Bút ký - Truyện

Tin vui: cho ng??i thích ?i, ch?y b? bên ngoài.     Các b?n download Sweatcoin (t?i App này) xu?ng smart phone c?a mình nhé. Chúng ta có ???c ti?n khi ?i ho?c ch?y b? bên ngoài. App khuy?n khích s?c kho? cho m?i ng??i. ---- Good news: for your walking. Download this Sweatcoin App to your smart phone, you will earn money when we are jogging outside using this App. This App promotes health for you and pay for your fit.    NC Team    

T

H

Kaum muda và Kaum Tua( H?i giá c? và H?i giáo m?i)*L?u ý thu?t ng? H?i giáo c? & H?i giáo m?i trong bài vi?t ??u n?m trong h? th?ng chính th?ng giáo c?a Islam trên th? gi?i. Khác v?i c?ng ??ng Bani ? Ninh Bình Thu?n. Nik Mansour Nik Halim Thu?t ng? “kaum Muda” và “kaum Tua” mang ngh?a ??n thu?n là “nhóm ng??i tr?” và “nhóm bô lão, ng??i già”. nh?ng trong v?n hóa Ch?m, nó l?i thiêng v? ng? ngh?a tôn giáo ?? ch? nhóm H?i giáo c? ( kaum Tua) và nhóm H?i giáo m?i ( kaum Muda). C? hai nhóm này ??u t?n t?i song song trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Th?t ra hai thu?t ng? nêu trên xu?t hi?n ? Mã Lai vào nh?ng n?m 50 c?a th? k? 20. Nó dùng ?? ch? nhóm tr? ?ã ???c du h?c ? Ai C?p và ? R?p và mang m?t lu?ng ki?n th?c m?i v? H?i giáo, ??i l?p v?i nhóm ng??i già v?i nh?ng khuôn kh? lu?t ??o c? x?a, c?ng ng?t và mang tính b?o th?. H? t? t??ng này ???c th? gi?i H?i giáo g?i là Wahabi và ???c ph? bi?n khi nhà n??c Arabsaudi hình thành. H? t? t??ng nh?m kiêu g?i các tín ?? quay l?i v?i nh?ng lu?t ??nh H?i giáo c? x?a t? th?i thiên s? Muhamad. Tuy th?, th?t ch?t h? t? t??ng trên n?ng tính chính tr? nh?m c?ng c? quy?n l?c c?a nhà n??c ? R?p, m?u ?? ? R?p hoá các tín ?? b?ng cách rao gi?ng Sunnah ( l?i s?ng c?a thiên s?) nh?ng n?ng v? thuy?t ngo?i ( v? b? ngoài) thay vì cái n?i ( l?i s?ng, tâm h?n ??p c?a thiên s?) . Th? nên khi xu?t hi?n ? Mã Lai, nó b? ph?n ??i k?ch li?t và ngày nay nó v?n b? ?y ban H?i giáo ( majlis agama) c?a nhà n??c Malaysia ph?n ??i và lo?i b?.Ng??i Ch?m và ng??i Mã Lai ?ã có m?i giao h?o t? xa x?a và khi nhóm ng??i Ch?m di c? sang Châu ??c h? v?n gi? m?i giao h?o qua l?i ?ó. Trong nh?ng n?m 50, khi ? Mã Lai ?ang hình thành nên m?t nhóm thi?u s? “kaum Muda” thì m?t s? ng??i Ch?m ?ang h?c t?p t?i Mã Lai c?ng ch?u ?nh h??ng. Vào n?m 1957, s? sinh viên du h?c ? Mã Lai tr? v? Vi?t Nam và chính th?c truy?n bá nh?ng t? t??ng m?i v? H?i giáo ? palei Kénh ( Châu Phong) (1). Vi?c làm trên là ti?n ?? gây xáo tr?n h? th?ng tín ng??ng c?ng nh? ??i s?ng c?a ng??i Ch?m ? Châu ??c vào th?i ?ó. Vào n?m 1960, ông Hakim Haji Mahli cùng jumaah nhìn th?y ???c m?i nguy h?i khi phái canh tân thu ph?c ???c m?t s? tín ?? và ch? tr??ng xóa b? n?n t?ng truy?n th?ng cha ông c?ng nh? phá v? giáo lý Islam mà ?ã tr? thành khuôn kh? trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Vì lý do ?ó mà ông cùng jumaah c?a mình ?ã t? ch?c cu?c bi?u tình l?n ? th? xã Châu ??c vào th?i ?ó ?? ph?n ??i(2). Cu?c tranh ch?p kéo dài nhi?u n?m khi?n chính quy?n ??a ph??ng ph?i tri?u t?p nhi?u cu?c h?p gi?a ??i bi?u t? hai phía. ?áng k? nh?t là cu?c h?p vào ?êm 12-4-1960 t?i thánh ???ng Niamah, xã Châu Phong, b?a ti?c ?oàn k?t vào ngày 9-11-1964 và m?t b?a ti?c k? ni?m s? ?oàn k?t do t??ng ??ng V?n Quang ch? t?a vào ngày 25-8-1966 t?i thánh ???ng Jamiul Azhar, Châu Giang. Nh?ng cu?c ?àm ??o, hòa gi?i ?ã xoa d?u và t?o nên hai h? phái H?i giáo cùng song hành hòa bình t?n t?i trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c. Nhóm H?i giáo m?i gi? thái ?? b?t ??ng, không tranh ch?p, không ch? trích l?n nhau. C? hai ??u âm th?m ho?t ??ng trong ph?m vi riêng c?a mình. Th?t ch?t nhóm H?i giáo c? ( kaum Tua) và nhóm H?i giáo m?i ( kaum muda) trong c?ng ??ng Ch?m Châu ??c không t?n t?i riêng l?, mà theo th?i gian có s? ?nh h??ng qua l?i. Nhóm truy?n th?ng x?a kia còn gi? r?t nhi?u l? t?c, có khi ??i ngh?ch v?i lu?t ??nh Islam nh? ilmu kabal ( thu?t bùa ngãi), ilmu falak ( thu?t chiêm tinh) ilmu gun calat ( phép thu?t võ ngh?). Nh?ng t?c l? cúng ki?ng trong nghi th?c Khatan ( c?t bao quy ??u) cho tr? em nam nh? dâng các l? v?t là g?o, mu?i, xôi n?p vàng, tr?u cau...trong l? nghi và s? c?ng ng?t trong vi?c tìm hi?u v? quy?n n?ng c?a Th??ng ?? Allah trong sifat dua puluh ( sifat 20). D?n dà nhóm Ch?m truy?n th?ng c?ng h?c h?i ???c s? ?úng ??ng trong lu?t ??nh Islam chính th?ng và lo?i b? d?n nh?ng tính ch?t ??i ngh?ch ( Syrik) trong vi?c ph?ng th? Th??ng ?? Duy Nh?t. H? ch? còn gi? l?i nh?ng thu?n phong m? t?c ??p, phù h?p v?i lu?t ??nh Islam. Nhóm Ch?m canh tân c?ng b? ch?i v?i khi h? lo?i b? h?n b?n s?c cha ông trong ??i s?ng v?n hoá. Kaum Muda ch? tr??ng lo?i b? các y?u t? truy?n th?ng s?c t?c, thay vào ?ó h? theo hoàn toàn l?i s?ng c?a thiên s?, tránh nghe theo Kias, ijmak ulama ( nh?ng lu?t ??nh do các giáo s? H?i giáo gi?i ngh?a t? thiên kinh Quran và l?i nói c?a thiên s? "hadith"). Tuy nhiên, do s? thi?u ki?n th?c v? s? chu?n hoá c?ng nh? cái g?c c?a Islam. C?ng thêm s? nh?p nh?ng phân ??nh ?âu là Sunnah và ?âu là v?n hoá ? R?p trong c?ng ??ng Muda ?ã d?n nên h? l?y "loãng v?n hoá". H? b?i r?i không bi?t bám víu vào ?âu. Ví d? nh? khi làm l? c??i, chi?u theo Sunnah và lu?t ??nh Islam thì ch? làm l? Ikaq Nikah/Kabul là xong. Nh?ng h? mu?n t? ch?c ?ám c??i thì s? t? ch?c theo phong t?c nào? ? R?p? Vi?t? Hay Ch?m?... . Th? nên theo th?i gian, h? t?o l?p l?i các y?u t? b?n s?c Ch?m song hành cùng lu?t ??nh H?i giáo. Tuy th?, s? ??i l?p trong quan ni?m gi?a hai lu?ng t? t??ng trong c?ng ??ng Ch?m v?n còn kho?ng cách nên ??n nay c? hai nhóm v?n ch?a th? th?ng nh?t m?c dù s? ??i kháng hay kì th? l?n nhau d??ng nh? ?ã không còn gi?a hai nhóm t? t??ng nói trên. Xin ???c trích ngoài lu?ng câu nói c?a Imam Shafi’i, v? Imam c?a chúng ta:“trong lu?t ??o ta nên chia làm hai: th? nh?t là nh?ng ?i?u m?i ???c t?o ra, mà nó ??i kháng, ngh?ch lí v?i Al kitab ( Qur’an), Sunnah, Ijmak ulama thì ?ó là ?i?u x?u c?n lo?i b?. Ng??c l?i nh?ng cái m?i, t?t cho chúng ta nh?ng nó không ??i ngh?ch v?i nh?ng cái ???c niêu ra ? trên thì nó ?áng ???c trân tr?ng và phát huy” Chúng ta là ng??i Ch?m Islam, không ph?i ng??i ? R?p Islam. Chúng ta tuân th? hoàn toàn theo nh?ng lu?t ??nh c?a Allah trong thiên kinh và s?ng theo l?i s?ng Sunnah Thiên s?, ch? không ph?i l?i s?ng c?a ng??i ? R?p. Chúng ta c?ng có b?n s?c t?c ng??i chúng ta, nó ??p và phù h?p v?i nh?ng lu?t ??nh c?a Allah. Mong Allah Redha ( hài lòng), hidayah ( soi sáng) và th??ng xót t?t c? cúng ta. Amin!!! (1). Bangsa Champa- m?t c?i ngu?n cách xa, Dohamid Dorohime, California, Hoa K? 2004.(2). Ng??i Chàm H?i giáo ? Tây Nam Ph?n Vi?t Nam, Nguy?n V?n Lu?n, 1974.p/s: hình ?nh v? ti?c k? ni?m s? ?oàn k?t gi? hai nhóm Ch?m do t??ng ??ng v?n Quang ch? t?a vào n?m 1966 t?i thánh ???ng Jamiul Azhar Châu Giang. ?i chung v?i t??ng ??ng ( ? gi?a) là Hakim Haji Umar Ali. Ngu?n: Facebook.com  

