Po Dharma ?ang l?i qua m?t con su?i, vì th? Po Dharma ?ã c? g?ng ???c lên b?, và n?m ngay bên b? su?i vì c?n ?au gi? d?i, nên Po Dharma t? l?y súng l?c d? ??nh b?n vào ??u c?a mình, nh?ng may thay, có m?t b?n lính ch?y qua, h?t súng t? trong tay Po Dharma ra ngoài. Ngay lúc ?ó, có m?t máy bay tr?c th?ng M? ?ã ch? Po Dharma ??n b?nh vi?n Sài Gòn. Coi nh? Po Dharma là lính bên quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, nên ???c h? ch?m sóc r?t chu ?áo. Dharma ng? miên man không bi?t tr?i tr?ng mây gió qua 3 ngày ?êm, khi t?nh d?y Po Dhama ch?p m?t th?y Th?ch Th? Th??ng, t?c là b?n gái c?a anh ta ??n th?m và khóc lóc k? l?: “T??ng ?âu anh ?ã ch?t r?i” b?i vì nhi?u ng??i ?ã ra ?i cùng n?m v?i anh nh? ?àng N?ng Giáo c? hai v? ch?ng Biên ? Ch?t Th??ng, anh Rài ? V?n Lâm, và N?i Thành Ngh?ch… ?ã ch?t h?t, ch? còn anh ? l?i, nh?ng bây gi? ?au ??n quá! ??i sao mà kh? nh? th? này! Tr?i ?i (Po Lingik ley). Sau khi lành b?nh, Po Dharma ???c tr? v? quân tr??ng và g?p Thi?u T??ng Les Kosem, m?t lãnh t? ng??i Campuchia g?c Ch?m, ông là m?t t?ng t? l?nh, m?t phó ch? t?ch Fulro và m?t phó ch? t?ch M?t trân Gi?i Phóng Cao Nguyên Trung Ph?n Champa và Khmer ??ng lên ??u tranh nh?m gi?i phóng dân t?c b? áp b?c, ?ã h?i Po Dharma là anh mu?n g?n lon Thi?u PD tra l?i ngay: “Tôi mu?n ?i du h?c”. Sau ?ó Po Dharma ?ã vi?t ??n và nh? Les Kosem g?i. Vài tháng sau, Po Dharma nh?n ???c gi?y ?i du h?c t?i Pháp, trong th?i gian mi?t mài ?èn sách Po Dharma ?ã t?t nghi?p c? nhân, r?i Th?c S?. Lúc ?ó, Po Dharma ?ã có v? và có nhà. Gi?a lúc ?ang theo h?c Ti?n S?, ?ây là th?i gian gian nan kham kh? nh?t trong cu?c ??i du h?c c?a anh b?i vì v? c?a anh ta ?ang lâm tr?ng b?nh, nên Po Dharma treo gi?y bán nhà, nh?ng không ai mua, nên anh ta tìm cách ?i tìm m?i cách ?i làm bat c? ?i?u gì, k? c? lau chùi c?u tiêu c?ng ph?i làm mi?n sao có ti?n ?? tr? chi phí h?c hành, thu?c men cho v?, và ?n u?ng là ???c! Tuy nhiên, c?ng không ?? ti?n trang tr?i, nên Po Dharma ph?i ??n m??n ti?n m? v? c?a anh m?i ?? tr?, anh ta nói thêm, là c? m?i l?n tao ?i m??n ti?n là m? v? ch?i: “Ti?n s? gì ti?n s?!”, v? mà không lo, c? ngày ?êm c? lo h?c ti?n s?!? Tien si "ka lon tok kau". Anh ta noi la nguoi Phap chui khong khac gi me cham minh vay. Va Po Dharma nói thêm, là n?u không ráng h?c ?? l?y b?ng ti?n s? vì b?ng th?c s? làm gì ???c! Sau th?i gian mi?t mài ?èn sách dài ??ng ??ng 6 n?m tr?i kh? s? tr?m b?, t? n?m 1980 ??n n?m 1986. Po Dharma m?i ???c t?t nghi?p Ti?n s?, t?i tr??ng ??i h?c Sorbon, m?t tr??ng n?i ti?ng b?c nh?t c?a Pháp. Sau ?ó, Po Dharma ???c ?i làm, có ti?n Po Dharma ?em ti?n ??n tr? cho m? v?, nên m? v? Po Dharma m?ng r? và h?i: “Ti?n ?âu mà có hay th?!? Po Dharma tr? l?i mi?n có tr? cho m? là ???c r?i. C? hai m? con ??u c??i m?t cách kh? ái tràn ??y ni?m h?nh phúc vô biên. Tôi h?i : "Tôi nói Dharma là d? hi?u r?i , nh?ng sao l?i l?y h? Po". Tr? l?i : T?i vì nh?ng ng??i lính ?i Fulro c?ng n?m v?i Dharma ??u ph?i l?y h? Po c? “ Tôi ?? ngh? : Dharma có th? thay th? h? khác ???c Không? B?i vì h? Po r?t khó g?i, K? l?m ! Dharma c??i nh? và nói: Ngày ta v? th?m quê h??ng g?p ông già . chính Ông già ta c?ng nói y nh? th? !. Tôi nói ti?p:"V?y thì thay ??i h? Po cho r?i b?i vì nh?ng ng??i làm cách m?ng , h? ??i tên h? là chuy?n r?t bình th??ng. Dharma, nín Không nói gì thêm n?a ! Cách vài n?m sau, tôi tr? v? quê h??ng g?p nai Nguyên và b?n gái c?a Dharma Th?ch Th? Th??ng c?ng ?ã g?i ý tôi hãy nói v?i Dharma ??i h? , vì th? khi g?p Dharma ? Hoa Ky tôi ?ã c? g?ng nói l?i v?i Dharma, nh?ng anh ta v?n c??i nh? và không th?y tr? l?i. Po Dharma làm vi?c r?t có h? th?ng! Nh? v?y, anh ta làm vi?c và lãnh l??ng t? Chánh ph? Pháp, mà anh ta ?ã vi?t c? 10,000 trang sách v? l?ch s? dân t?c Ch?m cho các h?c gi? và cho các sinh viên kh?p n?i trên th? gi?i tham kh?o v? dân t?c Ch?m. Gi? s? n?u nh? không có Po Dharma thì ch?ng còn ai bi?t ??n dân t?c Ch?m ?