L??c s? v? th

??n v?i ngh? nh? cái duyên, g?n bó ???c l?i do ch? “nghi?p”. ???c h?c, ???c làm và theo ?u?i ?am mê, s? thích v?n ?ã là ?i?u h?nh phúc. Qu?ng ??i Tuyên là m?t trong s? ít nh?ng ng??i ???c nh? v?y. C?u sinh viên Nhân h?c hi?n ?ang theo h?c ti?n s? t?i tr??ng ??i h?c Queensland – top 3 ??i h?c hàng ??u t?i Australia. Tuy v?y, ít ng??i bi?t v? ch?ng ???ng mà ??i Tuyên g?n bó v?i Nhân h?c ngay t? nh?ng b??c ??nh h??ng ngh? nghi?p ??u tiên. ACC có c? h?i g?p g? và trao ??i nhân d?p c?u sinh viên l?p NH03 v? Vi?t Nam tham d? h?i th?o t?i Thành ph? H? Chí Minh. Qu?ng ??i Tuyên ?ã chia s? cùng ACC qua nh?ng câu chuy?n chân th?c, s?ng ??ng và ??y ?am mê trong su?t quãng th?i gian theo nghiên c?u.     Ngay t? nh?ng ngày còn ng?i trên gh? nhà tr??ng, ??i Tuyên ?ã thích nghiên c?u v? v?n hóa các dân t?c thi?u s?. Tuy nhiên, ngày ?ó trình ?? công ngh?, internet ch?a phát tri?n nên c?u sinh viên Nhân h?c không có nhi?u thông tin v? ngành h?c. N?m lên l?p 10, c? duyên cho chàng trai ??n t? Ninh Thu?n g?p nhóm sinh viên ngành Dân t?c h?c ?i th?c t? t?i làng Ch?m, M? Nghi?p. “H? v? làng Ch?m, ? trong chính làng c?a mình. Khi các sinh viên ?ó ??n v?i bà con trong làng palei, h?i r?i ghi chép gì ?ó, mình ch? tò mò ??ng nhìn vì th?y r?t l?, c?ng có th?c m?c h? ?ang làm cái gì. Sau ?ó, mình tìm hi?u v? ngành ngh?, may m?n là ngày ?y l?i ???c th?y giáo trong tr??ng c?p 3 t? v?n, mình quy?t ??nh thi vào khoa L?ch s? c?a tr??ng Nhân v?n ?? h?c nghiên c?u, ???c ?i ?i?n dã, ?i sâu tìm hi?u v?n hóa dân t?c mình. ??n t?n bây gi?, trong nhóm sinh viên ?y có ng??i là th?y c?a tôi, TS. Ph?m Thanh Duy. M?t s? ?ã tr? thành ??ng nghi?p.”, ??i Tuyên chia s?. Khi ???c h?i v? nh?ng khó kh?n khi quy?t ??nh l?a ch?n ngành ngh?, chàng nghiên c?u sinh tr?i lòng: “Tôi r?t khó kh?n khi quy?t ??nh ngành ngh?. Gia ?ình ai c?ng mu?n tôi theo h?c giáo viên b?i ngày tr??c ngành giáo r?t ???c ?a chu?ng và coi tr?ng. ??n khi có k?t qu? thi ??i h?c, tôi ?? vào khoa ??a Lý, ??i h?c S? ph?m ?à N?ng và khoa L?ch S? tr??ng ?H Khoa h?c Xã h?i và Nhân V?n TP.HCM. Vì hoàn c?nh gia ?ình lúc ?ó c?ng khó kh?n, n?u ?i h?c s? ph?m thì không ph?i lo thêm b?t c? chi phí gì, còn ch?n Nhân v?n thì l?i ph?i t? túc m?i th?. V?y là tôi và gia ?ình ??u quy?t ??nh s? theo h?c s? ph?m.” T??ng nh? m?i chuy?n h?c hành ?ã ???c s?p x?p ?n th?a nh?ng khi xe ?ang trên ???ng ??n ?à N?ng, ??i Tuyên l?i xin xu?ng xe, b?t xe ng??c l?i vào Sài Gòn. ??n gi?n vì lúc ?y, chàng trai v?i ni?m ?am mê nghiên c?u nh?n ra r?ng mình không h?p v?i ngh? giáo. Không chút b?n kho?n, c?u sinh viên Nhân h?c thay ??i l? trình, quy?t theo ?u?i s? thích, ?am mê c?a chính mình. Ngay t? kho?nh kh?c ?ó, m?i dây ràng bu?c c?a chàng sinh viên tr? ??y nhi?t huy?t v?i Nhân h?c l?i càng si?t ch?t h?n. Vào Thành ph? H? Chí Minh, ??i Tuyên mang ch? v?n v?n 350 nghìn ??ng, không ?? chi cho kho?n h?c phí lúc b?y gi?. Lúc ?ó, m?t vài ng??i b?n có lòng t?t cho m??n ti?n, nh?ng c?ng ch?ng xoay s? ???c ???c bao lâu. Không còn cách nào khác, c?u sinh viên l?p NH03 ?ành ph?i g?i v? cho gia ?ình, ch?ng gi?u ???c vi?c b?n thân ?ã thay ??i l? trình c?a c? t??ng lai. Khi ?ó, m? c?a ??i Tuyên r?t ng? ngàng. N?u theo h?c s? ph?m, gia ?ình s? không t?n ti?n h?c phí, ng??c l?i m?i tháng còn ???c c?p m?t kho?n ti?n chi tiêu. Nh?ng khi nghe con mình bày t? v? ?am mê, v? s? thích c?a b?n thân nên bà ?ã g?t n??c m?t ?ng h?: “?ó là t??ng lai c?a con, con t? l?a ch?n, quy?t ??nh nh? v?y r?i thì m? ?ng h? ch? không bi?t sao n?a. M? ch? mong r?ng con ráng h?c, xin ???c vi?c thôi, còn vi?c gì thì m? không bi?t.” Gia ?ình nông dân nghèo khó v?i b?n ng??i con, h?n n?a ??i Tuyên l?i là anh c?, nh?ng m? ?ã s?n sàng d?p b? nh?ng m?i quan ng?i khác, là ?i?m t?a v?ng ch?c cho ?am mê c?a con trai mình. T? n?m 2007, n?m ??u tiên khoa L?ch s? tách ra ?? chia chuyên ngành, trong ?ó có Nhân h?c cùng v?i L?u tr?, L?ch s? Vi?t Nam, L?ch s? ??ng… khi?n không ít sinh viên hoang mang. Riêng chàng trai ??n t? Ninh Thu?n luôn theo ?u?i duy nh?t m?t s? thích, ?am mê là tìm hi?u các v?n hóa các dân t?c, ??c bi?t là n?n v?n hóa Ch?m nên r?t háo h?c và nhanh chóng ??a ra quy?t ??nh h?c chuyên ngành Nhân h?c. Trong kho?ng th?i gian ?ó, chàng trai tr? làm biên t?p viên cho ?ài ti?ng nói Vi?t Nam. Kho?ng 2 n?m sau, ??i Tuyên quy?t ??nh v? quê ?? công tác t?i Trung tâm Nghiên c?u V?n hóa Ch?m Ninh Thu?n. T?i ?ây, c?u sinh viên Nhân h?c có c? h?i làm vi?c v?i Châu V?n Huynh, ng??i h?c cùng th?i v?i TS. Ph?m Thanh Duy, m?t trong s? nh?ng sinh viên v? làng Ch?m lúc Tuyên ?ang h?c c?p 3. Gi? h? tr? thành ??ng nghi?p cùng nhau. C?u sinh viên l?p NH03 ???c ?i ?i?n dã kh?p các làng Ch?m ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n, Tây Ninh, An Giang, ??ng Nai,… ???c làm ?úng v?i s? thích, v?i nh?ng ki?n th?c t? Nhân h?c trong kho?ng th?i gian 3 n?m. Và nó ?ã “tr? thành gia tài r?t l?n th?c t? ?? ph?c v? cho công vi?c sau này c?a anh”, ??i Tuyên chia s?. ??n n?m 2010, chàng trai ?am mê v?i nghiên c?u xin ???c h?c b?ng IFP và theo h?c ch??ng trình th?c s? Nhân h?c trong 3 n?m t?i ??i h?c Hawaii-Manoa c?a M?, m?t môi tr??ng n?i ti?ng v? nghiên c?u Nhân h?c và ?ông Nam Á h?c. Cu?i n?m 2013, c?u sinh viên l?p NH03 hoàn thành vi?c h?c, tr? v? Vi?t Nam và làm gi?ng viên ? ??i h?c Hoa Sen trong kho?ng m?t n?m. Tuy nhiên, vì ?ã xác ??nh t? tr??c s? làm nghiên c?u sinh nên ??i Tuyên không ng?ng tìm hi?u v? thông tin các h?c b?ng, c?ng nh? các giáo s? ??u ngành trên th? gi?i liên quan ??n m?ng nghiên c?u b?n thân ?ang theo ?u?i. M?i vi?c ??u ???c chàng nghiên c?u sinh lên k? ho?ch ng?n h?n và dài h?n m?t cách t? m?, c? th? ?? th?c hi?n ?am mê c?a mình. Trong n?m ?ó, ??i Tuyên nh?n ???c h?c b?ng “khó nh?n” IPRS và UQCent c?a tr??ng ??i h?c Queensland. Hi?n t?i, c?u sinh viên Nhân h?c ?ang trong giai ?o?n cu?i c?a ch??ng trình nghiên c?u sinh t?i tr??ng ??i h?c Queensland – m?t trong nh?ng tr??ng danh giá b?c nh?t ? Australia. ?? xin ???c h?c b?ng du h?c toàn ph?n, ??i Tuyên ?ã có s? chu?n b? ngay t? khi b?n thân còn là sinh viên. N?ng n? tham gia r?t nhi?u các ho?t ??ng ngo?i khóa c?a ?oàn – H?i song song v?i vi?c ?i làm ki?m thêm thu nh?p ?? ph? giúp gia ?ình, chính nó là ?i?m c?ng cho nh?ng su?t h?c b?ng du h?c c?a c?u sinh viên l?p NH03. “Khi còn là sinh viên, ngoài vi?c h?c b?t bu?c ph?i c? g?ng ra, n?u mình xác ??nh ???c m?c tiêu cho t??ng lai, thì nên tham gia vào các ho?t ??ng khác nhau. Không ch? là ?oàn – H?i, ngoài môi tr??ng ??i h?c còn có r?t nhi?u ho?t ??ng khác nhau c?a các t? ch?c t? thi?n, mình c? tham gia vào ?? có nh?ng tr?i nghi?m thi?t th?c nh?t cho b?n thân.” Ch?ng nh?ng có ???c tr?i nghi?m v? cu?c s?ng, bi?t nhi?u v? con ng??i mà nó còn là d?u ?n ghi ?i?m trong CV (s? y?u lý l?ch) c?a mình. Sau này n?u có ?i?u ki?n xin h?c b?ng thì các b?n s? có nh?ng câu chuy?n c?n vi?t b?ng nh?ng tr?i nghi?m th?c t?, nh?ng ?i?u ?ó m?i thu hút ???c ng??i trao h?c b?ng”, ??i Tuyên chia s?. K? n?ng ti?ng Anh r?t c?n trong môi tr??ng h?i nh?p hi?n ??i. Tuy nhiên, chàng nghiên c?u sinh không ngh? mình s? nh?n ???c h?c b?ng vì ti?ng Anh còn h?n ch?. C?u sinh viên l?p NH03 th?ng th?n chia s?: “Ngày tr??c tôi c?ng không bao gi? ngh? ??n vi?c nói ti?ng Anh hay ?i du h?c. Tôi t? mày mò tìm hi?u và t? mình theo h?c ti?ng Anh vì tôi r?t u?t ?c t?i sao không ??c ???c t? li?u b?ng ti?ng Anh vi?t v? ng??i Ch?m. Mình làm nghiên c?u v? v?n hóa Ch?m mà không bi?t các nhà nghiên c?u ?ang vi?t cái gì. Trong khi ?ó, nh?ng ng??i b?n mình l?i nói ti?ng Anh nh? gió.” Sau ?ó tôi t? h?c, b?t ??u v?i vi?c tra t?ng ch? trên t? ?i?n gi?y, r?t khó kh?n. Th?y mình không có ?? v?n ti?ng Anh, thì gi?c m? du h?c xa v?i l?m. Lúc ?ó, tôi g?p anh Món (hi?n t?i là Tr??ng B? môn Nhân h?c v?n hóa xã h?i, khoa Nhân h?c) khi anh v?a m?i ?i h?c ? Malaysia v?. Tôi l?i làm cùng m?t phòng nghiên c?u s?u t?m v?i anh Món. Th?t s? tôi r?t ng??ng m? và quý anh Món – m?t ng??i ?àn anh trong ngành, vì anh chia s? v? cu?c s?ng du h?c sinh, môi tr??ng h?c thu?t và nh?ng k?t n?i v?i gi?i nghiên c?u ? n??c ngoài. Lúc ?ó du h?c là m?t ?i?u gì ?ó v?a xa v?i nh?ng c?ng r?t thôi thúc tôi, tuy nhiên tôi không dám nung n?u ý t??ng ?i du h?c vì bi?t kh? n?ng th?c t?i c?a mình.” Ba n?m h?c ? M? ?ã giúp ??i Tuyên l?nh h?i ???c r?t nhi?u. Sau khi hoàn thành ch??ng trình th?c s? Nhân h?c ? M?, c?u sinh viên l?p NH03 ?ã thành l?p Câu l?c b? Nhân h?c tr? Vi?t Nam. ??i Tuyên cho bi?t: “Th?i tôi còn làm ? vùng quê, m?i l?n mu?n ti?p c?n các ngu?n t?i li?u th?c s? r?t khó kh?n. M?i l?n ch?y vào Sài Gòn ?? m??n sách c?ng là m?t v?n ?? l?n. H?n n?a, tôi c?ng không bi?t nhi?u v? nh?ng ng??i làm bên m?ng Nhân h?c ? các n?i khác nhau trên ??t n??c mình. Ch?c ch?n c?ng s? có nhi?u ng??i thi?u c? h?i và ?i?u ki?n ti?p c?n v?i các ngu?n tài li?u, thông tin vi?c làm, h?i th?o, hay ??n gi?n là k?t n?i nh?ng ng??i trong ngh? v?i nhau”. CLB Nhân h?c tr? l?p ???c m?t th?i gian ?ã thu hút r?t nhi?u s? tham gia c?a nh?ng ng??i trong ngh?. ? ??y, m?i ng??i ???c ti?p c?n r?t nhiêu thông tin và k? n?ng b? ích ?? ph?c v? cho công vi?c nghiên c?u và h?c t?p. Tôi ngh? r?ng ng?n l?a mình ?ang duy trì giúp ích cho r?t nhi?u ng??i. Nó mang m?i ng??i t? kh?p n?i l?i v?i nhau r?t g?n. Có c? nh?ng b?n Vi?t Nam ?ang theo h?c Nhân h?c ? Úc, M?, Nh?t… ??u ch? ??ng liên l?c và tham gia vào ban ?i?u hành CLB Nhân h?c tr?.” Tuy nhiên, do ??i Tuyên ?ang t?p trung cho vi?c hoàn thành lu?n án c?a mình nên ?ã bàn giao cho các thành viên khác. M?c dù hi?n t?i CLB không còn ho?t ??ng sôi n?i n?a nh?ng m?i ng??i v?n duy trì các thông tin chia s? v?i nhau. D?u v?y, sau tâm huy?t c?a chàng trai yêu nghiên c?u, m?i ng??i ?ã có c? h?i g?n k?t v?i m?i ng??i có chung ni?m ?am mê trên v? Nhân h?c ? Vi?t Nam trao ??i và chia s? thông tin h?c thu?t v?i nhau. G?n bó m?t thi?t, t?n tâm, toàn ý dành cho Nhân h?c, ??n khi b??c ra làm kinh t?, ??i Tuyên v?n luôn l?y con ng??i làm tr?ng tâm c?a m?i s? phát tri?n. Nghiên c?u sinh t?i Australia cho r?ng m?t nhà Nhân h?c ra làm kinh t? s? r?t khác so v?i nh?ng nhà kinh t? làm kinh t?. “Tôi ?ang h?c v? Nhân h?c, nh?ng ?úng l?i làm kinh doanh và có m? m?t khu du l?ch v?n hóa – sinh thái. Tôi ngh? nh?ng ki?n th?c mà mình h?c r?t h?u d?ng khi làm kinh t?. Cách mình chia s? ?am mê khi làm m?t ?? án kinh doanh, khi mình chia s? ng?n l?a c?a mình, nh?ng ng??i l?ng nghe r?t thích vì nó là v?n ?? v? v?n hoá, v? phát tri?n b?n v?ng, v? c?ng ??ng. L?i ích t?o ra không ch? là cho b?n thân mình mà c?ng là l?i ích cho c?ng ??ng n?i mình sinh s?ng. Hi?n t?i, tôi ?ang duy trì và phát tri?n Trung tâm ngo?i ng? Sunnyside và Khu Du l?ch V?n hóa – Sinh thái Sen Caraih Ninh Thu?n. V?i trung tâm ngo?i ng? ? ??a ph??ng, các cháu thi?u nhi ???c ti?p c?n ti?ng Anh và ???c trao ??i v?i các giáo viên n??c ngoài. Các cháu ???c truy?n nh?ng c?m h?ng, truy?n nh?ng chia s? v? th?i gi?i bên ngoài t? nh?ng ng??i th?y d?y c?a mình. Riêng v? khu du l?ch, ?ây tr? thành m?t ?i?m ??n hot nh?t trong t?nh Ninh Thu?n trong n?m v?a r?i. M?i ng??i ???c bi?t thêm v? làng Ch?m và v?n hóa Ch?m, và nó c?ng mang ??n thu nh?p cho m?t s? lao ??ng trong ??a ph??ng mình. Nh?ng ki?n th?c h?c ???c v? phát tri?n b?n v?ng c?ng ???c mình r?t chú tr?ng ?? cân b?ng hài hòa các y?u t? liên quan ??n s? phát tri?n. ?ó là nh?ng gì mà nhà Nhân h?c t?o s? khác bi?t so v?i nhà kinh t? khi làm kinh t?.”, c?u sinh viên NH03 chia s?.   ??i Tuyên không th?a nh?n mình thành công, c?ng ch?ng nh?n mình hoàn thành nh?ng ??c mu?n. V?i Tuyên, c? duyên “g?p” ngành Nhân h?c chính là g?p ???c bi?n to, sóng l?n ?? b?n thân th?a s?c v?y vùng v?i ?am mê c?a cu?c ??i mình. Mong mu?n và m?c tiêu tr??c m?t c?a c?u sinh viên Nhân h?c là hoàn thành xong ch??ng trình nghiên c?u ? Australia, sau ?ó s? dành th?i gian ?i sâu nghiên c?u Nhân h?c v? di s?n. “N?u có c? h?i tôi mu?n m? r?ng, nghiên c?u sâu h?n nh?ng gì mình ?ã làm, tham gia vào các t? ch?c v? di s?n v?n hóa nh? UNESCO, ICOMOS, IUCN.” M?nh d?n theo ?u?i ?am mê, s? thích, luôn trang b? ??y ?? nh?ng k? n?ng c?n thi?t, không ng?ng h?c h?i và làm vi?c m?t cách có hi?u qu? là thông ?i?p mà Qu?ng ??i Tuyên nh?n nh? ??n các b?n tr?, ??c bi?t là sinh viên Nhân h?c. Thu Hi?n?nh: ??o Ch?n – Di?m H??ngThi?t k?: ??o Ch?nVideo: Thiên Tâm – Thanh Ngân   Ngu?n:  anthropos.vn

D?ch sang ti?ng Vi?t b

By Sakaya Tr??ng V?n Món   (Ngu?n: Facebook)     Katé Ch?m n?m 2011 ch?m d?t ?ã ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi? c?ng nh? nh?ng ng??i d? h?i. Th?i gian và không gian Katé ngày càng lan r?ng t?a ngát h??ng, tung bay kh?p m?i mi?n. Katé Ch?m không còn gi?i h?n m?t ngày, hai ngày ? palei Phan Rang, Phan Rí, Pajai n?ng gió mà ?ã v??n ??n ch?n th? thành Sài Gòn – C?n Gi? và c? n??c M?, Pháp. “Katé – Palei Ch?m” ?ã tr? thành kh?u hi?u m?i g?i, cu?n hút du khách th?p ph??ng.   D?u bi?t r?ng Katé nào c?ng m?a! Katé nào c?ng ca hát nh?y múa, ?á bóng! Katé nào c?ng ?n th?t v?t, cari bún và u?ng bia nh? nhau. Tuy nhiên n?u n?m nào không ???c tham d? Katé thì c?m th?y thi?u và tr?ng v?ng. Linh h?n Katé - Ramawan ?ã tr? thành b?t di?t trong tâm h?n m?i ng??i Ch?m.   Tôi ?ã t?ng làm vi?c 16 n?m ? Ninh Thu?n, nh?ng không n?m nào ?n ???c m?t mùa Katé tr?n v?n nh? n?m nay. Th??ng m?i n?m làm l? h?i Katé, tôi ? c? quan ph?i t?t b?t lo t? ch?c Katé cho bà con. ??c bi?t, ??n ngày Katé tôi ph?i ti?p và h??ng d?n nhi?u ?oàn nghiên c?u, khách tham quan. ??a h? tham d?, gi?i thi?u ?? h? hi?u v? Katé Ch?m. Khi ch??ng trình kh?o sát l? h?i c?a các ?oàn k?t thúc, thì l? Katé ?ã ch?m d?t. Tôi ?n Katé khá mu?n màng? V? làng không khí Katé ?ã chìm l?ng. H?t Katé ??ng sau tôi là nh?ng kho?ng tr?ng.   N?m 2004 tôi b?t ??u ?i h?c n??c ngoài và sau ?ó n?m 2009 v? công tác ? Sài Gòn. Th?i gian ? n??c ngoài h?n 4 n?m, tôi v?ng Katé 4 l?n. Mãi ??n n?m 2011, tôi m?i ???c t? do, tho?i mái d? m?t mùa Katé tr?n v?n ? c? 4 vùng: Katé Phan Rang, Katé B?c Bình, Katé &Ramawan Tp HCM; Katé c?a Công ty c? ph?n Khánh S?n ? C?n Gi?.     Katé Phan Rang     Katé Phan Rang lúc nào c?ng m? ??u.Vào ngày 26/9/2011, tôi t? Sài Gòn cùng ?oàn ngo?i giao Vi?t Nam và Campuchia ??n th?m Katé làng Ch?m. Chi?u ngày 26/9/2011 chúng tôi ??n th?m l? ?ón r??c y trang c?a Po Ina Nagar ? H?u ??c. Không khí Katé ? ?ây v?n không thay ??i, v?n r?o r?c, háo h?c nh? x?a. C?ng là màng múa t?p th? truy?n th?ng hàng tr?m ng??i ?? chào ?ón quan khách, r?i ??n ?á bóng, t?ng nhà t? ch?c ti?p ?ãi khách linh ?ình. K?t thúc màng múa, chúng tôi ??n th?m ??n Danaok Po Ina Nagar. ? ?ó có m?t nh?ng tu s?- ban t? l? Katé.Tr??c c?a và trong ??n có ki?u khiêng. Trong ??n có Po Adhia, Kadhar, Pajau m?c áo tr?ng, kh?n ?? và vài ng??i Raglai ng?i ch?m nhau ? góc ??n r?t matuei madhar, ch?ng ai quan tâm m?c dù h? là t?ng l?p hoàng gia. Tôi th?y m?i th? không thay ??i, ch? có vài ch?c s?c thay ??i. Po Adhia và Kadhar- nh?ng ng??i tr? trì t? l? ? ?ây mà tôi ?ã t?ng g?p h? 6 n?m v? tr??c bây gi? ?ã m?t. S? còn l?i, m?c dù tu?i già s?c y?u, qua nhi?u n?m xa cách h? v?n nh?n ra tôi nh? ngày nào.Th?t c?m ??ng,tay b?t m?t m?ng h? h?i. Trong ch?n linh thiêng này không cho phép nói chuy?n nhi?u v?i nhau. Vài l?i th?m h?i, ch?p vài ki?u ?nh l?u ni?m v?i nh?ng tu s?, chúng tôi t?m bi?t các c? và r?i làng H?u ??c.   ?oàn chúng tôi v? Phan Rang, ghé th?m Trung tâm Nghiên c?u V?n hoá Ch?m Ninh Thu?n. Trung tâm này ???c nhà n??c xây d?ng l?i khan trang b? th? v?i ki?n trúc r?t l?, không x?p ???c vào lo?i ki?n trúc nào. Chúng tôi ???c m?i vào xem nhà tr?ng bày, nhân viên thuy?t minh b?ng ti?ng Vi?t nên khách Campuchia không hi?u. ?oàn yêu c?u thuy?t minh b?ng ti?ng Ch?m nh?ng nhân viên ? ?ây không ai ?áp ?ng ???c. Th?y v?y ông giám ??c Trung tâm ti?p l?i và thuy?t minh m?t tràn b?ng ti?ng Ch?m pha l?n ph?n l?n ti?ng Vi?t nên ng??i Ch?m Campuchia c?ng không hi?u ông ?y nói gì. Cu?i cùng tôi ??ng ra thuy?t minh thay.Vào Trung tâm này tôi th?y ch? có ngôi nhà m?i, còn hi?n v?t tr?ng bày ? ?ây v?n không thay ??i so v?i nh?ng n?m tr??c ?ó. Cách tr?ng bày hi?n v?t ? ?ây gi?ng nh? cách tri?n lãm m?t phòng tranh t??ng c?a m?t ho? s? h?n là cách tr?ng bày hi?n v?t c?a b?o tàng hay nhà tr?ng bày di s?n v?n hoá.   Sáng ngày 27/10/2011, ?oàn chúng tôi lên th?m Katé tháp Po Klaong Garai. C?nh ??u tiên nh?n th?y là, ngày h?i l?n c?a dân t?c Ch?m nh?ng nh?c tr? Vi?t phát lên loa inh ?i. C? ??, vàng, xanh bay ph?t ph?i, ch?c ch?n ?ó c?ng không ph?i nh?ng lá c? Ch?m. Ng??i Kinh bán hàng rong, vé s?, trò ch?i ?? ?en r?t nhi?u. Khi ?oàn xe chúng tôi ghé vào ???ng lên tháp, ngay c?ng chào g?p bãi rác to. Nhân viên ch?n xe l?i, không cho lên tháp ti?p m?c dù xe chúng tôi có bi?n s? ngo?i giao và g?n còi hú trên mui. Lúc ?ó chúng tôi không mu?n s? d?ng uy quy?n c?a mình mà âm th?m t?p xe ??u ngay bên c?nh bãi rác.   R?i kh?i xe, chúng tôi chen chút m?t h?i lâu c?ng ???c lên tháp. Kho?ng 8.30h l? Katé khai m?c. Ông bí th?, ch? t?ch t?nh gì ?ó ??c di?n v?n khai m?c và t?ng quà cho ch?c s?c. Sau ?ó ti?t m?c trình di?n v?n ngh? l? h?i Katé Ch?m. C?nh ? ?ây m?t tr?t t? ?ã di?n ra m?y n?m nay nh?ng chính quy?n, ban t? ch?c l? h?i Katé ch?a có gi?i pháp. Nh?ng nhà nhi?p ?nh, camera ?ông ?úc, chen l?ng ch?p ch?p quay quay, b??c ngang qua c? ?? chu?n b? cúng c?a các ông tu s?. Tôi t??ng nh? m?i n?m ? t?nh, Katé phong phú l?m nh?ng không ng? n?m nay ch? có hai ti?t m?c. M?t múa qu?t truy?n th?ng Ch?m và múa Mã La c?a ng??i Raglai. Sau ch??ng trình v?n ngh?, BTC Katé tuyên b? k?t thúc. T? ?ó làm cho m?i ng??i h?t h?n. Có m?t nam di?n viên ?i?n ?nh r?t n?i ti?ng ??ng c?nh tôi, ông h?i ch??ng trình Katé k?t thúc h?. Tôi tr? l?i, ?úng v?y. Ông nói sao b?n tôi k? l? h?i Katé phong phú l?m mà, ch? v?y thôi ?! Tôi h?i l?i, ngh? s? tham gia Katé l?n ??u tiên h?. Ông tr? l?i vâng! Tôi c?ng c?m nh?n nh? v?y, không th?y Katé n?m nào mà t? nh?t nh? n?m nay ? ??n tháp. T? ngày ??n tháp Po Klaong Gariai b? nhà n??c qu?n lí Katé ngày càng xu?ng c?p tr?m tr?ng. Vì nhà n??c luôn ph? thu?c vào ti?n. N?m nào nhà n??c có kinh phí thì Katé ???c t? ch?c hoành tráng, sôi ??ng. N?m nào không có kinh phí thì Katé t? nh?t. N?u c? ?à nh? th?, Katé Ch?m s? r?t b?p bênh và cu?i cùng s? phai nh?t.   Ng??c l?i tr??c n?m 1990, tháp Ch?m ch?a b? nhà n??c qu?n lí, làng Ch?m t? ??ng t? ch?c Katé r?t hay.Tr??c ngày Katé m?t ngày, Ban t? ch?c huy ??ng dân làng h?c sinh, sinh viên làm v? sinh tháp, phát cây d?n c?, làm gì có c?nh t??ng b?i rác h?i hùng kia tr??c c?ng tháp. Ch??ng trình Katé do chính ng??i Ch?m t? ch?c. M?i làng Ch?m ??u có ??i v?n ngh?. ??n ngày Katé h? lên tháp ??ng kí v?i BTC l? h?i ?? bi?u di?n. Khi l? khai m?c Katé xong, ??i v?n ngh? t?ng thôn làng, ch?n m?t góc ??t tr?ng nào ?ó ? khuôn viên tháp sinh ho?t. C? th? b?ng ?ôi chân tr?n, h? ca hát nh?y múa cho nhau nghe. ??c bi?t ai lên tháp ??u m?c áo qu?n truy?n th?ng Ch?m, làm gì có ai m?c qu?n hai ?ng lên tháp. T? ?ó t?o nên c?nh s?c l? h?i Katé r?t ??c ?áo. Nay không khí Katé truy?n th?ng ?ã d?n phai màu, xu h??ng Katé không là c?a dân mà b? nhà n??c chi?m l?nh, b?ng m?t l? h?i Katé c?a nhà n??c, do nhà n??c giàn d?ng và ph? thu?c vào nhà n??c. Dân làng luôn b? ??ng. H?n Katé truy?n th?ng ?ang y?u d?n. Trong t??ng lai Katé ch? còn là nh?ng ??a con lai y?u ?t ?ang ngày ?êm thoi thóp ch? ngu?n s?a m? già ?ã hoá th?ch t? m?y tr?m n?m qua.   Th?t v?ng ch??ng trình Katé ? tháp Ch?m, tôi quy?t ??nh ??a ?oàn rút lui ra kh?i khu v?c tháp.Tình c? lúc này tôi g?p ???c ông M? Tray, m?i ng??i gi?i thi?u v?i ông, tôi là nhà nghiên c?u V?n Món Sakaya. Tôi chào h?i ông m?y câu r?i t?m bi?t theo ?oàn ?i. Không ng? M? Tray l?i ch?y theo, g?i tôi l?i xin phép nói chuy?n thêm vài phút. Ông h?i tôi và xác ??nh l?i r?t nhi?u l?n, có ph?i tôi là V?n Món Sakaya, ?úng chính xác là ng??i ?ã h?c ? Mã Lai và M? v? không? Có ph?i tôi là ng??i ?ã vi?t cu?n l? h?i Ch?m không? Ông ta k? ?ã ??c r?t k? cu?n sách này. Tr??c khi ?i l? h?i này, ông c?ng ??c l?i bài Katé c?a tôi. Ông nghi ng? tôi không ph?i là V?n Món Sakaya nên ông h?i r?t nhi?u l?n chuy?n này. E r?ng nói ti?ng Vi?t ông không hi?u, tôi chuy?n qua nói ti?ng Anh, tôi chính là V?n Món Sakaya thì ông ta yên tâm. Ch?c trong trí t??ng t??ng c?a ông , V?n Món Sakaya là ng??i tr?nh tr?ng, ph?i m?c áo Veston, ?eo kính tr?ng, túi d?t d?m 3 cây vi?t xanh, ??, tay xách c?p da, chân mang giày láng cóng. Không ng? V?n Món Sakaya t??ng l?i b?i b? nh? th? kia? Ông ta còn h?i tôi có h?c ? tr??ng Po Klong không? Tôi nói, không. Tôi là th? h? tr? Ch?m sau n?m 1975, do c?ng s?n ?ào t?o (xin l?i vì tôi nói t? “cách m?ng” (revolution) ông ta không hi?u nên tôi m?i s? d?ng t? “c?ng s?n” (communist). Ông ng? l?i m?i tôi... Tôi cám ?n và h?n d?p khác.Tôi ??a cho ông name card và kèm theo l?i xã giao, có gì chúng ta liên h? sau. Trong lúc nói chuy?n, tôi ch?ng ?? ý, th?nh tho?ng có nh?ng ánh ?èn máy ?nh nh?p nháy v? phía chúng tôi.   Tôi t?m bi?t M? Tray, len lõi gi?a dòng ng??i ra kh?i tháp. Ti?p t?c ??a ?oàn tham quan ??n hai làng ngh? sau ?ó tôi ti?n h? vào Sài Gòn. Tôi quy?t ??nh ? l?i làng Ch?m ?n Katé. Ngày hôm sau tôi ?i vòng m?t làng Ch?m ?? xem không khí l? h?i Katé. Tr??c khi vào làng Ch?m tôi c?ng âm th?m l?ng l? ?i vào các ch? ng??i Kinh ? vùng Ch?m nh? ch? Phan Rang, ch? Tháp Chàm, ch? Phú Quý v?a ?? kh?o sát v?a ?? mua quà t?ng nh?ng trí th?c, tu s? Ch?m. Tôi c? ngh? Katé Ch?m ch? di?n ra ? làng nh?ng trong ch? không khí Katé c?ng r?n ràng, h? xã, sôi n?i nh?ng l?i chào h?i, chúc t?ng Katé gi?a ng??i Kinh (ng??i bán hàng) và ng??i Ch?m (ng??i mua hàng). Ng??i Ch?m tiêu th? hàng hoá nhi?u, ch? y?u h? mua ?? ?? ?ãi khách, ?? mua ?? cúng ch?ng bao nhiêu. Ng??i Kinh bán ?? không k?p ch?y, không k?p l?y ti?n. Th?nh tho?ng tôi c?ng th?y ng??i Ch?m mua hàng ch?u (mua hàng nh?ng không tr? ti?n m?t ngay, ch? khi nào có ti?n ng??i mua hàng m?i tr? cho ng??i bán sau). ?i vào làng Ch?m, nhà nào c?ng ?ãi khách t?ng ?oàn, nh?t là nh?ng nhà cán b?, h?c sinh, sinh viên Ch?m. Nhà nông dân ch? y?u là cúng qu?y ông bà (ew muk kei), sau ?ó là bà con trong n?i t?c ?n u?ng v?i nhau là chính. Nhà nào c?ng có vài thùng 333, th?c ?n gi?ng nhau, ch? y?u là v?t xào, th?t gà lu?c, th?t heo n??ng, cari bún ho?c bánh mì. Th?y khách m?i ng??i Kinh ?i hàng ?àn, ?n nói vui v?, khí th? .Vì ???c m?i ?n Katé th?t s??ng, ?n ki?u t?p th?, ?? ?n nóng, bia u?ng không gi?i h?n, ?n u?ng ??u mi?n phí, không có quà bi?u, không có ti?n lì xì…Ki?u ?n này ?i ??n t?n n??c M? giàu nh?t th? gi?i và c? lên thiên ???ng c?ng không có. ?n t??ng ??u tiên, tôi vào làng H?u ??c, th?y ?oàn xe (3 chi?c xe t?i) ?ang ch? nh?ng két bia ?ã u?ng xong ra kh?i làng. Không bi?t Katé làng Ch?m tiêu th? bao nhiêu két bia, xe t?i kia ch? bao nhiêu chuy?n r?i?. Nh?ng ch?c r?ng mùa Katé và Ramanan ? Ninh Thu?n ?ã góp ph?n không nh? ?? nâng k? lu?t u?ng bia c?a Vi?t Nam lên ??ng hàng th? hai th? gi?i sau n??c ??c.   Mùa Katé, làng Ch?m không bao gi? thi?u hai môn s? tr??ng n?a ?ó là bóng ?á và v?n ngh?. Bóng ?á ??i làng này làng kia ?á giao h?u v?i nhau. Vào bu?i t?i, làng nào c?ng có t? ch?c ?êm v?n ngh?, múa hát. Có làng sân kh?u ch? là m?t mô ??t nhô lên và m?t cái bóng ?i?n tròn, hai loa thùng nh?ng h? c?ng làm nên ch??ng trình v?n ngh? ??c s?c. Tôi âm th?m ?i kh?o sát v?n ngh? hai làng MN và BT. Tôi c? ng? v?n ngh? c?a làng v?ng teo, ch?ng ai coi, nh?ng quá ?ông không th? nào chen chân. Ch??ng trình ch? y?u nh?ng bài hát múa truy?n th?ng và nh?ng bài mà nh?ng nh?c s? Ch?m, Kinh m?i sáng tác trong nh?ng n?m g?n ?ây nh? nh?ng bài c?a c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, Tan Tu, Am?nhân, nh?ng bài múa Ápsara, múa tr?ng Baranâng. Di?n viên ch? y?u là h?c sinh, sinh viên và nh?ng ca s?, ngh? nhân chân ??t …T?t c? h? ?ã hoà quy?n v?i nhau góp ph?n làm nên linh h?n v?n ngh? trong m?i d?p Katé & Ramawan ? làng Ch?m     Katé B?c Bình   T?m bi?t Katé Phan Rang, tôi v? ?n Katé B?c Bình hai ngày c?ng là hai ngày chìm ??m trong ti?c tùng và bia. ?i nhà nào c?ng v?y, c?ng cúng kính ?ãi khách. C?ng y h?t nh? Phan Rang nhà nào c?ng u?ng bia lon 333. Hình nh? bia chai ?ã tuy?t ch?ng ? làng Ch?m. Khách vi?ng th?m t?ng ?oàn, ?n u?ng hoàn toàn mi?n phí. M?y ngày ? B?c Bình tôi ? Nhà Tr? c?a m?t ng??i Ch?m. Ch? nhà cao to, hi?n t?, ít nói. Không khí Katé mãnh li?t nh? th? nh?ng không len lõi n?i vào nhà ông. Trong không gian t?nh m?ch, nhà tr? im v?ng. Ông ng?i m?t mình nh? ?ang ngh? gì quá kh? xa x?m, m?t th?i vàng son mà ông t?ng tr?i.     Katé C?n gi?     Tôi t?m bi?t B?c Bình.V?n chi?c xe Honda Air Blade rong r?i kh?p n?o ???ng mùa Katé. Tôi tr? v? Sài Gòn, r?i qua r?ng sát C?n Gi? vào ngày 22/10. Gi?a r?ng mênh mông, Katé Ch?m ??t nhiên xu?t hi?n. M?t bu?i sáng ??p tr?i, t?ng ?oàn xe ch? ng??i Ch?m n?i ?uôi nhau hành h??ng v? Katé ? C?n Gi?. Công ty c? ph?n Khánh S?n C?n Gi? chào ?ón l? h?i b?ng kh?u hi?u Ch?m – Vi?t th?t hoành tráng, nh?t là hàng ch? Ch?m truy?n th?ng to (Raok uen harei Katé Cam thun 2011) bay b?ng, hiên ngang gi?a cánh r?ng. Thành ph?n tham gia ??y ??, c? Ch?m Ahier, Ch?m Awal và Ch?m Islam. Nh? ?ó mà t?o nên m?t s?c màu Katé m?i l? ? C?n Gi?. T?ng s? ng??i d? l? ??c tính g?n 1.500 ng??i, nhi?u nh?t là ng??i Ch?m Palei Pajai. Katé m? ??u b?ng trò ch?i ??p n?i và b?t v?t có th??ng. Bu?i tr?a ?n c?m dân dã gi?a r?ng. ? ?ây tôi c?ng g?p ??y ?? ch?c s?c Ch?m nh? Po Basaih, Po Acar, Imam…Bu?i t?i hôm ?ó chúng tôi t? g?i nhau nhóm l?i bao g?m Gru Thành Ph?n, Lâm T?n Bình, Qu?ng ??i H?i, Ch? Viên, Sam?c Linh … ?? ch?y ch??ng trình v?n ngh? giúp vui cho bà con. ??u tiên kêu g?i các ?oàn, các palei Ch?m tham gia ??ng kí ch??ng trình v?n ngh?. T?t c? h?n 10 ?oàn ??i di?n g?n 10 palei ??ng kí, t?ng c?ng là 24 ti?t m?c. Chúng tôi s?p x?p l?i ch??ng trình và b?t ??u bi?u di?n t? lúc 9h t?i ??n 11h30 k?t thúc. Lúc này ai c?ng b?n r?n, m?i ng??i m?i vi?c. Không tìm ai ???c ?? làm MC (master of ceremony), m?i ng??i th?y tôi có khoát áo cánh d?i c?a nhà báo nên c? tôi làm MC. Tôi tr? thành MC b?t ??c d?. Áo qu?n th?m ??m m? hôi t? sáng ??n t?i, không có áo m?i ?? thay, ??u tóc qu?n, r?i b?i, không tìm th?y l??c ?âu mà ch?i tóc cho ??p ?? b??c lên sân kh?u. Trong tôi, t?i hôm ?ó không còn gì, ch? có “tinh th?n Katé b?t di?t” v?i nét m?t r?ng r?, ánh m?t sáng ng?i, gi?ng nói vang vang c?t lên ??u ??u m?c dù không truy?n c?m, d?u dàng l?m. Ch??ng trình ti?p t?c ch?y, nh?ng di?n viên vai tr?n chân ??t v?n h?ng say, cu?ng nhi?t ca hát nh?y múa trên sân kh?u. Ch? ?? hát múa v?n là nh?ng bài hát c? nh?c s? ?àng N?ng Qu?, nh?c s? Am?nhân nh? Bhum adei, H?i Katé, g?p em ?êm h?i Ramawan, múa qu?t...Ch??ng trình k?t thúc b?ng ti?ng hát c?a ca s? Y Sa v?i bài hát Bar batéh tal paje và màn múa m?ng h?i Katé c?a palei Pajai di?n ra sôi ??ng ??y ?n t??ng. M?i ng??i ch?y ào lên sân kh?u cùng múa nh?y và giao l?u. ?èn sân kh?u quay nhanh ?? màu, pháo hoa, ?èn sáng r?c t?o thành âm vang sôi ??ng lay chuy?n r?ng sác C?n Gi?. Không ng? ch??ng trình dân giã mà t?o ???c ?n t??ng nh? th?, ?? l?i nhi?u ?n t??ng trong lòng khán gi?. Vì ??n ?ây h? múa hát b?ng chính nh?ng trái tim và nh?p ??p chân tình, ch? không ph?i múa hát vì ti?n, vì huy ch??ng và gi?i th??ng. H? ??n tham d? Katé m?t cách t? giác cho công ??ng và cho chính h?, ch? không ph? Katé do nhà n??c t? ch?c. Do v?y h?n Katé C?n gi? khác h?n h?n Katé ? nh?ng n?i khác do nhà n??c t? ch?c. Có m?t khán gi? có chuyên môn ?ã nh?n xét, Katé C?n Gi? hoành tráng và có h?n h?n ch??ng trình Ngày h?i V?n hoá Dân t?c Ch?m m?y n?m tr??c ? Hà N?i.     S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7     12h ?êm ch??ng trình Katé C?n Gi? k?t thúc, nhóm chúng tôi ph?i quay v? l?i Sài Gòn ngay ?êm ?ó ?? k?p sáng mai ch?y ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 t?i Sài Gòn. Tôi v?n trung thành v?i con ng?a s?t Honda Air Blade ch? theo m?t ng??i r?i kh?i C?n Gi?. Còn l?i gru Ph?n, anh Bình, Qu?ng ??i H?i, Thành Ch? Ph??ng … ?i xe ô tô gru Ph?n, không may xe b? l?y, vì ???ng ??t, n??c thu? tri?u lên, ???ng C?n Gi? lún. M?i ng??i xúm vào ??y xe gru Ph?n g?n m?t ti?ng ??ng h? và cu?i cùng c?ng ch?y ???c v? Sài Gòn g?n 4 gi? sáng. Chúng tôi ch? ???c ch?p m?t vài ti?ng l?i th?c d?y ??n ??i h?c V?n hoá ?? làm ch??ng trình Katé. Cu?i cùng ng?a s?t Honda Air Blade c?a tôi v?n th??ng h?ng, ?i ??n n?i v? ??n ch?n r?t ti?n l?i. Ch?c nh? Po Yang phù h?, ?? trì thôi.   L? h?i Katé & Ramawan m?t b? ph?n ng??i Ch?m và các em sinh viên sinh s?ng h?c t?p và làm vi?c t?i Sài Gòn t? ch?c hàng n?m ?ã tr? thành thông l?. Làm ???c ch??ng trình nh? th? gi?a lòng Sài Gòn là n? l?c r?t l?n ??i v?i các em sinh viên và nh?ng anh em Ch?m tâm huy?t. S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7 -20011 c? b?n thành công r?c r?. Tuy nhiên n?u chúng ta c? b?ng lòng và t? hào nh? th? thì ch??ng trình s? tr? thành nhàm chán, c? l?p ?i l?p l?i nh? th? t? n?m nay qua n?m khác, không có gì m?i h?n. N?m nào c?ng bài hát Bhum Adei, g?p em ?êm h?i Ramâwan, c?ng tình ca gi?ng n??c cây bàng, c?ng múa Siva, múa tr?ng Baranang … ? ?ây không ai ph? nh?n nh?ng sáng tác m?i mà còn khuy?n khích n?a là khác. S? ?òi h?i ??i m?i ? ?ây không ph?i là ?òi h?i ph?i ??i m?i bài hát, ph?i c?i biên, nâng cao t? bài c? nhi?u lên. ?ó là ??i m?i sai l?m và s? d?n ??n s? m?t g?c v? v?n hoá. ??i m?i có nhi?u cách, c?ng bài ?ó nh?ng n?m này bi?u di?n ? không gian, môi tr??ng khác, v?i ??o c?, múa ph? h?a khác thì nó s? m?i h?n. Ch? không nh?t thi?t n?m nào c?ng ??ng hát trên sân kh?u, di?n viên m?c áo dài Ch?m ?eo dây ?ai và phong sân kh?u là tháp Ch?m, ?èn chi?u vàng. Ví d?, ca s? Thu Hi?n luôn hát bài dân ca Hu? bao n?m nay nh?ng m?i khi ca s? hát ??u th?y m?i là do cách làm nh? trên. Chúng ta ph?i quy?t t?m h??ng ??n chuyên nghi?p h?n. Hi?n nay ?ã là S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 7, ch? còn 3 n?m n?a (r?t nhanh) s? ??n S?c màu l? h?i Katé & Ramwan l?n 10. K? ni?m 10 n?m chúng ta c?n ph?i làm gì, ch??ng trình ra sao ph?i tính ngay bây gi?. ??n lúc k? ni?m 10 n?m mà S?c màu l? h?i Katé & Ramwan v?n nh? l?n 5,6,7 thì không còn gì ?? bàn ? ?ây. Mu?n làm m?i ?i?u này ph?i có ??o di?n, nh?c s?, biên ??o múa. Ng??i Ch?m ta có ??y ?? l?c l??ng này. D? nhhiên làm vi?c này là khó không ??n gi?n, ?òi h?i m?i ng??i ph?i có nhi?t tâm và tính hi sinh. Vì khó nh? v?y, nên có m?t s? ng??i tham gia r?i d?n b? cu?c. Hi?n nay ch? mình gru Ph?n là có tinh th?n theo ?u?i cu?c ch?i này su?t t? sau gi?i phóng ??n nay.   ? Sài Gòn m?i l?n t?p trung anh em r?t khó, vì nhi?u lí do khác nhau m?i ng??i không ??n tham gia ???c. Ví d? hôm s? kh?o ch??ng trình S?c màu l? h?i Katé Ramwan l?n 7, ngoài gru Ph?n b?n vi?c ? Phan Rang không ??n ???c, còn l?i anh em l?n tu?i không ai ??n ch? có tôi , ?àng N?ng Hoà và Hán D??ng Phú. Hôm ?y có anh Phú V?n H?n ??n nh?ng do b?n vi?c nên m?t lúc ph?i ?i. Hôm t?ng duy?t ch??ng trình có thêm Biên ??o múa Quang D?ng, n?m tr??c có thêm nh?c s? Am?nhân. C?ng nên bi?u d??ng m?t s? ng??i kiên trì ch?u ??ng có tinh th?n hi sinh, ?óng góp vô biên nh? gru Ph?n, V?n Quang V? …??c bi?t ph?i k? ??n anh Hán D??ng Phú m?c dù ? Phan Rang nh?ng khi có ch??ng trình Katé anh ??u b?t xe vào Sài Gòn tham gia v?i anh em. Ng??c l?i, có m?t s? anh em m?c dù ? t?i Sài Gòn nh?ng không có m?t và ?óng góp gì cho phong trào. Nói chung t?t c? anh em ??u có tinh th?n, vì th? ?ã t?o nên s?c màu Katé m?y n?m nay th?t hoành tráng. T?t c? khán gi? ngoài Ch?m khi xem ch??ng trình qua nh?ng c?nh tái hi?n l? h?i Katé & Ramawan, nh?ng l?i ca ti?ng hát sinh viên h? ??u công nh?n ng??i Ch?m có n?n v?n hoá r?t cao. H? c?ng ?ánh giá Ban t? ch?c t? ch?c ch??ng trình r?t chuyên nghi?p.     ??ng sau l? h?i Katé: Nh?n di?n con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m   Tôi vào Sài Gòn và tr?c ti?p tham gia ch??ng trình này 3 n?m nay. Ngoài vi?c ?ó tôi c?ng ?ã xin ???c m?t d? án cho sinh viên h?c nh?c c? và ch? Ch?m. Tôi vào cu?c không ch? v?i t? cách cá nhân, trách nhi?m công dân c?a m?t c?ng ??ng (ng??i trong cu?c) mà còn là t? cách c?a m?t nhà nghiên c?u (ngoài cu?c). Do v?y, tôi ph?i ghi chép, xem xét, theo gi?i và l?ng nghe m?i ho?t ??ng c?a c?ng ??ng này. T? ?ó tôi rút ra nhi?u v?n ??, trong ?ó có v?n ?? hay, có v?n ?? d?. Nh?ng cái hay tôi l?y làm t? hào và gi?i thi?u v?i b?n bè g?n xa và nh?ng cái d? bu?c tôi ph?i tr?n tr?, suy t? ?? tìm h??ng kh?c ph?c. M?i ng??i nh?t trí r?ng, ng??i Ch?m làm v?n ngh? r?t hay, v?n hoá Ch?m r?t cao, nh?ng con ng??i Ch?m là ph?i xem l?i. V?n ?? c? th? ? ?ây, chúng ta ph?i xác ??nh t? ch?c ch??ng trình Katé ?? làm gì? Không ch? ?? múa hát mua vui r? ti?n mà thông qua ch??ng trình này nh?m giáo d?c cho th? h? tr? có tính k? lu?t, t? ch?c cao, tinh th?n giao l?u h?c h?i ?? nâng cao ki?n th?c, hoàn ch?nh nhân cách mình ?? ?óng góp cho xã h?i cho dân t?c. ??c bi?t qua ch??ng này giáo d?c th? h? tr? có lòng yêu v?n hoá, t? hào v? dân t?c Ch?m. T? ?ó h? m?i g?n bó v?i quê h??ng v?i dân t?c mình. N?u múa hát Katé ?? mua vui, n?i g?p g? nhau trong kho?ng kh?c ? Sài Gòn thì ch??ng trình nh? th? là vô ngh?a. Và nh? th? c?ng ?i sai m?c tiêu c?a l? h?i Katé truy?n th?ng. Vì Katé truy?n th?ng nói riêng và l? h?i khác nói chung, luôn l?y múa hát ?? lôi cu?n ng??i xem v? v?i tín ng??ng, v? v?i t? tiên, v? v?i v?n hoá và l?ch s? dân t?c. C? th? là múa hát l? h?i Katé nh?m lôi cu?n ng??i Ch?m v? v?i ??n tháp, dâng l? v?t lên thánh th?n, l?ng nghe nh?ng l?i ca, t?c cúng ?? hi?u v? v?n hoá, v? l?ch s? dân t?c, hi?u v? Po Bin Thuer, Po Klaong Garai, Po Romé, Po Rayak là ai?. Ngu?n g?c và ý ngh?a sâu xa c?a l? h?i Katé truy?n th?ng là nh? v?y. Ch? Katé không ph?i ??n múa hát, ?á bóng là chính.   Do v?y, m?i ng??i Ch?m, nh?t là th? h? tr? ??n Katé ph?i có ý th?c. ??n Katé không ph?i ?? múa hát mà qua ?ó là n?i g?p g? giao l?u, h??ng v? c?i ngu?n, n?i ?? th? hi?n v?n hoá cá nhân ?? góp ph?n làm t?t lên v?n hoá c?a c?ng ??ng. M?t n?n v?n hoá cao ch?c ch?n s? s?n sinh ra nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng ng??i Ch?m hi?n nay ph?i xem l?i chúng ta.Th? h? tr? có x?ng ?áng th?a h??ng m?t di s?n v?n hoá Ch?m cao ??p nh? th? kia không? Hay là mu?n tr? thành nh?ng ??a con l?c loài, m?t g?c, b? ??ng hoá? Mu?n x?ng ?áng ?? th?a h??ng, t? hào v? nó thì chúng ta c?n ph?i làm gì? Qua t? ch?c 3 mùa Katé ? Sài Gòn tôi ít nhi?u hi?u th? th? tr? có h?c th?c (sinh viên) ng??i Ch?m ? Sài Gòn. D? nhiên ?a s? các em là ng??i t?t, n?ng n? nhi?t tình, ai c?ng có n?ng khi?u múa hát, ?á banh và s? em có tinh th?n dân t?c cao ??. Tuy nhiên m?t s? em (k? c? m?t s? b?c ?àn anh) ph?i xem l?i. ??n tham gia v?i c?ng ??ng, h? luôn ?òi h?i, ra nhi?u ?i?u ki?n. H? ??n thì h? ph?i tham gia ch??ng trình, ??n là ph?i có ch? ng?i, v? trí x?ng ?áng, còn không thì không ??n. ?i h?p không ?úng gi?, vào t? ch?c không tuân th? n?i quy, tinh th?n tùy ti?n. M?t s? l?p tr? còn nhát gan, không l?p tr??ng, lên m?ng, th?o lu?n, phát bi?u không dám nêu tên th?t, luôn m?o danh. Trong m?i bu?i h?p t? ch?c v? Katé và bi?u di?n ch??ng trình ? Sài Gòn, tôi ch?a th?y bao gi? ng??i Ch?m mình ?i h?p ?úng gi?. Chúng ta nên ch?m d?t tình tr?ng này, th??ng BTC thông báo 8h h?p, có khi ??n 9-10h ch? có m?t lèo tèo, vài ng??i. Ch??ng trình s? kh?o v?n ngh? thông báo cách hai tu?n là 8h s? b?t ??u nh?ng ??n 10.30h v?n ch?a ch?y ???c ch??ng trình, m?c dù BTC c?m loa thông báo nhi?u l?n t?t c? các ?oàn t?p trung v? h?i tr??ng chu?n b? bi?u di?n. M?c cho thông báo các em c? ??ng tr? tr?, tho?i mái nói chuy?n c??i ?ùa mà không ch?u vào h?i tr??ng. Khi góp ý h? ??a ra muôn vàn lí do nh?ng n?u nh?ng lí do kia ??u chính ?áng thì khônggì ph?i bàn và lâu ??i nó s? tr? thành m?t t?p quán c? h? cho Ch?m là luôn ?i tr?, vô k? lu?t. Vì v?y v?n ?? này t? BTC ??n các em sinh viên nên xem xét l?i chính mình. B?i vì ?a s? chúng ta là th? h? m?i, th? h? c?a th?i ??i v?n minh, c?a tính k? lu?t, th?i ??i c?a công vi?c, ch? không ph?i th?i ??i buông th?. Có t? ch?c, có k? lu?t m?i t?o ra cho con ng??i có hành ??ng chu?n m?c, nhanh nh?n, chính xác. T? ?ó mà g?t hái thành công trong h?c t?p, c?ng nh? trong công vi?c c?a c? quan trong n??c và ngoài n??c.   Khi bi?u di?n ch??ng trình Ban giáo kh?o góp ý không nghe. Ti?t m?c nào ???c duy?t vui m?ng h?n h?, không ???c duy?t thì ?òi b? v?, rút lui luôn không tham gia, r?i ra bè phái, ch?ng phá. Ch??ng trình BTC ?ã duy?t nh?ng tùy ti?n, ng?u h?ng thay ??i liên t?c. C? ch? này mu?n gi?i và ?iêu luy?n ph?i ch?p nh?n c?nh tranh, ph?i thi ??. Vì c?nh tranh m?i t?o ra ???c ch?t l??ng s?n ph?m t?t. ?i thi có ng??i r?t, ng??i ??u thì m?i tìm ra ???c ng??i gi?i. Ch??ng trình có ki?m duy?t, s? kh?o, lo?i b? cái d? thì m?i tìm ra ch??ng trình hay, ch?t l??ng lôi cu?n ng??i xem. M?t ch??ng trình ??ng kí t?t c? 40 ti?t m?c, không c?n duy?t, ??a lên sân kh?u di?n h?t là có v?n ??. Khán gi? s? b? tra t?n, m?t m?i và b?i th?c trong âm thanh vang d?i su?t g?n 5 ti?ng ??ng h? trong h?i tr??ng. Ch??ng trình Katé Sài Gòn n?m nào c?ng r?i vào trình tr?ng này. Vì tinh th?n sinh viên không mu?n c?nh tr?nh, nâng cao ch?t l??ng, cái gì h? tham gia ph?i ???c trình di?n. Ban t? ch?c ?ã h?p bàn nhi?u l?n v? s? lo?i nh?ng do ch?a kiên quy?t làm vi?c này. M?t khi sinh viên ch?a t? giác, BTC, ng??i d?n ??u ch?a quy?t tâm thì không bi?t t? ch?c này s? ??a ?âu?   Xung quanh chuy?n Katé, nhi?u khuy?t t?t c?a Ch?m ?ã ???c l? ra t? gi?i tr? chúng ta (trong ?ó có tôi). M?t GS là Vi?t ki?u Pháp xem ch??ng trình Katé ? C?n Gi? hai ngày xong nh?n xét v?i tôi. Ông r?t khâm ph?c dân t?c Ch?m có n?n v?n hoá cao nh?ng nhìn c? th? con ng??i Ch?m, cách sinh ho?t, ?n ?, ?i ??ng thì có v?n ??. Ví d?, nhi?u ng??i m?t mình chi?m hai ba cái gh?, m?t gh? ng?i, m?t gh? gác trong khi ?ó m?t s? ng??i khác loang xoay tìm gh? ng?i mà không có. T?t c? thanh niên nam n? ?n u?ng ??u t? do xã rác b?a bãi ?? r?i sáng s?m m?y c? bà Ch?m t? giác c?m ch?i quét rác, còn thanh nhiên nam n? v?n vô t? t? l?. T? hình ?nh m?y c? già Ch?m c?m ch?i quét rác, ông suy ng?m ch?c truy?n th?ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m ngày x?a là t?t, ch?c m?i suy thoái ? th? h? tr? này thôi. Ông tin r?ng m?t dân t?c s?n sinh ra m?t n?n v?n hoá cao nh? v?y nên ch?c r?ng s? s?n sinh nh?ng con ng??i t?t. Nh?ng t?i sao th? h? tr? Ch?m bây gi? l?i nh? th? kia. Tôi cho r?ng ông nh?n xét r?t tinh vi. Tôi l?y Ariya Pataow Adat Kamei, Ariya Pataow Adat Lakei ?? gi?i thích và ch?ng minh v?i ông ngày x?a con ng??i Ch?m r?t hay và chu?n m?c, ch?c m?i suy thoái m?y n?m g?n ?ây nh? ông nói thôi (có ng??i ?? l?i do ?nh h??ng ng??i Kinh, tôi không tin ?i?u này). Ông ??ng viên tôi nên làm gì ?? giáo d?c gi?i tr? Ch?m ngày nay, h??ng h? ??n tinh th?n Ch?m cách ?ây 300 n?m ?? ti?p t?c ?óng vai trò là ch? nhân c?a n?n v?n hoá cao ??p này. N?u không s? b? v?t m?t trong t?m tay.   Cu?i cùng chúng ta th?y, t? nh?ng chuy?n v?n ngh?, ca hát nh?y múa (th? hi?n v?n hoá cao ??p); ??n vi?c t? ch?c ?n u?ng linh ?ình, ?ãi khách xa hoa, lãng phí ? làng; không có tính t? ch?c k? lu?t cao, tinh th?n tu? ti?n, không ý th?c v? m?i ng??i xung quanh, “mình vì m?i ng??i” ?ã t?o ra cho con ng??i Ch?m m?t hình d?ng quái d?, ?i ??ng m?t th?ng b?ng v?i ?ôi chân kh?p kh?nh. Chúng ta có th? hình dung con ng??i Ch?m hi?n nay (trong ?ó có tôi) nh? sau: M?t ng??i có ??y ?? ??u, mình, tay nh?ng có ?ôi chân kh?p kh?nh, m?t chân r?t to dài (ch?a ??ng m?t n?n v?n hoá Ch?m r?t cao ??p) còn m?t chân kia th?p, ?m o (ch?a ??ng nh?ng khuy?t t?t mà tôi v?a m?i k?).   Chúng ta không con còn ???ng nào khác, nh?t là gi?i tr?, không c?n hô hào ?? th? trí thông minh hay h??ng v? tinh th?n Nh?t B?n, tinh th?n hi?p s? Ph??ng Tây mà nên c? g?ng s?ng vì m?i ng??i,ý th?c v? v?n hoá dân t?c, ?oàn k?t v?i nhau, ti?p nh?n tinh hoa c?a Ariya Pataow Adat Kamei và Ariya Pataow Adat Lakei ?? th?c s? h?i nh?p vào n?p s?ng v?n minh, hi?n ??i. T? ?ó m?i có th? kh?c ph?c nh?ng khuy?t t?t, t?o thành m?t hình ?nh Ch?m ??p, cân ??i, hài hoà gi?a con ng??i Ch?m và v?n hoá Ch?m trong th? k? t?i.     Bai Gaor harei 27/10/2011  