ã chôn vùi b?i l?p b?i m? c?a th?i gian !! Sách Po Dharma quý giá h?n c? ti?n b?c, châu báu, không ai có th? c??p ???c! ??c sách là theo dõi t? t??ng c?a nh?ng v? nhân trên th? gi?i, m?c d?u h? ?ã ch?t m?i ?ây, ho?c ?ã ch?t hàng tr?m hàng ngàn n?m, nh?ng sách c?a h? nh? m?t l?i “tr?n tr?i” ?? l?i cho ??i t??i ??p mãi, cho h?n dân t?c chóng v??n lên! Và ??c bi?t h?n n?a! Anh ?i tìm con ???ng cho chúng ta ??n d? h?i ngh? Geneva, t?i Th?y S? t? ch?c hàng n?m ?? tranh ??u cho dân t?c b?n ??a. N?u ???c chính quy?n Nhà n??c Vi?t Nam ch?p thu?n, hy v?ng dân t?c Ch?m s? không còn kham kh?, t? n?m 1832 mãi cho ??n hôm nay! Ng??i ta th??ng nói cái gì cho ?i là hãy còn bên mình. Lúc tu?i xuân th?i anh ?ã góp công , góp s?c, góp c? t?m lòng c?a anh cho dân t?c anh. T?t c? hãy còn ?ó cho ??n bây gi? và mãi mãi… Pgs.Ts. Po Dharma Qu?ng V?n ?? ?ã v?nh vi?n ra ?i m?t mình m?t bóng, m?t ánh ?èn ?ã t?t gi?a ?êm khuya c?a cu?c ??i v? con anh mà còn cho c?ng ??ng Cham. S? ra ?i c?a anh không nh?ng là m?t s? m?t mát ??i v?i n?n v?n h?c Ch?m nói riêng, mà còn là m?t s? thi?t thòi cho c? dân t?c Ch?m nói chu   Ng??i ?i ?ã không l?i giã bi?t,?? ta ??n ?au ni?m ti?c th??ng!Tình x?a, gi? ?ây ?ành quên lãng ,Xin g?i theo gió chi?uNg??i x?a,khu?t sau dòng n??c b?tTi?n ng??i tr?m n?mYêu m?t dòng, ngh?a trang thanh nhàn.Ngàn ??i V?nh bi?t Po Dharma Qu?ng v?n ?? .     Ngu?n: facebook

  Nik Mansour Nik Halim Trong m?i chúng ta, ch?c ai c?ng ?ã t?ng nhìn th?y ng??i ch?t. V?i ng??i Islam, thi th? tr??c khi mang ?i chôn s? ???c t?m r?a s?ch s? và sau ?ó s? ???c b?c l?i b?ng m?t t?m v?i l?m màu tr?ng g?i là kafan. T?m v?i s? ???c c?t l?i ? ??nh ??u, nhi?u ph?n ? thân và chân. Không ít ng??i Islam ?ã t? nhìn th?y cách th?c qu?n v?i l?m cho thi th? ( ikak kafan) , th? nên hình ?nh thi th? ???c b?c b?i t?m v?i tr?ng r?i ???c mang ?i chôn là h?t s?c g?n g?i v?i ng??i Islam nói chung và ng??i Ch?m Islam nói riêng. S? d? tr??c khi vào câu chuy?n tôi ph?i gi?i thích ?ôi chút v? cách th?c t?m l?m ng??i ch?t trong Islam vì nó có liên h? v?i câu chuy?n mà tôi s?p k? sau ?ây. Câu chuy?n này x?y ra ? m?t làng Ch?m sát c?nh sông H?u vào nh?ng n?m sau gi?i phóng . Trong ngôi làng ?ó có m?t gia ?ình ng??i Ch?m n? r?t nghèo. Trong gia ?ình thì ng??i cha ?ã m?t s?m, ng??i m? thì b?t t?t, ?m ?au. D??ng nh? lao ??ng chính ?? ki?m cái ?n cho c? nhà g?m ng??i m? và hai ??a e nh? m?t trai, m?t gái là ng??i anh c? t?m c? 18 tu?i. H?ng ngày, anh cùng chi?c xu?ng nh? c? k? gi?ng l??i ki?m cá trên sông H?u. Hôm nào có cá to thì anh mang ?i bán ??i g?o, còn cá nh?, cá d?t thì anh mang v? cho m? kho hay n?u canh cùng rau d?i, ??t chu?i… cho c? nhà ?n. Hôm nào ch? có cá nh? thì anh ch? có th? mang v? cho m? n?u canh cùng thân chu?i, c? mì ?? c? nhà ?n thay c?m. Cu?c s?ng ?ói kh? b?a ?ói, b?a no là th? nh?ng nghi?t ngã thay, th?i ?ó là th?i bao c?p mà vùng sông H?u Châu ??c thì h?i tr??c gi?i phóng v?n là n?i ??u ?á, b?n gi?t, phân chia quy?n l?c, lãnh ??a gi?a các th? l?c nh? Vi?t C?ng, Vi?t Nam C?ng Hòa r?i Ph?t giáo Hào H?o… s? giao tranh hay b?n phá du kích l?n nhau x?y ra nh? c?m b?a. Có hôm ??n pháo n? t? phía bên kia Th? Xã Châu ??c sang phía bên ?ây sông H?u khi?n c? con sông n? ?m tr?i th? nên bom ??n ch?a n? còn l?i d??i ?áy sông hay c?nh b? sông là r?t nhi?u. Nhi?u ng??i không may ?ã trúng ph?i bom n? tan xác. Nh?ng ng??i ki?m ?n trên sông H?u d?a vào con cá, con tép nh? gia ?ình anh c?ng ?ã tr? thành m?t ngh? nguy hi?m, ?ánh li?u tính m?ng ?? ki?m cái ?n. Hi?u ???c ?i?u ?ó nên m?i khi ng??i con xuôi ghe ?i ki?m cá thì ng??i m? ? nhà r?t lo, ch? mong sao ??a con mình v? th?t s?m. Th?i bao c?p khó kh?n, không ch? riêng nhà anh mà ?âu ?âu c?ng ?ói kh?, sông H?u cá tôm r?t khan hi?m do chi?n tranh bom ??n tr??c ?ó tôm cá c?ng ch?t h?t. ? làng có nhi?u ng??i chèo xu?ng l?n ra phía bên kia biên gi?i Campuchia ?? chày cá và chày ???c r?t nhi?u cá to. Nh?ng kh? n?i, lúc này Campuchia ?ang ???c cai qu?n b?i l?c l??ng Khmer ??. B?n này r?t tàn ác, trong n??c chúng ?ang ti?n hành c?i cách và th?c thi chính sách di?t ch?ng. Song hành ?ó chúng c?ng t?n công và di?t ch?ng ng??i Vi?t t?i Ba Chúc ( An giang), Tây Ninh c?ng nh? ??o Phú Qu?c, ??o Th? Châu…. Còn ? vùng Châu ??c, tuy g?n sát biên gi?i v?i Campuchia, t? Trung Tâm Th? Xã có th? ?i b? ?? qua phía bên kia biên gi?i nh?ng Khmer ?? không ?ánh vào ch?c có l? n?i ?ây ?ã t? xa x?a v?n là thành trì, n?i t?p trung m?t l?c l??ng v? trang m?nh có kh? n?ng phòng th? cao. Vì th? nên quân Khmer ?? ch? ?óng và canh phòng ? phía bên kia biên gi?i, t?c ph?n ??t c?a nó. Ph?n này là ph?n ??t quân s? nên ao h?, sông su?i… cá r?t nhi?u do không ai b?t. Nh?ng ng??i Ch?m trong làng th??ng t? ch?c ?i thành nhóm nh? ?? lén vào ph?n ??t c?a chúng chày cá mang v?. Nhi?u ng??i ?ã ?i và mang v? r?t nhi?u cá nên anh th?y v?y c?ng mu?n ???c ?i m?t l?n. T?i hôm ?ó, ng??i làng quy?t ??nh t? h?p ?? chèo ghe qua ?ó chày cá. Anh c?ng chu?n b? s?ng và m??n chày hàng xóm ?? chèo ghe ?i cùng. Ng??i m? không mu?n cho anh ?i vì s? con mình g?p nguy hi?m. Nh?ng anh c? tr?n an m? và nài n? ?? xin ?i cu?i cùng ng??i m? c?ng mi?n c??ng cho con mình theo ?oàn chày cá. L?n ?ó c? nhóm chày ???c r?t nhi?u cá, do tính tham c?a m?t s? ng??i nên m?t vài ng??i trong nhóm ?ã chèo h?i sâu vào con sông ?? chày thêm cá. Âm thanh c?a ti?ng chày m?i l?n th? xu?ng và kéo lên vô tình t?o s? chú ý cho m?t vài lính Khmer ?? ?i tu?n. Chúng chú ý và th?y nhóm ng??i ?ang chày cá trong khu ??t c?a chúng. Chúng không v?i ?u?i b?t hay b?n v?i mà cho nhóm chày ??n khi c? nhóm t? h?p nhau ?? chèo v?. Trong kho?n th?i gian ?ó chúng c?ng ra ám hi?u t?p h?p thêm nhi?u tên b?n t?a ?? bao vây. Khi th?y nhóm chày cá có d?u hi?u chèo ghe ra kh?i khu biên gi?i thì chúng b?t ??u x? súng. T?t c? m?i ng??i b?t ??u h?t ho?ng b? c? cá và chày và c? th? hì h?c chèo th?t nhanh ?? thoát kh?i khu v?c ?ó. M?t vài ng??i ?ã b? b?n trúng, b? th??ng máu me lai láng. Nh?ng vì là dân sông n??c, s?ng trên ghe thuy?n t? nh? nên h? chèo và thoát thân r?t nhanh. Ra kh?i khu biên gi?i, m?i ng??i d?ng l?i ? gi?a sông h?u g?n ngã ba Châu ??c r?i ki?m kê xem ai b? th??ng ra sao, n?ng nh? th? nào. Có hai ng??i b? trúng ??n, m?t ng??i b? b?n ngay vai và ng??i kia b? trúng ? chân khi ??ng lên c? chèo th?t nhanh. Riêng anh 18 tu?i kia b? phát hi?n ?ã ch?t do không may anh b? trúng m?t phát ??n ngay ??u. Thi th? c?a anh ???c ??a v? nhà v?i s? ti?c th??ng c?a t?t c? nh?ng ng??i trong nhóm. Gia ?ình anh vô cùng ?au th??ng khi nh?n thi th? c?a anh. Sáng hôm sau, m?i ng??i trong làng t?t b?t ??n cùng lo h?u s? cho anh. Tr??c khi mang ?i chôn, thi th? anh ph?i ???c qu?n trong t?m v?i l?m màu tr?ng nh?ng gia ?ình anh l?i không có. Trong th?i bao c?p, ki?m m?t t?m v?i ?? may ?? là r?t khó v?i l?i do nhà anh nghèo nên vi?c ??t mua v?i t? Sài Gòn là vi?c không th?. Do anh b? ch?t b?i trúng ??n nên ph?i chôn càng s?m càng t?t. Lúc này gia ?ình anh ch? có m?t t?m v?i to màu ?en nên ?ành ph?i dùng t?m v?i này ?? l?m thi th? c?a anh. Vi?c h?u s? c?a anh do m?i ng??i trong làng ??u chung tay giúp ?? nên xong xuôi r?t nhanh. Gia ?ình anh nh?t là ng??i m? dù th??ng con, khóc h?t n??c m?t nh?ng c?ng ph?i tr? v? nhà ?? lo cho hai ??a em c?a anh. Bi?t ???c cái ch?t c?a con mình là ch?t x?u nên ng??i m? r?t k?, bà r?a th?t s?ch các vi?t máu trong nhà và qu?n áo c?a anh m?c khi m?t bà c?ng mang ?i chôn s?ch s? trong ngày hôm ?ó. Vào t?i hôm ?ó, lúc gi?a ?êm, trong nhà, bà và các con nghe r?t rõ ti?ng gõ c?a. Ti?ng gõ c?a nghe không ph?i âm thanh t? ngón tay ??p vào c?a “cóc …cóc” mà là âm thanh d??ng nh? t? trán ng??i ??p vào c?a. Bà ngh? có l? do ???c l?m trong t?m v?i và ?