(th?y hay nên MD mu?n chia s? ??n các b?n)   Hãy ng?ng m?i than th?, trách mócV?t b? m?y ?? k? nh? nhoi, ném h?t m?y tranh giành hèn m?nNhìn l?i mình, dõi theo t?ng ??ng t?nh t? vi nh?t di?n ra n?i tâm th?c mình. ??ng phán xét, n?u ta không mu?n b? phán xétNh?n ??nh, mà không ph?i phán xét; nh?n ??nh thì có phân tích, có gi?i minh, g?i m?. Cham không c?n ?oàn k?t, n?u ?oàn k?t ch? mang tính th?a hi?p hình th?c, th?m chí là th? chiêu bàiB?n ch? c?n th?c nh?n mình là Cham, dù ?ang c? trú b?t kì ?âu – là ??. Phi lí, chúng ta mãi phát tán ý t??ng qua mênh mông tr?n tán g?u, cãi c?Th?m vô ích, chúng ta ?ang h?y ho?i n?ng l??ng tu?i tr? vào b?t ngàn r??u bia, hàng ngày. Môi tr??ng nông thôn Cham ?ang b? ?ô th? hóa, n?p s?ng truy?n th?ng s?p nghiêng ??Nam n? thanh niên Cham t?n mác vào thành ph?, hi?n t??ng tha hóa là không th? tránhCu?c th? quanh ta, ngay sát nhà ta mù m? nhân ?nh không l??ng ???cLàm gì? Ta t?ng ch?t vì ngu mu?i, vì thi?u hi?u bi?t, vì nông n?i m?t chi?uB? ?è nén, b? ??i x? b?t công – ta d?ng c?m ph?n kháng, nh?ng ph?i th?t thông minh và trí tu?Ch? tin vào b?o l?c d??i b?t kì hình th?c nàoTa quy?t li?t, nh?ng ta không c?c ?oanTa s? d?ng b?n thân, ch? không hi sinh tánh m?ng ng??i khác ?? ch?ng th?c chân líC?m thù ch? v?y g?i c?m thù. Cham không c?n ?? cho th?t nhi?u, mà c?n s?n sinh con ng??i nh? là con ng??iCon ng??i Cham v?iThân th? khang ki?n – Trí tu? minh m?n – Tinh th?n m?nh m? – Tâm h?n hòa áiTa là Cham, ??ng th?i là công dân th? gi?iTa là sinh th? mang tên Con Ng??i – ? ?ây trên m?nh ??t này gi?a v? tr?. Ch? lo l?ng v? vài khác bi?t mang tính vùng mi?n các t?p t?c Ahier Awal, c?a Akhar thrah, hay c?a y?u t? v?n hóa nào b?t kìÔng bà ta t?ng khác bi?t, Ahier Awal t?n t?i, Akhar thrah v?n c? t?n t?i D?y con cái trong nhà nói ti?ng Cham, c? g?ng nói harat ti?ng Cham, thì ti?ng Cham không th? m?t. Ch? lo l?ng v? vài m?nh v?n minh Champa th?t tánSu?t dòng l?ch s?, Cham ?ã nhi?u l?n b?, nh?ng ta ?ã bi?t làm l?i, oách h?n. Hi?n nay Cham ?ang dùng ti?ng Vi?t ?? sáng tácM?t t??ng lai không xa, Cham nói và vi?t b?ng ti?ng Anh, ti?ng Tây Ban Nha hay ngôn ng? nào ?ó trên th? gi?i – không v?n ?? gì c?Pauh Catwai, Gl?ng Anak còn thì nguyên khí Cham cònDamn?y còn là tinh th?n huy?n s? Cham cònLà dân t?c Cham còn. Ta c?n làm giàu; ví có ph?i nghèo, ta không hènTa c?n ph?i gi?i; n?u không gi?i, ta không vi?c gì m?c c?m, ta h?c bi?t trân tr?ng ng??i gi?i h?n taChúng ta không yêu c?u ?u ái, chúng ta ?òi h?i công b?ng. Th? gi?i tr? thành m?t làng – làng toàn c?uHi?u th? gi?i xung quanh, là ?i?u c?n thi?t; c?n thi?t không kém, là hi?u chính taHi?u thì càng yêu h?nCham c?n hi?u bi?t, ?? s?ng sót: làm vi?c – yêu th??ng – sáng t?o. Ta hãnh di?n v? di s?n ông bà ta ?? l?i; và chính ta c?ng ph?i là ni?m hãnh di?n c?a con cháu ta, ngày maiHãy PR Cham, hãy làm cho th? gi?i ngo?nh v? Cham, hãy bi?t làm cho t? “CHAM” vang lên r?ng và xa h?n – m?t Cham ?au kh?, tài n?ng và nhân b?n.   Dù gì ?i n?a, v?n nh?y múa và ca hát.     Inra Sara (t? facebook)    