ã ???c c?t tay và chân l?i nên ng??i ?ã ch?t không th? dùng tay gõ c?a mà ph?i dùng ??u. Bà không s? nh?ng hai ??a con nh? r?t s?, chúng chui rút trong ch?n và ôm ch?m l?y bà ? m?t góc gi??ng. Gi?a ?êm khuya thanh v?ng c?a m?t ngôi làng nghèo, ngoài ti?ng cú mèo ghê r?n nay l?i còn có ti?ng gõ “b?ch b?ch” ngoài c?a khi?n không khí càng thêm c?ng th?ng và ma m?. Bà c? nghe d??ng nh? trong ti?ng gõ c?a có ti?ng rên the thé hòa l?n vào ?ó. Bà ôm l?y hai ??a con và ra hi?u cho chúng ng?i th?t yên l?ng ?? bà nghe cho rõ ti?ng rên ?ó. Khi bà c? nghe rõ thì ti?ng rên hi?n lên m?n m?t: - Patih….patih… ( màu tr?ng…màu tr?ng…) Gi?ng rên âm trì ??n n?i khi?n bà c?ng d?ng tóc gái. Bà và các con c? th? mà ôm nhau r?i ng? thi?p ?i. ??n sáng hôm sau bà m? c?a th?y tr??c c?a là nh?ng v?n ??t, bà ?i theo v?n ??t ?ó thì nó d?n ??n n?i v?n là m? ph?n m? c?a con bà v?a chôn hôm qua. Tuy nhiên, ngôi m? v?n v?y và không có d?u hi?u gì là b? ?ào lên hay nh?ng d?u hi?u cái xác phía d??i ?ã t?ng ??i m? và ?i ra ngoài. Ch? là l? ? ch?, ??t cát t? ngôi m? rãi ?i?u t? ch? này ??n t?n c?a nhà bà. R?i b??c t? khu ngh?a trang c?a làng bà ?i th?ng ??n m?t gia ?ình chuyên d?t v?i. Bà ??n ?ó h?i vay m?t t?m v?i tr?ng. Khi bà ??n ??t v?n ?? thì gia ?ình ng??i ta hi?u ngay và r?t mu?n ???c giúp bà tuy r?ng bà không k? m?t chút gì v? s? ki?n tâm linh t?i hôm qua cho nhà ng??i d?t v?i nghe. Nhà di?t v?i b?o bà ph?i ch? d?t vì t? khi bao c?p ??n nay nhà không còn d?t s?ng ?? bán nh? tr??c mà ch? ho?t ??ng c?m ch?ng ai ??n ??t thì m?i d?t do không ki?m ???c s?i bông, s?i t? d? dàng nh? tr??c n?a. H? h?n bà ngày mai s? có và hôm nay h? s? g?p rút d?t cho bà. Bà t? thái ?? th?t tâm bi?t ?n gia ?ình này r?i t? bi?t ra v?. T?i hôm ?ó c? nhà v?n không th? nào ng? ???c, tuy nhiên ?ã vào gi?a ?êm nh?ng l?i không nghe ti?ng gõ c?a nh? ?êm hôm tr??c. Kho?ng không gian t?i om c?a khu xóm nghèo ch? có ti?ng gió rít qua nh?ng ng?n tre, ti?ng cú mèo và ti?ng hú xa xa c?a nh?ng chú chó v?ng v?ng t? khu làng ng??i Kinh phía bên kia. B?ng ??a con gái út bu?n ti?u và g?i m? d?t ra nhà sau ?? ?i v? sinh. Bà m? cùng ??a con trai gi?a d?n bé út ra m? c?a nhà sau ?? ?i v? sinh ( nhà ngày x?a không có toilet mà ch? là n?i mà phía d??i có ?ào h? nh? ?? ?i ti?u). Khi m? c?a m?i ng??i d??ng nh? c?m th?y có m?t lu?ng gió âm th?i t?t vào nhà làm d?y gai óc. ?i v? sinh xong m?i ng??i vào nhà r?i ?óng c?a l?i. Khi b??c vào nhà, ??a bé hét toáng lên. Bà nhìn v? phía n?i mà hôm tr??c dùng làm n?i ??t ?? thi th? và ng??i làng ??n ?? qu?n kh?n l?m cho thi th? thì gi? này ?ây nguyên m?t cái xác ng??i v?i t?m v?i l?m màu ?en qu?n thân ?ang n?m m?t ??ng ? ??y, gi?ng nh? lúc tr??c khi ???c ??a ?i chôn v?y. Ng??i m? lúc này c?ng r?i nên v?i ôm hai ??a con và ng?i luôn t?i ch?. V?a ng?i ng??i m? v?a nói m?t mình v? s? ti?c th??ng ??a con trai ?ã m?t c?ng nh? vô cùng ?au xót khi ph?i l?m ??a con cùng t?m v?i ?en và bà c?ng cho bi?t là ?ã ?i ??t d?t t?m v?i tr?ng, ngày mai khi d?t xong thì s? mang thay cho anh. Nói ??n ?ây thì m?i hình ?nh tr??c ?ó c? nhà nhìn th?y ?ã bi?n m?t, ngôi nhà tr? l?i bình th??ng nh? lúc ??u.   Sáng hôm sau, ng??i m? ??n l?y t?m v?i tr?ng v?a d?t xong và c?ng nh? ng??i làng c?i táng l?i, thay t?m v?i l?m màu ?en kia b?ng t?m v?i tr?ng v?a m?i d?t cho anh. M?i vi?c xong xuôi và t? ?ó v? sau không còn có nh?ng s? xu?t hi?n c?a nh?ng hi?n t??ng tâm linh kì bí ?ó n?a.     Ngu?n: Facebook

Nik Mansour Nik HalimV

Ch?m l

Kat

L? h?i Kate s?p t?i c?a ??ng bào Ch?m Bình Thu?n ???c UBND t?nh ra v?n b?n cho ngh? 03 ngày là m?t quy?t ??nh gây ph?n kh?i. Tuy v?y, ??i v?i ??ng bào Ch?m ? t?nh Ninh Thu?n v?n còn ph?i trông ngóng m?t v?n b?n t??ng t? nh? v?y c?a UBND t?nh Ninh Thu?n. Có m?t ?i?u tr? trêu là, l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m t?nh Bình Thu?n, m?c dù ch?a ???c ch?ng nh?n là Di s?n v?n hóa phi v?t th? qu?c gia nh? l? h?i Kate c?a ??ng bào Ch?m Ninh Thu?n, song l?i ???c ngh? "T?t" tr??c. Có m?t sai sót nh?, c?n s?a ch?a, kh?c ph?c trong các n?m sau trong v?n b?n cho ngh? 03 ngày trong l? h?i Kate c?a UBND t?nh Bình Thu?n, ?ó là vi?c g?i Kate là t?t. Nhi?u nhà nghiên c?u uy tín trong và ngoài n??c, k? c? cá nhân tôi c?ng ?ã có bài vi?t khoa h?c, tr? l?i ph?ng v?n báo chí v? l? h?i Kate, kh?ng ??nh Kate không ph?i là T?t, mà Kate là m?t l? h?i l?n gi?a n?m theo Ch?m l?ch. Không có T?t nào l?i ch? ??n gi?a n?m m?i t? ch?c c?. Nh?ng c? quan nào tham m?u nh? v?n b?n mà ông Lê Tu?n Phong ký nên rút kinh nghi?m cho các n?m ti?p theo.   Cao h?n, xin ???c l?u ý ??n ?y ban Dân t?c, H?i ??ng dân t?c c?a Qu?c h?i, Ban Tôn giáo Chính ph?, B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch, H?i ??ng Ch?c s?c Ch?m Bà La Môn c?n th?ng nh?t và trình Th? t??ng Chính ph? phê duy?t ngày ngh? l? h?i Kate, l? h?i Rija Nagar cho c?ng ??ng Ch?m trên toàn qu?c, ch? không nên ?? tình tr?ng t?nh thì cho ngh?, t?nh l?i không nh? hi?n nay.  ???c bi?t, m?i quy trình cho l? trình ?em L? h?i Kate vào Di s?n v?n hóa phi v?t th? nhân lo?i ?ang ???c xúc ti?n, hy v?ng các B?, ngành nên kh?n tr??ng ch?nh s?a, b? sung thêm, chúng ta ch? c?n ??nh danh "L? h?i Kate c?a ng??i Ch?m" là tr?n v?n, ?? ??y và chính xác nh?t. Qua ?ây, cá nhân tôi phê bình cách làm vi?c trong quá trình ch?ng nh?n L? h?i Kate là Di s?n phi v?t th? qu?c gia c?a B? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch. Vi?c B? ch?ng nh?n nh? v?y, vô hình trung, ???c hi?u là có s? phân bi?t l? h?i Kate gi?a hai t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Th?m chí, d? lu?n còn ???c phép suy ngh? r?ng: ph?i ch?ng có hai lo?i l? h?i Kate c?a ng??i Ch?m, trong khi, ch? có m?t danh x?ng cho ??ng bào Ch?m, c?ng nh? ch? t?n t?i duy nh?t m?t ý ngh?a chung cho l? h?i Kate mà thôi. Nên nói l?i cho rõ, phàm làm vi?c gì c?ng v?y, c?n ph?i hi?u bi?t sâu s?c, r?ng l?n công vi?c mình làm, dù là ai, ? b?t c? c??ng v? nào, vi?c n?m ???c tâm t?, nguy?n v?ng c?a các t?ng l?p, thành ph?n ng??i dân, tri?n khai hài hòa, b?o toàn nguyên v?n các giá tr? c?t lõi dân t?c, m?i th?ng nh?t ???c s? ?a d?ng v?n hóa vào trong m?t b?c tranh t?ng th? r?c r? màu s?c, muôn vàn h??ng hoa tinh túy Vi?t Nam. ??ng Chuông T? Ngu?n: Facebook  

Thi?u n? Ch?m - circa 1950NGU?N G?C C?A M?T S? ??A DANH THU?C NINH THU?N VÀ BÌNH THU?N 1 (Ch? V? Tân) CÀ NÁTr??c ?ây c?ng nh? hi?n nay, Cà Ná là m?t ??a ?i?m du l?ch c?a c?c nam Trung b?, n?i ti?ng v? c?nh ??p núi bi?n ôm sát nhau. Cà Ná còn là vùng có nh?ng cây mai vàng n?m cánh r?t ??p. M?i ?? xuân v?, toàn ??i núi khu v?c này r?c lên m?t màu vàng nh?t t?a nh? m?t b?c tranh huy?n ?o…Cách bi?n m?t cây s? v? h??ng Tây, t?a l?c m?t làng Ch?m – làng Rabha Ralauw – nay không còn n?a. Phía trên n?a có con su?i n??c r?t trong, ch?y róc rách quanh n?m; tr??c kia ng??i dân ??a ph??ng g?i là Su?i Tiên, ngày nay chính là Su?i V?nh H?o…Lúc b?y gi?, t? “Qu?c l? s? 1″ (ngày nay), l?i có m?t con ???ng t? lên làng Ch?m và Su?i Tiên. Ngã ba ?ó, ng??i Ch?m g?i là Canah kluw (??c là Chanah kl?u); Canah có ngh?a là t? ra, kluw ngh?a là ba (ngã ba).Ng??i Vi?t ??c tr?i ra thành “Cà ná lâu”, v? sau ch? “lâu” này r?ng ?i, ch? còn l?i “Cà na”.TH? N?I hay N?ID?c theo duyên h?i mi?n Trung Vi?t Nam, chúng ta tìm th?y nhi?u ??a danh mang tên Th? N?i ho?c N?i.T?i t?nh Ninh Thu?n, thôn D? Khánh thu?c xã Khánh H?i, huy?n Ninh H?i, c?ng có t?c danh là N?I. V?y thì “N?i” này có ngu?n g?c t? ?âu?X?a kia, ng??i Ch?m sinh s?ng d?c b? bi?n th??ng làm ngh? ?ánh cá. M?i bu?i sáng hay bu?i chi?u ??u có các thuy?n ?ánh cá t?p vào m?t vài n?i nh?t ??nh (n?i có nh?ng c? dân ?ông ?