??u Th? k? IX (SCN) Giao Châu tách kh?i Liên Bang ??i ???ng, ch? h?n th? k? sau ?ã thành m?t qu?c gia ??ng ng?nh, hung hãn ? ph??ng Nam. Tai h?a, n?i th?ng kh? bi ai cho ng??i Chiêm b?t ??u t? ?ó.K? 2: Indrapura di?t vong, cu?c hôn nhân chính tr? Ch? Mân - Huy?n Trân công chúa Ng??i Chiêm thu?c gi?ng Nam ??o, m?t sâu, m?i th?ng, tóc xo?n rõ ràng d? ch?ng so v?i ??i Vi?t v?n là th? dân h?n t?p ph?n ?a ?ã hòa huy?t v?i Hán t?c mà thành. S?c dân này không gi?i làm lúa, mà th?o vi?c ?i buôn ???ng bi?n, h? th??ng ?ánh c??p các x? lân bang c??p t?i s?n, súc v?t, ?em v?, còn tù binh thì bán làm nô l?. Nh?ng lão già Ch?m - ?nh Sông Hàn ch?p l?i t?i khu Tháp Ponaga - Khánh Hòa Vàng son m?t th?a   Quãng cu?i Th? k? II, t?i huy?n T??ng Lâm (có l? là vùng t? Qu?ng Bình vào ??n ?èo H?i Vân), Khu Liên (tên m?t th? lãnh quân s?, ho?c m?t danh x?ng c?a ng??i b?n ??a dành cho m?t nhân v?t có quy?n l?c và ?áng kính tr?ng) ?ã ?ánh lùi ???c ách ?ô h? c?a ng??i Hán, ki?n qu?c l?p ?ô. V?y là Lâm ?p ra ??i.   Trong khi ?ó các c? dân Nam ??o di c? t?i mi?n trung Vi?t Nam c?ng d?n d?n hình thành nh?ng th?c th? qu?c gia. Không gian v?n hóa Ch?m m? ra bao g?m toàn b? mi?n Trung Vi?t Nam ngày nay. Ch?m Pa ??i th? g?m 5 ti?u qu?c là Indrapura (vùng Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? - t??ng ???ng v?i lãnh th? Lâm ?p) - Amaravati (vùng Qu?ng Nam, Th?a Thiên) - Vijaya (Bình Ð?nh) - Kauthara (Phú Yên, Khánh Hòa) - Panduranga (Phan Rang, Phan Rí). Các ti?u qu?c này nhi?u khi còn kh?i binh chinh ph?t l?n nhau nh? tr??ng h?p D??ng M?i II ch?y n?n ?àn Hòa Chi c?ng ti?n tay chi?m luôn Vijaya, Kauthara; Panduranga sau này c?ng t?n công vào Vijaya. Gi?i quý t?c Ch?m ban ??u ti?p nh?n ?n Giáo hình thành nên m?t khu bi?t v?n hóa ??i x?ng v?i ph??ng B?c là Giao Ch? ch?u ?nh h??ng m?nh c?a Trung Qu?c. ?i?u ??c bi?t là ng??i Ch?m r?t ham vi?n du, các bi ký c?a h? còn k? v? nh?ng ng??i Ch?m ?ã vi?t bi?n sang ?n ??, ho?c sang t?n ? R?p h?c ??o. Sau này Chiêm Thành còn ti?p nh?n c? Ph?t giáo (ti?u th?a), H?i giáo. T? ki?n trúc, ??n v? ?i?u, âm nh?c, cái gì ng??i Ch?m c?ng không kém c?nh Vi?t t?c, th?m chí còn ?u vi?t h?n. Ng??i Ch?m ki?m soát vi?c buôn bán h??ng li?u, g?m s?, t? l?a gi?a hai th? gi?i China và ?n ??. Vì qu?ng ??i giao th??ng mà Ch?m gi?u có, h? xây lên các tháp cho vi?c th? ph?ng (ngày nay ta g?i là Tháp Chàm), thánh ??a M? S?n – Quy mô ki?n trúc – th? m?c còn b?ng m?y l?n ??i Vi?t th?i h?ng th?nh. ??n th??ng dân c?ng may vàng vào qu?n áo; và có th?i k? ánh sáng Lâm ?p t?a ra kh?p vùng ?ông Nam Á, khi?n các n??c trong khu v?c l?n l??t tìm t?i c?u thân.   N?m 446, ?àn Hòa Chi ?ã th?c hi?n cu?c t?n công c??p phá Lâm ?p ?em v? cho L?u T?ng t?i h?n 10 v?n cân vàng.      Liên bang Chiêm Thành (X??ng tinh và Bà R?a n?m phía nam Chiêm Thành, t??ng ?ng v?i ??t Bình D??ng, Bình Ph??c, Bà R?a V?ng Tàu ngày nay) - ngu?n Wiki Liên bang Ch?m tr??c có kinh ?ô ? mi?n Qu?ng Nam, t?c là thành S? T?, sau ??i lên Ph?t Th? (T?i H??ng Th?y - TTH) và Vijaya (Chà Bàn hay ?? Bàn) là kinh ?ô danh ti?ng cu?i cùng c?a Chiêm qu?c. Khi mà ng??i Vi?t còn là dân Giao Châu, thu?c v? ?? qu?c Trung Hoa thì Liên bang Ch?m ?ã hùng m?nh ? ph??ng nam, h? m?y l?n ?ánh tr? ph??ng B?c xâm l?ng, có th?i k? táo gan vua Ch?m còn ?? ??n xin Thiên t? cho cai qu?n Giao Châu. S? Vi?t m?a mai r?ng con ?ch mà l?i mu?n nu?t con bò. V? quân s?, h? th?o nh?t là Th?y h?i chi?n, t?ng dùng th?y binh ?i xuyên qua sông C?u Long, ng??c lên t?n h? Tonlé Sap ?ánh b?i th?y quân c?a ?? ch? Kh’me gi?t ch?t c? quân v??ng n??c này. ? phía B?c, n?u không ?ng ý v?i Thiên t?, ho?c chính quy?n Giao Châu, Th?y Quân Ch?m s?n sàng v??t bi?n ?ánh phá, c??p bóc. Sau này ??i chi?n Tr?n – Chiêm; Ch? B?ng Nga c?ng d?n th?y quân công phá ?ánh cho quân nhà Tr?n th?t ?iên bát ??o, Ngh? Tông ph?i b? c? kinh thành ch?y tr?n. Oai hùng gi?u sang là th?, nh?ng th?i ??i tr?m luân, ngàn n?m th?ng kh? bi ai c?a ng??i Chiêm b?t ??u ??y là khi ng??i Vi?t l?p qu?c, r?i t? cho mình là hoàng ?? c?a ph??ng Nam b?t lân bang tri?u c?ng. Ngàn n?m, tr??c sau Chiêm Thành ??i chi?n v?i ng??i Vi?t m??i l?n. T? Ti?n Lê ??n Nguy?n Tri?u, tri?u ??i nào c?a ng??i Vi?t c?ng s?n lòng ?? thêm n?i th?ng kh?, bi ai cho ng??i Chiêm. Tháp Chàm loang máu Vi?t t?c l?p qu?c, lãnh th? ven vùng châu th? sông H?ng, vùng trung du ph? c?n, ??ng b?ng và trung du Thanh – Ngh?. Nh? c? trú ven các con sông nên nông nghi?p r?t phát tri?n, l??ng th?c ?? ??y, l?i h?c theo cách tr? n??c c?a Trung Qu?c nên s?m tr? nên hung hãn. ??i Vi?t b?c ph?t chi?m h?t ??t c?a Tày – Nùng, Tây bình nu?t trôi ??t c?a Ng?u H?ng (t?c là qu?c gia ng??i Thái ? mi?n Tây B?c ngày nay), Nam ti?n chu?c bi ai cho Chiêm Thành. Ng??i Chiêm c?ng nh?n th?c rõ m?i ?e d?a t? ??i Vi?t. ??c bi?t là t? khi Lý tri?u thành l?p, các v? qu?c v??ng ??u chú ý t?i ph??ng Nam l?p ra các kho ??n tích tr? c?a c?i và mi?n Thanh – Ngh? thì s?m u?t b?i các ho?t ??ng buôn bán ???ng bi?n. H? s? ng??i Vi?t m?nh lên s? th? chân h? trong dòng th??ng m?i bi?n ?ông. Cu?c c??p phá ??u tiên mà ng??i Vi?t nh?m vào Chiêm Thành di?n ra vào n?m 982. Lê Hoàn thân ?ánh Chiêm thành c??p s?ch vàng b?c, m? n?, tàn phá thành trì, h?y b? ??n th?, m? m?. Sau Ti?n Lê ??n Lý c?ng ???c th? hà hi?p, c??p ??t, gi?t vua Chiêm thành, c??p c?a gi?t ng??i không t? m?t th? gì. Lý Thái Tông gi?t vua Chiêm S? ??u, l?i toan hi?p v? c?a ông ?y là nàng M? Ê, gi?t c? v?n dân Chiêm, b?t 5000 ng??i ?em v?. Lý Thánh Tông nam chinh c?ng c??p bóc, ?ánh gi?t kh?c li?t không kém. Ông b?t ng??i Chiêm 5 v?n ?em v? làm nô l?. ??n th?i Lý, coi nh? Chiêm Thành ?ã m?t g?n h?t ti?u bang Indrapura bao g?m toàn b? lãnh th? t? nam C?a Sót ??n ??t Qu?ng Tr?, ??n th?i Tr?n, h? m?t toàn b? ph?n b?c ?èo H?i Vân. M?t tháp Ch?m t?i Phú Yên - photo by Sông Hàn Cái ??m sáng duy nh?t trong cu?c tr??ng chinh kháng Vi?t c?a Chiêm thành ?y là s? xu?t hi?n c?a v? vua l?y l?ng Ch? B?ng Nga. Trong h?n 20 n?m, v? quân v??ng này ?ánh cho quan binh nhà Tr?n th?t ?iên bát ??o, gi?t ch?t Tr?n Du? Tông trong ??i chi?n ?? Bàn (1377), 12 l?n b?c ti?n l?y l?i h?t ??t c? Chiêm Thành khi?n Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông ph?i b? c? kinh thành ch?y tr?n. Không may cho Chiêm Thành, n?m 1389, Ch? B?ng Nga b? súng th?n công c?a ??i Vi?t – do Tr?n Khát Chân ch? huy – b?n ch?t. Sau cái ch?t c?a ông Chiêm suy vi không gì c?u vãn. ??n khi Lê Thánh Tông h? ?? Bàn (1471), chi?m ??t l?p làm Th?a tuyên Qu?ng Nam thì coi nh? Chiêm Thành ch? còn ch? ngày m?t n??c. Các ti?u qu?c Chiêm m?i l?n ??ng lên ch?ng Vi?t t?c xâm l?ng l?i ch? nh?n ???c k?t c?c là thành b? phá, vua b? gi?t, dân b? b?t làm nô l?. Ng??i Vi?t c??p gi?t ng??i Chiêm ch?a ?? l?i c??p luôn c? n?i th? t? c?a h?. ??n Minh M?ng Nguy?n tri?u, ti?u qu?c cùng còn gi? n?n t? tr? c?a ng??i Chiêm là Thu?n Thành b? ??i thành ph? Ninh Thu?n, Minh M?ng ban l?nh cho quân lính sáng ph?i c?t ba ??u Chiêm m?i ???c nh?n l??ng. Chiêm Thành r?c r? vàng son ?ã l?i tàn ?? l?i n?i th?ng h?n ?? Bàn. Tháp Chàm rêu phong, r? máu, m? H?i ?êm nghe ti?ng vong khóc h? th?ng thi?t. Nh?ng vì sao ng??i Vi?t ch?m ch? th?o ph?t Chiêm thành nh? v?y? M?i l?n th?o ph?t ??u tuân theo cách tam quang (??t s?ch, gi?t s?ch, phá s?ch). ?ó ch?ng ph?i vì sinh t?n mà vì l?i. Chiêm Thành gi?u có, là m?t qu?c gia qu?t c??ng, ??i th? s? 1 c?a ng??i Vi?t trong hành trình tranh bá ph??ng Nam, ??p b? uy th? Chiêm Thành, lân bang không ai là không khi?p s? ??i Vi?t. Vàng b?c châu báu, m? n?, nô l? ???c c??p t? Chiêm v? càng làm t?ng uy th? và s? gi?u có cho các quân v??ng ??i Vi?t. Quan tr?ng h?n tiêu h?y m?t c??ng qu?c th??ng m?i bi?n ng??i Vi?t m?i có th? soán ngôi Chiêm Thành tr? thành m?t tr?m chung chuy?n trên con ???ng t? l?a bi?n ?ông. Theo hantimesblog.blogspot.com

Tác gi?: Ch? Lan Viên M?t ngày bi?c th? thành ta r?i b? Quay v? xem non n??c gi?ng dân H?i: ..................................   ?ây, nh?ng Tháp g?y mòn vì mong ??i Nh?ng ??n x?a ?? nát d??i Th?i Gian Nh?ng sông v?ng lê mình trong bóng t?i Nh?ng t??ng Chàm l? lói r? rên than.     ?ây, nh?ng c?nh ngàn sâu cây l? ng?n, Muôn Ma H?i s? so?ng d?t nhau ?i Nh?ng r?ng th?m bóng chi?u lan h?n ??n L?ng h??ng ??a, r?n rã ti?ng t? qui !     ?ây, chi?n ??a n?i ?ôi bên giao tr?n Muôn cô h?n t? s? hét g?m vang Máu Chàm cu?n tháng ngày ni?m oán h?n, X??ng Chàm luôn rào r?t n?i c?m h?n.     ?ây, nh?ng c?nh thái bình trong Chiêm Qu?c Nh?ng cô thôn vàng nhu?m n?ng chi?u t??i Nh?ng Chiêm n? nh? nhàng quay l?i ?p áo h?ng nâu ph? ph?t xõa l?i vui     ?ây, ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ng, Nh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh ?ây, chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ng, B?y voi thiêng tr?m m?c d?o bên thành.     ?ây, trong ánh ng?c l?u ly m? ?o Vua quan Chiêm say ??m th?t da ngà, Nh?ng Chiêm n? m? màng trong ti?ng sáo, Cùng nh?p nhàng uy?n chuy?n u?n mình hoa.     Nh?ng c?nh ?y Trên ???ng V? ta ?ã g?p Tháng ngày qua ám ?nh mãi không thôi Và t? ??y lòng ta luôn tràn ng?p   N?i bu?n th??ng, nh? ti?c gi?ng dân H?i.  

Cách ?ây n?a th? k?, v?i t?p th? kh? nh?, m?ng m?nh g?m 36 bài là ?iêu tàn, Ch? Lan Viên ?ã “??t ng?t xu?t hi?n gi?a làng th? Vi?t Nam nh? m?t ni?m kinh d?” (Hoài Thanh -  Thi nhân Vi?t Nam). Kinh d? không ph?i ch? vì lúc ?ó tác gi? còn nh? tu?i (lúc vi?t ?iêu tàn, ông ch? m?i 15-16 tu?i) mà ch? y?u vì gi?ng th? bu?n ?o n?o pha màu s?c huy?n bí k? l?. ? ?ó, Ch? Lan Viên ?i ng??c th?i gian, và b?ng t??ng t??ng ?ã ph?c hi?n m?t th?  gi?i ch? còn trong ký ?c v?i nh?ng d? c?m hãi hùng khác th??ng. ? ?ó, ng??i h?c trò m?t n??c tìm th?y l?i ???c nh?ng d?u v?t huy hoàng r?c r?  c?a m?t dân t?c m?nh m? vào lo?i b?c nh?t c?a ?ông Nam Á nh?ng ngày  nay ch? còn trong c? s? và huy?n tho?i: dân t?c Ch?m-pa. ?ây, ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ngNh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh?ây, chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ngB?y voi thiêng tr?m m?c d?o bên thành(Trên ???ng v?) Nh?ng ??y ch? là ánh h?i quang c?a m?t gi?c m? h? ?o thu?c v? quá vãng. Nó thoáng hi?n và không b?ng bó ???c v?t th??ng lòng cho con ng??i. Mà d??ng nh? nó l?i còn kh?i sâu thêm cho n?i ?au hi?n t?i: V? r?c r? ?ã tàn bao n?m tr??cBao n?m sau còn d?i ti?ng kêu th??ng Có l? ch? vì Ch? Lan Viên s?ng trong m?t giai ?o?n l?ch s? b? nô l? và trong m?t không gian tràn ng?p s?c bu?n g?i c?m. S? di?t vong c?a m?t dân t?c  ?ã d? dàng ??p m?nh vào tình c?m và trí t??ng t??ng c?a m?t ng??i trai  tr? yêu n??c. L?i thêm nh?ng ch?ng tích còn ?ó, nh?ng c? tháp s?ng s?ng nh?ng tr? v?, l?c lõng gi?a ru?ng ??ng núi non khô kh?c c?a mi?n Trung n?ng cháy, nh?ng huy?n s? g?i c?m xa xôi v? Ch? B?ng Nga, nàng M? Ê, thành ?? Bàn ?ã khi?n nhà th? tu?i tr? l?m ?i trong ni?m u u?t, tr?m c?m tuy?t v?ng : C? d? vãng là chu?i m? vô t?nC? t??ng lai là chu?i huy?t ch?a thànhC?ng ???ng chôn l?ng l? nh?ng ngày xanh(Nh?ng n?m  m?) M?c t??ng tri?n miên trong m?c t??ng, nhà th? h? Ch?  ch? th?y nh?ng vang v?ng l?ch s? kia m?t th? gi?i “?iêu tàn”. ?ó là m?t cõi âm gi?i v?i x??ng s? ??u lâu, v?i m?  không huy?t l?nh. v?i tha ma pháp tr??ng. ?ó là m?t dòng sông Linh  h? ?o ???c d?ng lên d??i tà d??ng n?ng x? hay trong ?êm m? s??ng tàn l?nh, v?i nh?ng h?n ma v?t v??ng, v?i nh?ng thành quách ?? nát trong m?t màu s?c tàn l?i kinh d?. ?iêu tànc?a Ch? Lan Viên vì th? là m?t th? gi?i h? linh, ma quái chìm ??m trong bóng t?i cô ??n l?nh l?o v?i nh?ng c?n mê s?ng c?a m?t tâm h?n vong nô b? giá l?nh: ?ây, nh?ng tháp g?y mòn vì mong ??iNh?ng ??n x?a ?? nát d??i th?i gianNh?ng sông v?ng lê mình trong bóng t?iNh?ng t??ng Chàm l? lói r? rên than?ây nh?ng c?nh ngàn sâu cây l? ng?nMuôn ma H?i s? so?ng d?t nhau ?iNh?ng r?ng th?m bóng chi?u lan h?n ??nL?ng l?ng ??a n?i r?n rã ti?ng t? quy?ây chi?n ??a ?ôi bên giao tr?nMuôn c? h?n t? s? thét g?m vangMáu Chàm cu?n tháng ngày ni?m u?t h?nX??ng Chàm tuôn rào r?o n?i c?m h?n(Trên ???ng v?) Và b?ng m?t lòng tin ?au ??n, ông d?ng lên m?t th? gi?i hoang t??ng h? ng?y, và ông tin là nó có th?t. R?i ông b? hút theo xác tín siêu hình ?ó. Nh?ng sau ?ó, xác tín b? ?ánh  v?, lúc ?y ông tr? nên cô ??n và câm ??ng. Vì th? Ch? kêu lên h?t ho?ng, m?t ti?ng kêu kh?c kho?i v? vi?c n?i ?au bi bi?n ch?t, v? vi?c m?t lòng tin và ch? còn l?i s? cô ??n. Và ông t? ng?y t?o cho mình nh?ng âm v?ng t? m?t th? gi?i khác ?? trò chuy?n: Ai kêu ta trong cùng th?m h? vôAi réo g?i gi?a muôn sao ch?i v?i ?ó th?c s? là m?t ti?ng kêu h?t ho?ng mà sâu th?m, m?t ti?ng g?i kh?c kho?i v? n?i cô ??n c?a con ng??i trong xã h?i nô l?. Th?c ra ?ó là cách nhà th? c? t?o ra m?t ng?n cách gi? ??nh gi?a nhà th? và cu?c ??i. Cho nên khi cu?c ??i "t?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au" thì tin vui mùa xuân ??a ??n ch? còn là m?t s? m?a mai ?au ??n: Tôi có ch? ?âu có ??i ?âu?em chi xuân l?i g?i thêm s?u ?V?i tôi t?t c? nh? vô ngh?aT?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au(Xuân) Ch? có mùa thu là th?t, c?ng nh? ch? có n?i ?au là th?t, nh?ng v?i thu ?y, c?ng ch? có m?t bóng ng??i ?i - v?, ?i t?i ?âu không bi?t, và v? ? n?i không bao gi? t?i và mong ??c: Ô hay tôi l?i nh? thu r?iMùa thu r?m máu r?i t?ng chútTrong lá bàng thu ?? r?c tr?i???ng v? thu tr??c xa l?m l?mMà k? ?i v? ch? m?t tôi Ng??i con trai m?nh m? và say ??m "ch? m?t tôi" ?y không tìm th?y cho mình m?t kho?ng l?ng thanh th?n gi?a ngày ?? m? m?ng và yêu th??ng. Nhìn vào ?âu c?ng th?y ch?t ng?t nh?ng tháp bu?n ch? v?. Tâm c?m con ng??i c? tràn ng?p s?c úa quá vãng và siêu hình. Trong kho?ng gi?a n?m, mùa nào c?ng là "??a ng?c". ? mùa xuân thì nh? mùa thu, ? mùa thu hi?n t?i thì ch?p ch?n nh? mùa thu quá kh?. Còn trong kho?ng gi?a ngày - bu?i tr?a, v?i lòng nhà th? ch? là m?t mi?n ??t siêu tr?n th?: Tr?a lên tr?i. Và xanh th?m b?u tr?iB?ng mê ly, n?m th?y tr?ng mây trôi(Tr?a ??n gi?n) Hay ngay trong bu?i ??u ngày xán l?n, ta v?n th?y Ch? m?c t??ng u u?t: ?ây muôn v?t chìm sâu trong yên l?ngMà lòng ta th?n th?c mãi không thôiHay ng??i khóc vì tháp Chàm qu?nh v?ngHay khóc vì xuân ??n g?ch Chàm r?i ?(Bình ??nh, 9h sáng ngày 25-12-1936) Ch? có bu?i t?i, n?i bóng ?êm ng? tr?, nhà th? m?i ???c sinh t?n vì ? ?ó, nh?ng linh h?n "?iêu tàn" b? khánh ki?t lòng tin m?i bi?t c?m thông và g?p ???c nhà th?: Này, em trông m?t vì sao ?ang r?ngHãy nghiêng mình mà tránh ?i nghe emCh?c có l? lính h?n ta lay ??ngKhi v?i vàng tr? l?i n??c non Chiêm (?êm tàn) Khác v?i Hàn M?c T? - n?i ?au ??i ???c di?n ??t b?ng n?i ?au ng??i, m?t n?i ?au tr?i nghi?m c?a th?t da tôi s??ng s?n và tê ?i?ng, Ch? Lan Viên nh?c nh?i m?t n?i ?au trí tu? sâu s?c. ?ó là c?n v?t vã c?a suy t??ng chiêm nghi?m v? xác tín, v? ni?m tin, v? s? t?n t?i c?a con ng??i trên m?t ??t, và v? cái Tôi b? vong thân gi?a ??i. B?i th? cách tìm ki?m ph?c sinh c?a Ch? th?t khác v?i bao nhà th? khác nh? V? ?ình Liên, Nguy?n Nh??c Pháp, Nguy?n Bính, ?oàn V?n C?,... Nh?ng thánh ???ng, tháp c?, nh?ng thiên th?n v? n? ?ang nh?y nh?ng ?i?u luân v? tr?n th? ??y g?i c?m hoan l?c trên ?á hay nh?ng nét tr?m t? c?a nh?ng con bò ?á canh gi? vòm tr?i tinh tú c?a n?n ngh? thu?t k? di?u Ch?m-pa ?ã không ???c ông chú ý. Ông ch? kh?c sâu n?i "?iêu tàn" ?ang có c?a nó ?? ph?c sinh nh?ng tâm h?n b? vong nô: Ai t??ng ??n tháp Chàm kia tr? tr?iTháng ngày luôn r?ng c?a ??i ma H?iAi nhìn ??n làn th??ng rêu l? lóiTrên th?t h?ng n?t n? g?ch Chàm t??i(Thu v?) ?iêu tàn vì th? ph?n nào có th? làm cho m?t s? ng??i bi?t suy ngh? và nh? l?i thân ph?n ?ích th?c c?a mình cùng nh?ng bài h?c l?ch s? ??u lòng c?a m?t dân t?c ch?a bao gi? ch?u làm nô l?.Và ngày nay, ??c ?iêu tàn, chúng ta c?m ?n r?t nhi?u nhà th? Ch? Lan Viên, nh?ng ? m?t bình di?n khác, tôi còn mu?n c?m ?n th? gi?i ngh? thu?t còn l?i c?a Ch?m-pa: Chính th? gi?i này không ch? là ch?t li?u cho c?m h?ng thi ca m?t th?i mà nó còn là toàn b? th?n thái bu?n bã ?o n?o và ?au ??n cùng c?c c?a ?iêu tàn c?a Ch? Lan Viên nói riêng và c?a tr??ng th? Lo?n Bình ??nh nói chung. Chính nó ?ã làm nên khí ch?t, s?c th? và tình ?i?u th?m m? cho tr??ng phái th? n?i ti?ng này, và c?ng t? ??y ghi l?i m?t d?u son khó phai trong l?ch s? thi ca Vi?t Nam hi?n ??i.LÊ QUANG ??C(theo t?p chí V?n hóa H?i An s? 2, ra tháng 09-2000) (Trà Nha S?u t?m) theo gocnhosantruong.com

[ka... Amuchandra Luu, Jaka N?ng Tu? Phú, Ysa Cosiem] Là ?i?u c?c kì quan tr?ng. Quan tr?ng, vì ?ây là l?n ??u tiên, bài vi?t d? phóng ??a cái nhìn t?ng quan v? l?ch s? hình thành và chuy?n di palei Cham ? Pangdurangga.  Qua kí ?c c?a Pô Adhya Hán B?ng, M?dôn gru Hán Ph?i [?ã m?t], anh D??ng T?n Ng?c (Chakleng), Pô Gru H??ng (Katuh), ông Th?p V?n Th? [?ã m?t], Gru Châu V?n Kên (Ram), Bá V?n Có [m?t], Ông Ò (Hamu Tanran), Thiên Sanh S? (Palao), Giáo B??i (Cwah Patih), và qua s?u t?m riêng, tôi ghi chép ???c c? kh?i t? li?u quý giá. Nay t?m k?t n?i l?i thành m?t b?n l??c ?? (c?c ng?n) ?? nh?ng ??a con c?a ??t có c? s? nhìn l?i Bhum bh?k pad?k kiak c?a mình. Ch?c ch?n bài vi?t không th? tránh kh?i các chi ti?t sai, l?ch; tôi r?t c?n s? góp ý và b? sung c?a ng??i ??c. Karun – Sara. * T?m l?y th?i ?i?m kh?i ??ng cho l?ch s? ?y t? Patau Tablah (ti?ng Vi?t là “?á n?”) ???c d?ng lên. Bia kí thu?c ??a ph?n làng Bal C?ng Chung M?, th? tr?n Ph??c Dân, huy?n Ninh Ph??c, Ninh Thu?n. ? ?ây minh v?n mang n?i dung l?ch s? ??m nét ? th?i ?o?n khá dài: 1147-1266, k? l?i cu?c chi?n Champa Khmer.  Bia kí có nh?c ??n tr?n chi?n di?n ra ? “cánh ??ng Cakling”, là tên làng M? Nghi?p ngày nay. Chakleng còn liên quan ??n truy?n thuy?t Ông Paxa M?k Cakling, ông bà nuôi c?a vua Po Klaung Girai.  S? th? cho bi?t tên làng Cakling có m?t ít nh?t t? tr??c th? k? X. Ta b?t ??u t? ?ây, và Sông Lu là ?i?m nh?n ?? nh?n di?n. SÔNG LU Sông Lu – Kr?ng M?nôl kh?i t? ??p Tân Giang ch?y xu?ng g?p ??p Katêw. T? ??p này phân thành hai nhánh. Nhánh ch?y qua Ph??c Hà t??i vùng ru?ng làng Thôn - H?u Sanh và Hamu Tanran; nhánh ch?y qua Chakleng ???c g?i là Sông Lu2. Sông Lu2 b?t ngu?n t? Ban?k (??p) Katêw qua Ban?k Katôr, xu?ng Ban?k Katin r?i Ban?k M?rên. Sau ?ó nó g?p Ban?k Ia Kiak r?i Ban?k Patau.  Ban?k này cách làng Ram Ga kho?ng 1km v? h??ng Tây Nam. Bin?k Patau - ??p ?á, ng?n n??c t??i ??ng ru?ng xã Ph??c Nam. Sông Lu2 xuôi xu?ng g?p Bin?k Lim?ng r?i Ban?k Tanông ? làng Hamu Ram. Sông ch?y qua c?u Phú Quý r?i c?u M? Nghi?p, xuôi xu?ng. PALEI BAL C?NG Ch?c ch?n ?ây là khu v?c trung tâm kinh thành Virapura mà t? ??u th? k? IX các v? vua Champa tr? vì su?t hai th? k?. Hi?n Bal C?ng là làng Chung M? thu?c th? tr?n Ph??c Dân, ch? tr??c ?ó nó án ng? ngay Phú Quý. Vào ??u th? k? XX, khi ng??i Vi?t ??n ?ông, Cham m?i d?i lên palei hi?n t?i. ??n ??u th?p niên 1960, v?n còn vài gia ?ình Cham tr? l?i, ?? r?i cu?i cùng không còn ng??i Cham nào. Hi?n nay chúng tôi còn quen g?i Chung M? là palei Birau [làng M?i] là v?y. HAMU RAM & PALEI HAMU TANRAN Bên kia ???ng rày xe l?a kho?ng 300m là palei Humu R?m, hi?n là làng Vi?t, còn tr??c ?ó chính là n?i Cham c? trú. Tr??c 1954. ??n th? Pô In? N?gar ???c th?nh t? Nha Trang v? v?n còn l?p ? ?ây. Ch? sau ?ó, khi ng??i Vi?t tràn t?i, Cham m?i t?n ?i.  Palei Hamu Tanran làng H?u ??c hi?n t?i hình thành t? m?t trong nh?ng cu?c di t?n ?ó, và cu?c di d?i ch? k?t thúc vào cu?i th? k? XIX. ? khu v?c nhà anh Thi?n còn l?u d?u ??n th? n?i bà con Cham cúng t? Yang Takuh (Th?n Chu?t). T? ??n th? [?ã ?iêu] này ng??c lên phía b?c kho?ng 2km là C?k Y?ng Patao (Núi ?á Tr?ng). BÌNH QUÝ T? C?k Y?ng Patao xuôi v? ?ông, là Bình Quý, m?t làng Vi?t. ? ?ây d?c Sông Quao còn t?n t?i r?t nhi?u d?u tích ki?n trúc và ?iêu kh?c Champa giá tr?. Vào th?p niên 1960, vài dòng h? nh? ? Chakleng v?n còn qua khu v?c Bình Quý th? cúng Kut c?a dòng t?c mình.  PALEI CHAKLENG Chakleng x?a có tên là Nha Tranh do ng??i Vi?t ??c tr?i t? âm ti?ng Cham là Chakleng hay Chakling, nay có tên M? Nghi?p thu?c th? tr?n Ph??c Dân.  B?i là m?t làng c? nên khu v?c xung quanh làng t?p trung nhi?u di tích l?ch s?, trong ?ó có h?n 20 Kut bhaw (Ngh?a trang hoang). ?ây là d?u v?t quan tr?ng nh?t ?? nh?n di?n s? c? trú lâu dài c?a c?ng ??ng Cham Ahiêr. Tr??c ?ây, dân Chakleng ch? y?u c? trú t?i Takai Tan?h Wak cách làng hi?n t?i non cây s? v? h??ng ?ông b?c, b? ph?n khác ? Bbl?ng Mil r?y nhà Ch? Ki?u cách làng hi?n t?i 400m v? h??ng ?ông nam. Sau ?ó do m?a ??t nhão, dân làng d?n v? n?i bây gi?.  Gi?a th?p niên 1940-50 n?n d?ch r?i làng b? cháy, l?n n?a h?n n?a dân làng d?i lên r?y Ông Hào Pi?ng cách làng non cây s? v? h??ng nam, t?m c? h?n hai n?m m?i tr? v? ??t c?.  Chuy?n k? Ông Paxa Muk Chakling th??ng ?i mò cua ? bãi bi?n không ph?i là không liên quan ??n th?c t?. Tr??c 1975, ngay phía ?ông làng còn có Láng tr?ng Bbl?ng Kad?ng ??t cà giang r?ng ??n 30 m?u. T? ?ó xuôi xu?ng làng Thành Tín là vùng n??c l? có nhi?u loài cá cua n??c l? sinh s?ng (xem ph?n palei Cwah Patih). PALEI RAM Th? k? XVIII tr? v? tr??c, V?n Lâm c? trú t?i vùng ??t S?n H?i, n?i có Ghur Dil [??m], m?t b? ph?n ? khu v?c Cà Ná (hi?n còn Ghur Kan?k). ??n th?i Nhà Nguy?n, h? bu?c Cham d?i lên phía núi, l?p thành 3 làng: Canah Klau, Canah Dwa, và Canah T?ng (t?c Chà Vin). Hi?n nay d?u v?t Th?ng M?g?k v?n còn. Cu?c kh?i ngh?a c?a Thak Wa 1833-1834 di?n ra ? ?ây. Kh?i ngh?a th?t b?i, c? ba làng này b? san ph?ng, Minh M?ng cho d?i ng??i V?n Lâm v? Ram Ga ngày nay (n?m 1834).  Pháp ??n, h? th?ng ???ng rày xe l?a nam mi?n Trung ti?n hành th?p niên 1920, r?i khi Ram Ga hay b? l? l?t, ng??i V?n Lâm d?i làng lên Tabbôk Kr?h (Gò Gi?a), Tabbôk Gah (Gò Bên). S? ki?n nói lên làng V?n Lâm hi?n t?i hình thành không th? tr??c th?p niên 1920. Th?ng M?g?k ??u tiên c?a V?n Lâm là ? Ram Ga. Ng??i Ram có Ghur Dil, Ghur Kan?k, m?t s? ? Ghur Dar?k Neh; r?i Ghur Ia Kal?ng [tr??c là ? Ia M?l?n, sau ?ó chuy?n v? g?n làng h?n]. PALEI KATUH C? dân Cham ch?y lo?n t? mi?n Trung di d?i vào Nam, ??nh c? ? nhi?u vùng khác nhau. M?t b? ph?n l?n d?ng l?i ? Phú Th? bên này c?u An ?ông – Phan Rang.  Sau ?ó m?t ph?n ?i ti?p ??n palei Cwah Patih.  B? ph?n còn l?i ??nh c? t?i Dh?ng Kia, giáp ranh phía tây palei Katuh hi?n t?i.  Ng??i palei Hamu Cr?k có Kut t?i ?ây, ch?ng t? khu v?c này có c? làng Cham Ahiêr. Tr??c 1975, m?t dòng h? palei Hamu Cr?k còn ??n cúng ki?ng, sau ?ó Kut này b? b? hoang h?n. M?t nhóm khác di d?i lên ??nh c? t?i palei Katuh [khu v?c sân bóng ?á hi?n nay]. Ng??i Cham Awal ??n ?âu l?p Th?ng M?g?k t?i ?ó. Th?ng M?g?k kiên c? ??u tiên dân làng còn nh? ???c d?ng vào n?m 1926, ? palei Katuh c?. PALEI CWAH PATIH ? Pabah Cr?k g?n ??ng Jam Thir, gi?a palei Katuh và Cwah Patih, dân làng ?ào gi?ng hay sau 1975 ?ào Sông Lu b?t g?p v? sò, h?n, dây th?ng, m? neo… ch?ng t? b? bi?n khi x?a n?m sát làng Cwah Patih. Dù hi?n nay kho?ng cách t? Jam Thir ??n b? bi?n cách kho?ng 5 km. Cwah Patih thành l?p vào th?p niên 1850. Tr??c tiên, có b?n ch? em t? vùng Phú Th? – Phan Rang kéo xu?ng mi?t Nam l?p ?p. Th?y vùng ??t Ia njak ia njar n??c ch?y quanh n?m r?t thu?n cho vi?c cày c?y, h? ??t c? ng?i t?i ?ó.  Khi ?y, làng v?n còn r?t hoang s?, k? r?ng có c? g? kuh, g? njei l?n ??n m?t ng??i ôm, c?p beo còn ??y, ?êm nghe ti?ng chúng ?ùa gi?n nghe ?n l?nh. Không l?, nên sau ?ó không lâu m?t trong b?n ch? em b? làm m?i cho loài thú d?. B?n ch? em ?ào Gi?ng Tre [hai gi?ng, m?t ??c m?t cái – hi?n gi?ng Vuông v?n còn ???c dùng t??i ru?ng] ?? t??i cho cánh ??ng ??n 30 m?u ru?ng. Có th? nói t?t c? ??t ?ai palei Cwah Patih ??u do dòng h? này qu?n. Cham ??n ?âu không th? b? chuy?n cúng t? th?n. Nhìn tr??c nhìn sau không có ai nh? c?y, ch? c? ph?i t? phong làm Pajau ph? trách t? l?. ?ây là dòng h? l?n nh?t ? palei Cwah Patih t? tr??c ??n nay. PALEI PALAO & PALEI HAMU CR?K Tên th??ng g?i là làng Cù Lao, t?c Hi?u Thi?n. Tr??c ?ó c? dân s?ng ? ngoài ??o (??o = palao), Nhà Nguy?n cho d?i vào ??t li?n l?p làng ? khu v?c Cà Ná, ??n th?i Pháp làm ???ng rày xe l?a t?t c? m?i d?i vào palei Palao Klak (làng c?) cách Ram Ga kho?ng 2km v? h??ng nam, hi?n v?n còn Kut t?i ?ó. Tr??ng ca Xe L?a Ariya Ridêh Apui có nh?c ??n s? ki?n này. Vi?t Minh n?i lên, dân làng t? ??t c? d?i v? palei hi?n t?i. Xét v? gi?ng nói, tuy?n Chakleng-Bal C?ng-Hamu Tanran [và palei ph? c?n] g?n nh? phát âm cùng ch?t gi?ng, không l? - b?i h? là c? dân Panrang vùng ??ng b?ng.  Trong khi ?ó, bà con Ram h?i khác. Khác do - nh? ??i b? ph?n Cham Bini – làng Ram c? trú ? mi?n duyên h?i [S?n H?i, Cà Ná] sau ?ó b? d?n lên trung du [Canah T?ng...]. Ch? t? n?m 1834 bà con m?i chuy?n v? mi?n ??ng b?ng khu v?c trung tâm là Ram Ga. S? “khác” này còn do ng??i Ram là Cham Bà-ni. Câu h?i ??t ra: T?i sao Hamu Cr?k ngay sát ?ó, và c?ng là Cham Ahiêr, mà gi?ng quá khác? Nguyên do: ng??i Hamu Cr?k m?i t?i. H? v? Panrang cùng “??t” v?i Katuh, sau ?ó chuy?n lên palei c?, ?? cu?i r?t ??n th?i ông D??ng T?n S? làm qu?n tr??ng An Ph??c vào th?p niên 1960, dân làng m?i d?i lên làng m?i bây gi?. [Chú ý thêm: C?nh sông Nh?t L? Qu?ng Bình c?ng có làng tên Bàu Tró (ng??i Vi?t ? Phan Rang g?i Hamu Cr?k là làng Bàu Trúc, hay Ma Tró), và c?ng làm g?m. Có l? ng??i Hamu Cr?k t? ?ó d?i v? th?ng Panrang ch?ng? Hay h? thiên di vào nam, t?m d?ng ?âu ?ó th?i gian r?i m?i v? ?ây? Chi ti?t này nêu ra ch? ?? tham kh?o]. T?M K?T Nh? v?y, sau bi?n c? Thak Wa 1834, tam giác Ram Ga – Hamu Ram [ti?n thân Hamu Tanran] – Chakleng chính là “Phun Dar?ng” [Phun: g?c; Dar?ng: vi?t t?t Pangdurangga, hay Pr?ng Dar?ng là ch? dùng trong Ariya Glang Anak), là “trung tâm” c?a Panrang, ng? ? 3 ??nh tam giác cách tâm ?i?m là Bal C?ng (Phú Quý) trên d??i cây s?. Chính khu v?c này Minh M?ng ?ã d?n Cham l?i, t? ?ó tr?n áp và bao vây. Ariya Glang Anak vi?t: Ra cek Ulik d?k pakhik Phun Dar?ng/ Di graup tapiên ra paw?ng:  H? c?t quân tr?n gi? trung tâm Pangdurangga/ [trong khi] Kh?p b?n b? h? bao vây… Còn các làng khác khi ?y ch? g?m vài ch?c gia ?ình, th?m chí ch? là vài nhóm ng??i thân c?n ch?y lo?n h?p l?i. Nh? là, khi Thi?u Tr? lên ngôi n?m 1840, và kêu Cham t? kh?p vùng r?ng núi tr? v?, dân s? Cham Ninh Thu?n ch? v?n v?n 5.000 ng??i! ______________ (*) Bài vi?t ch? khoanh vùng Phun Dar?ng, và vì là b?n tóm l??c nên tác gi? xin mi?n d?n ch?ng ngu?n t? li?u. Inra Sara Ngu?n: Facebook        Inra Sara   Ngu?n: Facebook