úc) ?? bán cá. Do ?ó, v? lâu v? dài, nh?ng n?i này hình thành nh?ng “ch? nh?”, ch? y?u là ?? bán cá t??i cho ng??i ??a ph??ng và các dân buôn.“Ch? nh?” ?ó tên Ch?m là darak naih (darak là ch?, naih là nh?), ??c là “tàr?k neh”. Ng??i Kinh d?ch ch? darak là Th?, còn ch? naih l?i ng? là danh t? riêng, nên c? g?i là Né hay Th? Né. (S? chuy?n ??i t? ph? âm cu?i Ch?m h sang thanh h?i hay n?ng trong ti?ng Vi?t là ?i?u th??ng g?p).Vì th?, ch? Né và Th? Né ??c tr?i ra thành N?I hay TH? N?I, và các t? này t?n t?i cho ??n ngày hôm nay.SÔNG DINHT?i th? xã Phan Rang – Tháp Chàm thu?c t?nh Ninh Thu?n, có con sông Cái t? th??ng ngu?n ch?y v? bi?n, b?ng ngang qua phía Nam th? xã này. Ng??i ??a ph??ng g?i con sông ?ó là Sông Dinh.T? Dinh này có ph?i có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m không?Theo chúng tôi, có l? t? Dinh xu?t phát t? ch? DING (??c là Tìng) c?a ng??i Ch?m. Ding có ngh?a là ph?, nau ding có ngh?a là ?i xu?ng ph?.Con sông ch?y ngang ph? (phía nam Phan Rang), ng??i Ch?m g?i là KRAUNG DING (có ngh?a là Sông Ph?), và ng??i Kinh phiên âm ra thành SÔNG DINH, theo âm ti?ng Ch?m ??c tr?i ra. SÔNG MAOSông Mao là m?t ??a danh thu?c tây b?c huy?n B?c Bình t?nh Bình Thu?n, tr??c ?ây (sau 30-4-1975) là huy?n l? c?a huy?n B?c Bình.Theo hi?u bi?t c?a chúng tôi, t? Sông Mao có ngu?n g?c khá lí thú! Qua s? gi?i thích c?a m?t thân hào Ch?m, chúng ta có th? hi?u nh? sau:Trong khu v?c Sông Mao bây gi? có ??ng ru?ng c?a ng??i Ch?m t?c g?i là Hamu Pa-auk (??c là pa-ó, ngh?a là cây xoài). C?nh ga Sông Mao có m?t con sông nh? ng??i Ch?m g?i là kraung pa-auk. Ng??i Kinh d?ch thành SÔNG PA-Ó. Chuy?n ??i âm t? P c?a Ch?m sang M c?a Vi?t: t? Sông Pa-ok ???c vi?t là Sông MA-Ó. V? l?i th?i Pháp thu?c d?u s?c ? nguyên âm o không th? hi?n ???c trên máy ?ánh ch? (ó thành o), vì v?y trong các v?n b?n hành chánh th?i ?ó ta th??ng th?y vi?t Sông Ma-o. Sau này, d?u ngang r?ng ?i do cách ??c g?p thành m?t âm c?a nh?ng ng??i Pháp (th?i Pháp thu?c), cu?i cùng ta có t? SÔNG MAO c?a ngày hôm nay.SÔNG L?Y Sông L?y b?t ngu?n t? vùng núi Braian ? ?? cao 1.075 m t?nh Lâm ??ng, ch?y theo h??ng Tây B?c - ?ông Nam ? th??ng l?u và trung l?u, chuy?n h??ng g?n Tây - ?ông ? h? l?u và ?? ra Bi?n ?ông ? c?a Ph?n Rí, t?nh Bình Thu?n. Dài 98 km. Tên sông theo ti?ng Ch?m là Kraung Binh (kraung : sông ; binh : thành l?y), ng??i Vi?t g?i là sông L?y (Hán Vi?t). Sông L?y t?c là sông c?a thành l?y.Chuy?n k? r?ng n?m 1692 V??ng qu?c Ch?m Pa có xây m?t vòng thành quân s? ? g?n con sông L?y bây gi? có tên là Bal Ha-n?n hay Bal Battinon. Thành l?y c? c?a ng??i Ch?m n?m bên h?u ng?n sông L?y nay thu?c thôn 2, xã Sông L?y, huy?n B?c Bình, cách thành ph? Phan Thi?t kho?ng 40 km v? phía B?c.Phan Rang, Phan Rí, Phan Thi?t mà các sách ??a lý th??ng g?i là “Tam Phan”, ???c c? n??c bi?t ??n là do ??c ?i?m ít m?a nhi?u n?ng nh?t n??c. ?ây là 3 ??a danh thu?c c?c nam Trung b?, x?a kia thu?c ??t Panduranga, ti?u bang c?c nam c?a x? Champa c?.Theo chúng tôi tìm hi?u thì c? 3 t? này ??u có ngu?n g?c t? ti?ng Ch?m.PHAN RANG là bi?n d?ng c?a t? Ch?m: PA-NRANG, hay còn ???c g?i là PANDARANG. ?ó là t? ??a ph??ng vi?t theo ti?ng Ch?m hi?n ??i (akhar thrah) ?? ch? vùng t?nh Ninh Thu?n ngày nay. Thông th??ng các nhà nghiên c?u Vi?t nam và n??c ngoài hay nh?m l?n gi?a 2 danh t? Pandarang và Panduranga vì cho 2 t? này ch? là m?t (??ng ngh?a v?i nhau). S? th?t không ph?i th?, vì Panduranga là ti?ng Ph?n (Sanscrit) dùng ?? ch? vùng ??t chung c?a c? 2 t?nh Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay, ?úng h?n là c? m?t ph?n c?a ??ng Nai n?a, vì các sách c? Ch?m luôn nh?c ??n ??ng Nai th??ng và ??ng Nai h?, khi nói ??n Panduranga (theo E.Durand. P.B.Lafont và L.Finot).PHAN RÍ. ?