NHÂN TÀI NG??I CH?M TRONG ÂM NH?C Ngu?n: FBer Hu?nh Duy L?c Nh?ng ng??i yêu nh?c ? Vi?t Nam ??u bi?t nam ca s? Ch? Linh n?i ti?ng v?i nh?ng ca khúc thu?c dòng nh?c bolero tr??c n?m 1975 ? mi?n Nam là ng??i dân t?c Ch?m, nh?ng có l? r?t ít ng??i bi?t r?ng nh?c s? T? Công Ph?ng, tác gi? c?a nhi?u ca khúc tr? tình r?t quen thu?c v?i công chúng, c?ng là m?t ng??i thu?c dân t?c Ch?m sinh n?m 1943 t?i Ninh Thu?n. Trong g?n n?a th? k?, Ch? Linh ?ã kh?ng ??nh v? trí c?a mình nh? là Ông hoàng c?a dòng nh?c bolero (v? th? c?a anh ?ã g?n nh? là v? th? ??c tôn vì nh?ng ca s? tài n?ng khác c?a dòng nh?c này nh? Duy Khánh và Nh?t Tr??ng ??u ?ã qua ??i) trong khi nh?c s? T? Công Ph?ng v?n ???c coi là m?t trong nh?ng nh?c s? tài hoa ?ã góp ph?n làm nên di?n m?o c?a n?n tân nh?c Vi?t Nam tr??c và sau n?m 1975. Nhà th? Du T? Lê ?ã gi?i thi?u s? l??c v? b??c ??u ??n v?i âm nh?c c?a T? Công Ph?ng: “Tôi không bi?t T? Công Ph?ng tìm ??n v?i âm nh?c hay âm nh?c ??a tay gõ nh?ng ti?ng gõ r?t rè ??u tiên, n?i cánh c?a tâm h?n, khi ông m?i 13 tu?i, lúc còn theo h?c b?c ti?u h?c ? quê h??ng Phan Rang, Ninh Thu?n. Ông k?, th?i ?i?m ?ó, m?t l?n, khi tình c? nghe ng??i anh c? ?àn và hát bài “Con thuy?n không b?n” c?a ??ng Th? Phong và “Tr??ng Chi” c?a V?n Cao, ông b?i h?i, xúc ??ng. Ch?m m?t ??u tiên v?i âm nh?c khi?n ông ngây ng?t nh? s? ch?m m?t v?i tình yêu th? nh?t. Ông b?t ??u h?c nh?c v?i ng??i anh, qua nh?ng câu h?i ??n gi?n v? các n?t nh?c, cách ?ánh ?àn. Ông nói: “Nh?ng mãi t?i n?m 16 tu?i, tôi m?i th?c s? hi?u bi?t v? âm nh?c m?t cách sâu s?c qua cu?n sách nh?c nhan ?? ‘Harmonie et Orchestration’ c?a Robert de Kers, xu?t b?n t?i Paris n?m 1944 mà tôi v?n còn gi? nh? m?t k? ni?m quý báu”. L?n ??u tiên ông b??c lên sân kh?u là khi ?ang h?c n?m l?p nh?t (l?p 5) tr??ng Nam Phan Rang, Sau ?ó, ông ???c ?? c? ?i hát ? các bu?i l? l?n, thi ?ua cùng các tr??ng ti?u h?c khác. Ông luôn ???c ch?n lên sân kh?u ??n ca trong các bu?i sinh ho?t v?n ngh? toàn tr??ng. Hai n?m cu?i cùng c?a b?c trung h?c ? các tr??ng Duy Tân (Phan Rang) và Tr?n H?ng ??o (?à L?t), ông ???c ch?n làm tr??ng ban v?n ngh? toàn tr??ng. N?m 1961, ông sáng tác ca khúc “Bây gi? tháng m?y”. Ông cho bi?t: “Nh?ng tôi không dám trình bày tr??c công chúng. Ph?n vì nhát, ph?n ch?a tin t??ng l?m vào tài sáng tác c?a mình”.Th?i gian ? ?à L?t, T? Công Ph?ng cùng m?t s? b?n h?c thành l?p ban nh?c Ngàn Thông, ch?i hàng tu?n cho ?ài phát thanh ?à L?t. Ca khúc “Bây gi? tháng m?y” c?a ông ???c trình bày l?n ??u tiên qua làn sóng ?i?n này. Ngay sau ?ó, ông nh?n ???c r?t nhi?u th? khen ng?i. Nh?ng b?c th? khen ng?i ?ã khuy?n khích T? Công Ph?ng m?nh d?n h?n trong lãnh v?c sáng tác. Và l?n l??t, nh?ng ca khúc nh? “Mùa thu mây ngàn,” “Bài cho em”… ra ??i". Anh Tr??ng Tu?n, m?t ca s? tr? c?ng thu?c dân t?c Ch?m nh? T? Công Ph?ng, ?ã ch?n ca khúc "Mùa thu mây ngàn" c?a T? Công Ph?ng ?? th? hi?n vì mu?n ?em gi?ng hát c?a mình ?? di?n t? nh?ng c?m xúc nh? nhàng nh?ng sâu l?ng trong m?t sáng tác âm nh?c c?a ng??i ??ng h??ng n?i ti?ng trong n?n tân nh?c Vi?t Nam. Ca khúc “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n:http://www.nhaccuatui.com/…/mua-thu-may-ngan-truong-tuan.kV… Video clip “Mùa thu mây ngàn” v?i gi?ng hát ca s? Tr??ng Tu?n: https://youtu.be/W4QNOZZi6Ig ?nh: Nh?c s? T? Công Ph?ng, ca s? Tr??ng Tu?n (ng?i gi?a hai ng??i b?n) và nh?c ph?m “Mùa thu mây ngàn”, danh ca Ch? Linh (Linh Ch?). Tu?n Tr??ng. Tuan Inu. Jalan Truong Tuy?n ?àng. The Dung Tran.Hu?nh Duy L?c. T? Nguy?n T?

Vua Po Romé ch?t ?úng vào lúc v??ng qu?c Champa s?p ??. Theo t?c l? Champa x?a, nh?ng ng??i v? c?a vua ph?i lên giàn h?a thiêu cùng ch?ng. Trong nh?ng ng??i v? vua, ch? có th? phi Bia Than Can d?ng c?m nh?y vào l?a. S? li?u c?a v??ng qu?c Champa c?, có nhi?u giai tho?i v? cu?c ??i v? hoàng ?? cu?i cùng là vua Po romé và 3 ng??i ph? n?, m?t là công chúa Ch?m, m?t là công chúa Ê ?ê, và m?t là công chúa Ng?c Khoa, con c?a chúa Nguy?n nh? trong bài ca Chiêm Thành Ni Danak Po Romé có câu: “Vua Po Romé có 3 v?: 2 ng??i gi?ng da s?m và 1 ng??i Vi?t Nam…”. Tuy nhiên trong 3 ng??i v? ?ó, ch? có công chúa Ê ?ê H Drah Jan Kp? – con gái c?ng c?a m?t tù tr??ng Ê ?ê, là ng??i ?ã sinh ra con cái cho vua Po Romé. [links()] Tháp Po Romé, ti?ng Ch?m là “Bimong Po Romé” ???c xây d?ng t? th? k? XVII, th? v? vua Po Romé, v? vua cu?i cùng c?a v??ng qu?c Champa, là di tích ???c x?p h?ng qu?c gia hi?n nay, là m?t trong nh?ng di tích v?n hóa quan tr?ng c?a dân t?c Ch?m. Theo ngu?n s? li?u thì vua Po Romé thu?c t?c ng??i Churu, thu? nh? tên là Jakathaot. Po Romé sinh ra trong m?t gia ?ình khá gi? ? Panduranga b?i ng??i m? ??ng trinh. Vì ch?a có ch?ng mà có con, nên m? con Po Romé b? ông bà ngo?i ?u?i kh?i nhà, lang thang t? làng này sang làng khác. Po Romé l?n lên trong hoàn c?nh ?ó, cùng m? ki?m s?ng b?ng cách ?i ch?n trâu thuê. C?u bé c?ng th??ng xuyên b? ch? nh?o t?i các n?i bi?t lai l?ch c?a mình. V??t qua nh?ng l?i d? ngh?, Po Romé l?n v?t lên thành m?t chàng trai khôi ngô, tu?n tú, vóc dáng khác ng??i. ??nh m?nh ?ã ??a ??y chàng làm m?c ??ng cho vua Po M?h Taha. Po Romé có tài b?n cung, m?i chi?u ?i v?, chàng mang v? nh?ng th?, s?n d??ng…Truy?n thuy?t k? là, tr?a n?, ham mê theo d?u chân nai, chàng ?i mãi vào r?ng ??n m?t l? r?i n?m ngh? d??i g?c cây cao. ?ang thiu thiu ng?, m? m?t ra chàng nhìn th?y hai c?c than l?a ?? l?ng gi?a tán lá: m?t con r?ng kh?ng l? ?ang nhìn ??m ??m mình, chàng ho?ng h?t b? ch?y và l?c ???ng, mãi t?i mò m?i tìm ??n nhà. Sáng sau khi th?c d?y, th?n s?c Po Romé hoàn toàn ??i khác: ph??ng khi, oai v? l? th??ng. Lúc này, vua Po M?h Taha ?ã già nh?ng ch?a tìm ???c ng??i n?i ngôi, vì ông ch? có 1 ng??i con gái. M?t hôm, nghe th?y ti?ng Po Romé ?u?i chó su nhà, v? chiêm tinh c?a vua Po M?h Taha b?o ??y chính là gi?ng vua t??ng lai c?a Champa. Tháp Po Romé Khi xem k? t??ng m?o Po Romé, v? chiêm tinh ti?n c? chàng lên nhà vua và ???c ch?p thu?n. Công chúa Bia Than Cih ???c g? cho Po Romé. Vài tháng sau, Po Romé lên ngôi vua tr? vì ??t n??c, sau khi lên ngôi vua l?y tên hi?u là Po Romé, tr? vì v??ng qu?c Champa (1627 – 1651). Po Romé là v? vua có nhi?u công tr?ng ??i v?i s? nghi?p phát tri?n c?a dân t?c Ch?m nh?: dung hòa s? mâu thu?n gi?a c?ng ??ng ng??i Ch?m Ahíer (Ch?m ?nh h??ng tôn giáo Bà-la-môn) và c?ng ??ng ng??i Ch?m Awal (Ch?m ?nh h??ng H?i giáo c?). Po Romé cho l?p th? ?ô Kraung Ala ? Bal Caung, phát tri?n công trình th?y l?i nh? ??p Cà Tiêu (Banâk Katéw), ??p Chavin (Banâk Caping), ??p Marên (Banâk Marén)… t??i cho ??ng Kraung Biuh hàng v?n m?u, c?ng c? tri?u ?ình, trao ch?c T? t??ng quân, H?u t??ng quân cho Xah Bin, Palak Bin. R?i thân hành qua Kalentan 7 n?m dùi mài kinh Coran l?n phép thu?t, g?ng mình ?? hóa gi?i mâu thu?n tôn giáo ?ang ngày càng tr?m tr?ng trong v??ng qu?c. V?i công lao nh? v?y nên khi m?t, vua ???c c?ng ??ng ng??i Ch?m tôn th? nh? m?t v? th?n. Po Romé là m?t v? vua có nhi?u công l?n v?i dân t?c Ch?m và c?ng là m?t ng??i ?àn ông r?t say mê nhan s?c. Sau khi k?t hôn v?i ng??i v? ??u Bia Than Cih (ng??i Ch?m Bàni), Bia Than Cih không có con, ?i?u ?ó làm vua Po Romé h?t s?c ?au bu?n, cu?c hôn nhân gi?a vua Po Romé và hoàng h?u Bia Than Cih vì th? c?ng không tr?n v?n. Po Romé ?ã l?n l?i ?i kh?p các x? s? ?? tìm thu?c v? ch?a b?nh cho hoàng h?u nh?ng tìm ki?m mãi c?ng vô v?ng. M?t hôm, vua Po Romé ??n x? s? c?a ng??i Ê ?ê, ông tình c? g?p cô gái Ê ?ê xinh ??p H Drah Jan Kp? và ?ã say ??m H Drah Jan Kp? ngay cái nhìn ??u tiên. Công chúa Ê ?ê H Drah Jan Kp? là con gái c?ng c?a m?t v? tù tr??ng ng??i Ê ?ê. H Drah Jan Kp? là con gái r??u c?a v? tù tr??ng Ê ?ê này. Trong ti?ng Ê ?ê, H Drah Jan Kp? có ngh?a là công chúa H?t m?a, vì th? v? công chúa Ê ?ê này còn ???c ng??i Ê ?ê x?a ??n nay g?i cung kính và yêu quý v?i tên Công chúa H?t m?a. Tù tr??ng r?t yêu quý Công chúa H?t m?a, coi Công chúa H?t m?a là v?t báu trong nhà, luôn nói s? tìm cho H Drah Jan Kp? m?t ng??i ch?ng x?ng ?áng. Nhan s?c c?a H Drah Jan Kp? ???c ng??i Ê ?ê ví ??p nh? h?t m?a, có th? t??i mát c? mùa màng khô h?n, ?em ??n s?c s?ng m?i cho muôn cây, muông thú. Khi vua Po Romé g?p H Drah Jan Kp?, vua ?ã ??a H Drah Jan Kp? v? kinh thành, c??i nàng làm v? hai. Nàng tr? thành th? h?u Bia Than Can c?a Po Romé. Sau này, vua Po Romé còn có thêm m?t ng??i v? là công chúa Ng?c Khoa – con chúa Nguy?n, g?i là nàng Bia Ut, nh?ng ch? có nàng Bia Than Can là ng??i duy nh?t sinh cho vua Po Romé nh?ng ??a con kháu kh?nh. Theo s? li?u c?a ng??i Ch?m, khi công chúa H?t m?a v? kinh thành, nhan s?c c?a nàng nh? nhan s?c c?a n? th?n m?t tr?i, ?ã chinh ph?c các th?n dân c?a vua Po Romé. T?t c? ??u tin r?ng, nàng Bia Than Can không ch? là ng??i v? ??p c?a vua Po Romé, mà còn là ng??i s? sinh ra ??a con n?i dõi cho hoàng t?c Ch?m, ?úng nh? cái tên công chúa H?t m?a – cái tên c?a s? ?âm ch?i, n?y l?c c?a nàng. Qu? nhiên sau này ?i?u ?ó ?ã thành s? th?t, ngày th? h?u Bia Than Can h? sinh các công chúa, hoàng t?, là nh?ng ngày kinh thành Champa say men l? h?i, chào ?ón ng??i k? nghi?p c?a vua Po Romé. Vua Po Romé ?ã có 2 ng??i v? xinh ??p, ?ã có nh?ng ??a con xinh x?n và m?t v??ng qu?c v?i nh?ng th?n dân yêu quý v? vua c?a mình. Th? h?u Bia Than Can là ng??i hi?n lành, tuy sinh con cho vua Po Romé nh?ng bi?t ph?n th? thi?p, nên gi? ???c m?i giao h?o v?i hoàng h?u Bia Than Cih. Hai ng??i v? c?a vua Po Romé s?ng hòa bình v?i nhau trong hoàng cung. Nh?ng sau này vua Po Romé v?n c??i thêm m?t ng??i v?, là công chúa Ng?c Khoa, con gái c?a chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên. Công chúa Ng?c Khoa là nàng công chúa có nhan s?c nghiêng n??c nghiêng thành c?a Chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên. M?t l?n vì mu?n sang v??ng qu?c Champa ch?i, công chúa Ng?c Khoa ?ã ?óng gi? dân buôn qua biên ?i. Sang ??n v??ng qu?c Champa, nhan s?c c?a nàng công chúa ?ã nhanh chóng theo tin ??n ??n tai nhà vua. Vua cho m?i nàng vào cung và ông vua tu?i ng? tu?n nh?ng v?n còn phong ?? d?t dào ?ã b? choáng váng b?i nhan s?c nàng công chúa tu?i v?a ?ôi tám. Vua Po Romé l?p t?c cho ng??i sang g?p Chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên, xin h?i công chúa Ng?c Khoa v? làm v?. Lúc ?ó, chúa Sãi Nguy?n Phúc Nguyên ?ang ph?i lo chi?n s? b?n b?, ?âu ?âu lãnh th? c?ng b? xâm ph?m, vì mu?n gi? ???c giao h?o gi?a hai v??ng qu?c nên ?ã ??ng ý g? công chúa Ng?c Khoa cho vua Po Romé. V? ??n hoàng cung, công chúa Ng?c Khoa là ái phi ???c vua Po Romé c?ng chi?u nh?t. Khi công chúa Ng?c Khoa ?m n?ng, có v? chiêm tinh vào cung Po Romé, phán r?ng công chúa không b? b?nh, v? chiêm tinh ?ã b? vua Po Romé ?u?i v? quê. Có v? chiêm tinh khác nói r?ng, mu?n nàng Bia Út kh?i b?nh, nhà vua ph?i tri?t ?i cây Krek, cây lim th?n bi?u t??ng s?c m?nh c?a v??ng qu?c. Sau m?t thoáng ng?p ng?ng, vua ?ã làm theo. ?ích thân vua là ng??i vác cây rìu ?i ch?t. Sau ba nhát, thân cây Krek to l?n ?? nhào, máu Krek tuôn ch?y su?t b?y ?êm. Nàng Bia Út kh?i b?nh. Hai ng??i l?i m?n n?ng h??ng tình. Ch? ti?c là vì say mê nhan s?c c?a nàng công chúa n??c Vi?t, vua Po Romé d?n b? quên chuy?n chính s?. Ông tr? thành v? vua cu?i cùng c?a v??ng qu?c Champa. Vua Po Romé ch?t ?úng vào lúc v??ng qu?c Champa s?p ??. Theo t?c l? Champa x?a, nh?ng ng??i v? c?a vua ph?i lên giàn h?a thiêu cùng ch?ng, ?? theo h?u h? vua. Nh?ng trong nh?ng ng??i v? vua, ch? có công chúa H?t m?a – th? phi Bia Than Can là d?ng c?m nh?y vào l?a ch?t theo ch?ng. ?? t??ng nh? v? th? h?u chung th?y và d?ng c?m, nhân dân Champa ?ã l?p m?t ngôi tháp ph?, bên c?nh tháp Po Romé. Sau này khi ngôi tháp s?p ??, t??ng bà ???c ??a vào tháp chính, bên c?nh t??ng vua Po Romé. Theo Phunutoday Source: Baomoi.com