ây là phiên âm c?a danh t? Ch?m PA-RIK, ??a danh ch? vùng n?m gi?a KRONG (t?c sông Lòng Sông hay huy?n Tuy Phong hôm nay) và PAJAI (t?c Ph? Hài). Panrang – Kraung – Parik – Pajai là 4 vùng chính c?a Panduranga c? ?ang có ?ông c? dân Ch?m.PHAN THI?T. ?ây là s? bi?n d?ng c?a t? Ch?m HAMU LITHIT (Ru?ng Lithit). Ng??i Ch?m th??ng g?i t?t là Mu Thit, nên tr??c ?ây ???c phiên âm là Man Thi?t (th?i Pháp thu?c) tr??c khi tr? thành Phan Thi?t c?a ngày hôm nay.LADI. T?c là vùng huy?n Hàm Tân bây gi? (thu?c t?nh Bình Thu?n), x?a kia là ??t N?gar LADIK c?a x? Panduranga c? (??c là La-tik theo âm Ch?m). Danh t? LADIK ???c phiên âm thành La Di ngày nay.SÔNG LA NGÀ. ?ây là con sông b?t ngu?n t? bình nguyên Lâm ??ng, ch?y qua các huy?n phía nam t?nh Bình Thu?n ?? ?? xu?ng bi?n ?ông. V?y, t? La Ngà có ngu?n g?c t? ?âu? ?ây không ph?i là m?t danh t? Ch?m. La Ngà có ngu?n g?c t? ti?ng K?ho, vì sông này có dòng ch?y b?ng qua các vùng c? trú c?a ??ng bào K?ho. Vào mùa h?, sông này khô n??c, lòng sông n?i lên nhi?u ?á cu?i ?en tr?ng l?p lánh d??i ánh m?t tr?i gi?ng nh? m?t bãi ph?i h?t mè màu tr?ng ?en v?y. Vì th? mà ng??i K?ho ??t tên con sông này là sông L?NGA – sông H?t Mè (L?nga là h?t mè (v?ng – theo T? ?i?n Vi?t – K?ho, S? VHTT Lâm ??ng, 1983, tr.164). Ng??i Vi?t phiên âm là La Ngà.Ng??i K?ho còn g?i con trâu tr?ng có ch?m ?en li ti là “r?pu l?nga” (con trâu h?t mè). C? H? là t?c danh c?a làng M? T??ng thu?c xã Nh?n H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh Ninh Thu?n. Làng này t?a l?c g?n bi?n, và tr??c ?ây mang ??a danh là BAL HUH c?a Champa c? (Bal: th? ?ô, ?ây là th? ?ô t?m th?i khi ph?i di chuy?n v? phía nam do chi?n cu?c c?ng nh? sau này chuy?n v? Bal Ywa, Bal Lai, Bal Caung (1)… tr??c khi ??n Bal Canar ? Phan Rí là th? ?ô cu?i cùng). Sau này khi không còn Bal n?a, ng??i Ch?m ch? g?i g?n ??a danh này là HUH. Chính t? HUH này ?ã ???c phiên âm bi?n thành C? H?.HÒA LAI là m?t ??a danh ? b?c Ninh Thu?n th??ng ???c g?i là Ba Tháp, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i. Trên qu?c l? s? 1, du khách b?t g?p hai ng?n tháp Ch?m c? kính t?a l?c phía ?ông con ???ng, cách ranh gi?i Khánh Hòa – Ninh Thu?n kho?ng 8 km (ng?n th? ba ?ã b? ?? nát t? lâu). N?i ?ây chính là HÒA LAI. X?a kia ??a danh này mang tên là BAL LAI (th? ?ô ?ã ?iêu m?t). Chính t? Bal Lai này ?ã ???c phiên âm thành Hòa Lai.GÒ ??N là tên g?i c?a m?t làng Công giáo t?a l?c gi?a Hòa Lai và H? Diêm, thu?c xã Tân H?i, huy?n Ninh H?i, t?nh NinhThu?n. Khu v?c này là m?t gò l?n, và ? gi?a gò ?y có m?t cái ??n c?a ng??i Ch?m. ??n này ?ã ?? nát và ngay trên ??a ?i?m ?ó bây gi? nhà th? Công giáo ???c xây d?ng lên. V?y ??a danh Gò ??n mang ??c ?i?m c?a khu ?ât này: ??t GÒ có ??N c?a ng??i dân t?c Ch?m.GÒ S?N là tên g?i m?t làng n?m sát phái b?c Gò ??n. ?ây c?ng là v?t ??t gò cao ti?p n?i v?i v?t ??t Gò ??n. V?t ??t này là ??t s?n (?á s?i nh?). Chính vì ??c ?i?m này mà ng??i dân ??a ph??ng m?i ??t tên là Gò S?n.CÀ ?Ú, CHÀ BANG?ây là tên g?i 2 hòn núi ? phía b?c và phía nam t?nh Ninh Thu?n.CÀ ?Ú là hòn núi ? phía tây ??m N?i, thu?c xã H? H?i, huy?n Ninh H?i. N?i ?ây có làng mang tên là làng Cà ?ú (nay ??i l?i thành thôn L??ng Cách). Cà ?ú là m?t t? Ch?m xu?t phát t? tên g?i hòn núi KA?UK nói trên. T? Ka?uk ???c phiên âm ra ti?ng Vi?t là Cà ?ú.CHÀ BANG là tên g?i hòn núi ? phía b?c thôn V?n Lâm (cách ch?ng 7 km) thu?c xã Ph??c Nam, huy?n Ninh Ph??c. Ng??i Ch?m th??ng g?i là C?k Cabbang, có ngh?a là hòn núi có ng?n t? ?ôi nh? “cabbang” (ch? V).Ng??i Vi?t phiên âm thành Chà Bang.PALEI R?M (??c là râm). T? R?M này r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m, nh?ng r?t ít ng??i Ch?m hi?u ngh?a chính xác c?a nó là gì. Xin nói rõ Palei R?m là t?c danh c?a thôn V?n Lâm (thu?c xã Ph??c H?i, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n). T? tr??c ??n nay ??i ?a s? ng??i Ch?m ch? hi?u t? “râm” là r?ng r?m; t? ?ó suy di?n ra m?t cách lôgic là tr??c ?ây khu v?c này toàn r?ng rú r?m r?p, ??y thú d?. Nh?ng khi ??c l?i các v?n b?n c? Ch?m, ta m?i hi?u t? “râm” còn có ngh?a khác là: “??t gò” (??t cao), nh?t là khi tra c?u t? ?i?n Malaysia thì ta càng sáng t? h?n, ch? “râm” ?úng có ngh?a là “??t gò”.V?y “Palei R?m” có ngh?a là thôn ??t Gò, và nói theo ti?ng Ch?m thông th??ng là Palei Tabbok (??c là tabôk). Rõ ràng chúng ta ?ang s? d?ng t? ng? ?ó mà không nh?n ra Tabbok Gah: ch? ?p Gò D??i, Tabbok Kr?h: ch? ?p Gò Gi?a, và Ram Ngauk ?? ch? ” ?p Gò Trên” ?ó sao?(1) Chú thích: th? t? này là do tác gi? suy lu?n theo lôgic t? bi?n lên gi?a ??t li?n, và t? b?c xuôi v? nam t?i Pandarang, ch? không tìm ra trong t? li?u nào. V?y tính chính xác không ???c ??m b?o.?À N?NG. Là bi?n d?ng c?a t? Ch?m DAKNAN. Theo tài li?u c?a c? B? Thu?n (nhà nghiên c?u Ch?m, g?c Phan Rí, s?ng vào ??u th? k? XX) thì ch? dak có ngh?a là n??c (Ch?m c?), nan hay n?n (t?clan?ng) là r?ng. ??a danh Daknan hàm ý ch? vùng sông n??c r?ng mênh mông (c?a sông Hàn bây gi?). Ng??i Vi?t phiên âm ra thành ?à N?ng.Tourane. Vào th?i Pháp thu?c (và tr??c ?ó), ??a danh ?à N?ng th??ng ???c g?i là Tourane. V?y t? Tourane này do ?âu mà ra? C?ng theo tài li?u c?a c? B? Thu?n thì ch? DAKNAN c?a Ch?m ng??i Trung Hoa g?c H?i Nam ??c là TOUNAN, do ?ó mà phiên âm thành Tourane.CÙ LAO CHÀM. ?ó là m?t hòn ??o ? ngoài kh?i t?nh Qu?ng Nam. Tr??c ?ây, cù lao này là n?i c? trú c?a các dân chài Ch?m (t?c Chàm) và d? nhiên mang tên Ch?m. R?t ti?c hôm nay không ai còn nh?. V? sau, qua bi?n ??i c?a l?ch s?, ng??i Ch?m ?ã di t?n ?i nhi?u n?i (có l? ?ông nh?t là H?i Nam c?a Trung Qu?c) và ng??i Vi?t g?i ??a danh này là Cù lao Chàm, ngh?a là cù lao c?a ng??i Ch?m c? trú tr??c ?ây.SÔNG CAM L?. Sông Cam L? thu?c t?nh Qu?ng Tr?, có l? có ngu?n g?c t? ch? Ca Lo, hay còn g?i là Khu Lu, và danh t? này ?ã ???c phiên âm ra thành Cam L? c?a ngày nay.B?NG MIÊU. B?ng Miêu là m?t vùng ??i núi thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. X?a kia nh?ng ??i này có nhi?u vàng mà ng??i Ch?m ?ã t?ng khai thác. Chính vì v?y mà vùng này mang ??a danh Ch?m là Bbon Am?h (??i vàng), và ???c phiên âm thành B?ng Miêu.TRÀ B?NG, S?N TRÀ, TRÀ KHÚC, TRÀ MI. ?ó là nh?ng ??a danh thu?c t?nh Qu?ng Ngãi. Nh?ng t? ng? này g?i l?i nh?ng âm Ch?m: Ch? Trà là phiên âm c?a ch? ph?n Jaya (m?t trong 4 h? chính th?ng Ôn, Trà, Ma, Ch? c?a ng??i Ch?m).SÔNG ?À R?NG. ?ó là con sông ch?y qua phía nam Thành ph? Tuy Hòa, T?nh Phú Yên. T? ?à R?ng mang âm Ch?m và có ngu?n g?c t? ch? Dairios (tên c?a con sông này tr??c kia). Chính t? này l?i ???c phiên âm t? ch? Dak Riong, có ngh?a là sông sâu h?m h? (t?ng ch? m?t: h?m h? liên ti?p). T? ch? Dairios, ng??i Vi?t phiên âm thành ?à R?ng.??P ??NG CAM. ??p ??ng Cam t?a l?c t?i Phú Yên, n?i có ??ng ru?ng lúa n??c l?n nh?t mi?n Trung. ??p này x?a kia ch?c ch?n mang tên Ch?m nh?ng nay không ai còn nh? n?a. Ng??i Vi?t ??t tên ??p này là ??p ??ng Chàm, ngh?a là ??p c?a ??ng lúa ng??i Chàm tr??c ?ây. Nh?ng vào th?i Pháp thu?c, ng??i Pháp vi?t là Cam (ch? Cam h? vi?t theo b? ch? cái Ch?m theo h? th?ng latinh hóa c?a E.Aymonier trong ?ó ch? C mang âm Ch). Nh?ng hôm nay chúng ta ??c theo ch? cái Vi?t thành “Cam” thay vì Cham.V?N GIÃ. Dãy núi trùng ?i?p t?o ra ?èo C? ? b?c Khánh Hòa tr??c ?ây mang tên Kauthara (c?ng là tên Ti?u v??ng qu?c c?a Thánh ??a Po Nagar). Nhi?u h?c gi? Ch?m kh?ng ??nh t? V?n Giã là bi?n d?ng c?a ch? Kauthara v?y.NHA TRANG. Thành ph? thu?c x? Kauthara c?, ng??i Ch?m th??ng g?i là Ia Trang (Ia là n??c, Trang là ?an chéo) hàm ý ch? n?i có hai lu?n n??c ch?y ?an chéo nhau. Danh t? Ia Trang ???c phiên âm ra thành Nha Trang ngày nay. C?ng có m?t nh?n ??nh khác là ch? Trang (trong Ia trang) có ngh?a là lau, s?y. Và t? Ia Trang dùng ?? ch? vùng sông n??c có nhi?u lau s?y.   Ngu?n: facebook.com

V??ng qu?c Champa ?

Tr?n H?ng N?n v?n h

T