Tác gi?: H? B?ch Th?o Không rõ n?m sinh c?a Ch? B?ng Nga [1] , nh?ng vào n?m H?ng V? th? 2 (1369) khi vua Thái T? nhà Minh sai s? báo tin cho các n??c v? vi?c nhà Minh giành ngôi t? nhà Nguyên, thì Ch? B?ng Nga (tên ghi trong Minh Th?c l?c là Ha ?áp Ha Gi?) ?ã làm vua và sai s? sang tri?u c?ng Trung Qu?c. Ch? B?ng Nga b? quân nhà Tr?n b?n ch?t t?i sông Hoàng Giang vào n?m H?ng V? th? 23 (1390), nh? v?y th?i gian tr? vì c?a vua h? Ch? c?ng x?p x? v?i vua Minh Thái T?. Riêng các vua nhà Tr?n n??c ta thì m?t ph?n y?u m?nh, m?t ph?n g?p bi?n c? nên trong th?i gian này tính có ??n 6 ??i vua: D? Tông, D??ng Nh?t L?, Ngh? Tông, Du? Tông, Ph? ??, Thu?n Tông. Nay, thu?n theo dòng l?ch s?, s? vi?c ???c ?? c?p k? t? khi vua nhà Minh g?i chi?u th? ??u tiên liên l?c ngo?i giao v?i Chiêm Thành [Champa] [2] và m?t s? n??c khác vào tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2: Ngày 20 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2 [26/2/1369] Sai S? gi? mang t? chi?u lên ngôi d? các n??c Nh?t B?n, Chiêm Thành, Tr?o Oa [Ja Va], và Tây D??ng. [3] (Minh Th?c l?c v. 2 , t. 0775; Thái T? q. 38, t. 11a) Riêng ??i v?i n??c Champa thì lúc S? gi? chu?n b? ra ?i, Ch? B?ng Nga ?ã nhanh tay cho ng??i ??n tr??c; tri?u c?ng: Ngày 4 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [12/3/1369] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai quan là H? ?ô Man c?ng c?p, voi, và s?n v?t ??a ph??ng. (Minh Th?c l?c v.2 q. 39 t. 0785; Thái T? q. 39, t. 2a) S? gi? Trung Qu?c mang t? th? [4] c?a Minh Thái T? g?i cho các n??c. N?i dung t? th? nhà Minh t? ra ân c?n v?i Champa, Java; riêng ??i v?i Nh?t B?n thì có thái ?? r?t nghiêm kh?c v?i l?i ?e d?a n?ng n?, do b?i lúc b?y gi? ?ám c??p bi?n ng??i Nh?t th??ng ra vào c??p phá b? bi?n Trung Hoa: Ngày 6 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [14/3/1369] Sai b?n Ngô D?ng, Nhan Tông L? và D??ng T?i ?i s? các n??c Chiêm Thành, Tr?o Oa, Nh?t B?n. Ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? t? th? nh? sau: “Ngày m?ng 4 tháng 2 n?m nay, H? ?ô Man ??n dâng c?p, voi; lòng thành c?a V??ng, Tr?m ?ã hi?u rõ. Tuy nhiên lúc H? ?ô Man ch?a t?i, S? gi? c?a Tr?m c?ng s?n sàng trên ???ng ?i ??n n??c Qu?c v??ng. S? gi? c?a Tr?m ??n ?? báo cho Qu?c v??ng bi?t r?ng tr??c ?ây n??c Trung Qu?c b? r? H? [Nguyên Mông] tr?m chi?m hàng tr?m n?m, khi?n t?p t?c man di ??y r?y, ph? b? Trung qu?c phong hóa. Tr?m kh?i binh trong vòng 20 n?m, d?p s?ch b?n chúng, làm ch? Trung Qu?c, thiên h? bình an. S? các Di [5] trong b?n ph??ng ch?a bi?t, nên sai S? gi? báo tin cho các n??c. Không ng? S? gi? n??c c?a V??ng t?i tr??c, lòng thành th? hi?n v?ng vàng, khi?n Tr?m r?t vui. Nay ban m?t b?n l?ch ??i Th?ng, 40 b? y ph?c l?a là, l?a ? [6] d?t kim tuy?n; sai ng??i ??a S? gi? v? n??c. L?i d? v??ng v? ??o [th? n??c l?n], V??ng nên ph?ng th? coi nh? ??o tr?i, khi?n dân Chiêm Thành yên v?i ngh? nghi?p, V??ng gi? ???c l?c v? truy?n ??n con cháu; tr?i ??t soi xét s? c? g?ng, V??ng ch? xem th??ng. H? Lao Man và ?ám tùy tùng c?ng ???c ban l?a là, l?a ? hoa v?n, có phân bi?t.” Ban t? th? cho Qu?c v??ng n??c Tr?o Oa nh? sau: “R? H? tr?m chi?m n??c Trung Hoa chính th?ng h?n m?t tr?m n?m, c??ng th??ng ??a l?c, m? nón ?iên ??o. Tr?m kh?i binh d?p chúng su?t 20 n?m, ??t n??c bình ??nh, bèn ph?ng m?nh tr?i làm ch? Trung Qu?c. S? n?i xa xôi ch?a bi?t tin này, nên sai ??c s? báo cho V??ng bi?t. Khi S? gi? s?n sàng ra ?i, l?i ???c tin ng??i c?a V??ng là Ni?t Ch? M? ?inh ??n c?ng nhà Nguyên, lúc v? ??n Phúc Ki?n thì ???c tin nhà Nguyên m?t, bèn tr? l?i kinh s?. Tr?m ngh? y xa Tr?o Oa ?ã lâu ngày, t?t n?ng lòng t??ng nh?, nên sai ng??i ??a tr? v?. L?i cho m?t b?n l?ch ??i Th?ng ?? V??ng nh? ngày Chính Sóc [7] ban t?i ?ây, t?t ph?i chuyên tâm ph?ng th? nh? ??o tr?i, ?? giúp dân Tr?o Oa yên ?n trong cu?c s?ng, V??ng ???c gi? l?c ??i ??i, truy?n ??n con cháu. Hãy g?ng ch?m lo, ch? coi th??ng.” Ban cho Qu?c v??ng Nh?t B?n t? th? nh? sau: “Th??ng ?? hi?u sinh, ghét k? b?t nhân. Nhà Tri?u T?ng x?a [8] ch? ng? sai l?m, ?? r? H? ph??ng B?c tràn vào, truy?n bá thói t?c hôi tanh, ??n n?i phong hóa trung th? suy s?p, lòng d? muôn ng??i ai mà không h?ng ph?n? T? n?m Tân Mão [1351] ??n nay, Trung Qu?c lo?n l?c, b?n gi?c N?y [9] các ng??i ??n c??p t?i S?n ?ông, b?t quá th?a d?p khi b?n H? suy ??n. Tr?m v?n thu?c gia ?ình Trung Qu?c x?a, h? th?n vì vua tr??c ch?u nh?c, h?ng binh quét s?ch r? H?; ngày ?êm quên ?n, lo tính ?ã hai m??i n?m nay. T? n?m ngoái ??n nay, b?n gi?c ph??ng b?c di?t h?t, lên làm ch? Trung Qu?c. S? vi?c ch?a báo rõ cho các Di b?n ph??ng, th?nh tho?ng S?n ?ông l?i tâu v? r?ng b?n N?y m?y l?n c??p phá vùng duyên h?i, k? ch?t lìa v? lìa con, làm t?n th??ng v?t ch?t và m?ng s?ng. Nay so?n ??c th? báo quy?n chính th?ng và d? v? vi?c quân N?y v??t bi?n qu?y phá. Khi chi?u th? ??n n?i, n?u nh? mu?n làm b? tôi thì hãy dâng bi?u ??n tri?u ?ình; n?u không ch?u thì hãy luy?n binh ?? t? gi?, lo ??i ??i cho lãnh th? ???c bình an ?? ??i phó v?i uy tr?i. N?u còn c??p phá, Tr?m s? m?nh các ??o th?y quân d??ng bu?m truy b?t s?ch t?i các ??o, r?i ti?n th?ng vào trói V??ng n??c này, há ch?ng ph?i là thay tr?i ph?t b?t nhân ?ó ?! V??ng hãy lo tính l?y!” (Minh Th?c l?c v. 2 q. 39 t.0785-0787; Thái T? q. 39,t. 2a-3a) Lúc này chi?n tranh ?ang x?y ra gi?a ??i Vi?t [10] và Champa. Ch? B?ng Nga bèn sai s? sang t? cáo v?i Trung Qu?c, do ?ó vua nhà Minh sai s? gi? mang th? ??n hai n??c ?? dàn hòa: Ngày m?ng 1 tháng Ch?p n?m H?ng V? th? 2 [30/12/1369] Sai Hàn lâm Vi?n Biên tu La Ph?c Nhân, Ch? s? B? binh Tr??ng Phúc mang chi?u th? d? An Nam [11] và Chiêm Thành r?ng: “Tr?m v?n xu?t thân t? bình dân, nhân thiên h? lo?n bèn kh?i binh ?? b?o v? làng xóm, không ng? hào ki?t theo r?t ?ông. Tr?m c?m binh vài n?m, ??t ?ai m? r?ng, quân lính c??ng th?nh, ???c th?n dân tôn lên làm vua tr? thiên h?, n?i dòng chính th?ng, ??n nay ?ã ???c 3 n?m. Các n??c ngoài ??n tri?u c?ng thì An Nam là n??c ??u tiên, th? ??n Cao Ly, r?i Chiêm Thành; t?t c? ??u dâng bi?u x?ng th?n, h?p v?i ch? ?? x?a, khi?n Tr?m r?t vui lòng. M?i ?ây Chiêm Thành sai Bình ch??ng B? ?án Ma ?ô ??n c?ng, tâu r?ng An Nam mang binh ??n xâm nhi?u, Tr?m xem t? trình tâm không ???c yên. Ngh? r?ng hai n??c các ng??i t? x?a ??n nay, c??ng v?c ?ã ??nh s?n, ?ó là ý tr?i không th? c?y m?nh mà làm càn. Hu?ng ??t ?ai các ng??i, cách Trung Qu?c h?t núi ??n bi?n, l?i nói v? s? xâm nhi?u nh?t th?i khó mà bi?t ???c ?? trình bày rõ ràng cho Tr?m hay. Các ng??i ???c truy?n ??i n?i ??i ?ã lâu, vi?c gi? ??t an dân, trên ph?ng theo ??o tr?i, tôn kính Trung Qu?c; nh?ng vi?c này V??ng tr??c c?a các ng??i ch?c ?ã ?? l?i l?i d?y b?o, không ??i Tr?m d? m?i bi?t. Tr?m làm ch? thiên h?, vi?c ?áng làm là tr? lo?n d?p nguy; nay sai s? ?i quan sát s? vi?c, hi?u d? các ng??i ph?i s? tr?i, th? ph?n. N?u nh? c? hai dùng binh, n?m này qua n?m khác không ng?ng, làm ??c h?i sinh linh, th??ng ?? hi?u sinh s? không b?ng lòng; e r?ng trên thì tr?i ghét, d??i thì lòng dân oán h?n, m?i h?a s? không tránh ???c. V??ng hai n??c hãy nghe l?i Tr?m, tuân theo ??o lý, yên ph?n mình, ?? con cháu các ng??i ???c h??ng phúc lâu b?n, há l?i không t?t ??p h?n ?! Khi chi?u th? t?i, hai n??c hãy tuân m?nh bãi binh.” (Minh Th?c l?c v. 3, q. 47, t. 0934-0935) Tuy vua Minh ?ã cho S? gi? ??n hòa gi?i, nh?ng s? vi?c không d?ng t?i ?ó. Vào tháng 3 n?m H?ng V? th? 4 (1371) Champa ??n c??p phá thành Th?ng Long, vua Ngh? Tông ph?i ?i thuy?n sang lánh n?n t?i ?ông Ngàn, B?c Ninh. B?y gi? thái bình ?ã lâu, thành quách biên c??ng không có phòng b?, gi?c ??n không có quân nào ng?n ???c. Chúng ??t tr?i cung ?i?n; nhà c?a, th? t?ch, s? sách do v?y s?ch không. [12] V?a ?n c??p v?a la làng, 3 tháng sau bi?n c? này, vua Champa Ch? B?ng Nga l?i sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u, v?n b?n ???c trân tr?ng kh?c trên vàng lá, t? cáo ta xâm l?n; xin ???c vi?n tr? v? khí, nh?c khí cùng d?y cho âm nh?c ?? không còn b? coi th??ng: Ngày 25 tháng 7 n?m H?ng v? th? 4 [5/9/1371] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?y tôi ?áp Ban Qua B?c Nông ??n tri?u ?ình dâng bi?u v? vi?c An Nam xâm l?n ??t. Bi?u vi?t trên vàng lá, dài h?n 1 xích, b? ngang 5 th?n [13] , b?ng ch? n??c này, d?ch ý nh? sau: “Hoàng ?? ??i Minh lên ngôi cao quí, ch?c v? coi sóc b?n bi?n, nh? tr?i ??t che ch?; m?t tr?i, m?t tr?ng soi sáng. Ha ?áp Ha Gi? ch? ?áng là m?t cây c? mà thôi, ???c ?n Hoàng ?? ban cho ?n vàng, phong làm Qu?c v??ng; lòng trung thành hân hoan ??i ?n v?n b?i. Duy vi?c An Nam dùng binh xâm nhi?u b? cõi, gi?t b?t quan l?i nhân dân; nguy?n ???c B? h? ngh? ??n ban cho binh khí, nh?c khí, chuyên viên v? âm nh?c; khi?n An Nam bi?t Chiêm Thành ???c trang b? thanh giáo, là n??c tri?u c?ng Trung Qu?c, thì An Nam không dám khinh th??ng.” Thiên t? c?m ??ng b?i lòng mong mu?n, nên khi ?áp Ban Qua B?c Nông t? giã b? r?ng, bèn ra l?nh cho Trung Th? t?nh [14] chuy?n v?n th? cho viên Qu?c v??ng nh? sau: “Lân qu?c giao thi?p, ??o lý là ph??ng sách hay ?? gi? ??t, th? n??c l?n t?n lòng thành ?? làm tr?n l? c?a b? tôi. V? l?i Chiêm Thành và An Nam ?ã là b? tôi th? tri?u ?ình, cùng ph?ng th?a l?ch Chính Sóc, l?i gây vi?c binh khi?n ??c h?i sinh linh, ?ã trái l? ph?ng s? b? trên, l?i sai ???ng giao h?o gi?a lân bang. ?ã báo cho Qu?c v??ng An Nam bãi binh ngay, b?n qu?c c?ng nên ?? hai bên tôn tr?ng gi? gìn c??ng th?. Vi?c xin Thiên t? binh khí thì nào có ti?c gì, nh?ng Chiêm Thành và An Nam ?ang tranh ch?p, mà tri?u ?ình l?i cho riêng Chiêm Thành, là giúp ng??i ?ánh nhau, r?t trái v?i ??o chiêu an. Vi?c xin nh?c khí và chuyên viên âm nh?c, thì v? thanh lu?t Trung Qu?c và n??c ngoài không khác, nh?ng v? ng? âm thì có s? sai bi?t gi?a Hoa và Di, nh? v?y khó có th? ?i?u khi?n. N?u n??c ng??i có k? t?p nói ???c ti?ng Hoa, có th? d?y cho âm lu?t; hãy tuy?n ch?n m?t s? ng??i ??n kinh ?ô h?c t?p.” L?i d? Hành T?nh [15] Phúc Ki?n n?u thuy?n bè Chiêm Thành ghé b? thì cho mi?n thu?, ?? t? ý m?m d?o quy?n luy?n. (Minh Th?c l?c v. 3, q. 67, trang 1260-1261) Quân ??i Champa k? t? th?i Ch? B?ng Nga, ???c c?i cách rèn luy?n nên khá hùng h?u. ??i Vi?t S? ký Toàn th? nh?n xét nh? sau: “Chiêm Thành t? th?i [Ti?n] Lê, Lý t?i ?ây, quân lính hèn nhát, h? quân ta ??n là ?em c? nhà ch?y tr?n ho?c h?p nhau khóc lóc xin hàng. ??n ??i B?ng Nga, La Ngai m?i t?p h?p dân h? l?i b?o ban d?y d?, thay ??i d?n thói c?, tr? nên can ??m, h?ng hái, ch?u ???c gian kh?, nên th??ng hay sang c??p, tr? thành tai h?a c?a n??c ta.” [16] Không ch? c??p phá ??i Vi?t mà thôi, h?i quân c?a Champa còn v??n ra ho?t ??ng t?n bi?n ?ông, b?t dùm b?n c??p bi?n cho Trung Qu?c [17] : Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373] Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?n b?y tôi D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án dâng bi?u, c?ng ph??ng v?t. L?i tâu r?ng b?n gi?c b? Tr??ng Nh? H?u, Lâm Phúc t? x?ng là Nguyên soái c??p phá trên bi?n, b? Qu?c v??ng ?ánh b?i. B?n Nh? H?u b? ch?t trôi. B?t ???c 20 chi?c thuy?n bi?n, 7 v?n cân tô m?c, cùng tên gi?c Ngô ?? T? ?em ??n hi?n. Thiên t? vui lòng, m?nh ban cho V??ng n??c này 40 t?m l?a là, v?n ?; cho S? gi? 2 t?m l?a là, 4 t?m v?n ?, 1 b? y ph?c, 1 v?n 2 ngàn ??ng ti?n; nh?ng ng??i ?i theo ???c ban th??ng có phân bi?t. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 84, t. 1505) V?t th??ng nh?c nh?i cho các tri?u ??i nhà Minh là n?n c??p bi?n hoành hành, c?m ??u b?i ng??i Nh?t mà s? Trung Qu?c g?i là gi?c N?y (N?y kh?u). Liên h? ??n v?n h?c n??c ta, ngay cu?c ??i th?c c?a anh hùng T? H?i trong Truy?n Ki?u c?ng ?ã t?ng tham gia “gi?c N?y”. Gi?c N?y hoành hành t?i bi?n ?ông và vùng duyên h?i t? cu?i ??i Nguyên cho ??n tri?u Minh; b?i v?y, vi?c n??c Champa tr?c ti?p tham gia vào vi?c ?ánh c??p bi?n, ph?i ???c vua Minh Thái T? ??c bi?t o b?: Ngày 4 tháng 8 n?m H?ng V? th? 7 [11/9/1374] Thiên t? phán b?o quan Trung th? T?nh r?ng: “Mùa thu n?m ngoái Qu?c v??ng Chiêm Thành sai s? là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án ??n c?ng; ?áp l?i, ch? ban cho l?a v?n ?, l?a là; còn công b?t gi?c thì ch?a th??ng. Nay g?n ngày s? tr? v? n??c, có th? sai ng??i mang ?? v?t ?em cho. Li?n sai Tuyên s? Kim C? mang r??u Th??ng Tôn, cùng 24 t?m l?a v?n ? d?t kim tuy?n, l?a là, ??n Qu?ng ?ông giao cho s? n??c này là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án mang v? ?? t?ng Qu?c v??ng. (Minh Th?c l?c v. 4, t.1607-1608; Thái T? q. 92,t. 4a-4b) Lúc này Qu?c v??ng Ch? B?ng Nga mu?n Trung Qu?c bi?t rõ h?n v? s?c m?nh c?a Champa, nên ?ã sai s? sang tâu v? vi?c ?ánh th?ng ??i Vi?t: Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373] N??c Chiêm Thành sai s? tâu: An Nam dùng binh xâm l?ng, n??c th?n nh? uy linh c?a thiên tri?u, ?ánh b?i chúng t?i biên gi?i. Nay kính c?n sai s? báo tin chi?n th?ng. Thiên t? nói v?i các quan t?i Trung th? T?nh r?ng: “Các n??c h?i ngo?i cách tr? núi bi?n, m?i n??c lo t? phòng th? biên gi?i, lâu lâu m?i ??n tri?u ?ình. N?m ngoái An Nam dâng bi?u tâu r?ng Chiêm Thành xâm ph?m biên gi?i, n?m nay Chiêm Thành l?i tâu ti?p là An Nam qu?y nhi?u biên c??ng. Hai n??c ??u th? tri?u ?ình, không xét ???c hai bên ai ?úng ai sai. Nay sai ng??i ??n d? hai bên nên bãi binh ?? yên dân, không ???c xâm l?n l?n nhau.” V?n ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành cùng S? gi? l?a v?n ?, r?i sai tr? v? n??c. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 86, t. 1524-1525) Tình tr?ng quân Champa qu?y phá t?i ??i Vi?t khá tr?m tr?ng và lâu dài, ??n n?i b?n S? th?n nhà Minh m??n ???ng n??c ta ?i s? Mi?n ?i?n [Myanma], ph?i k?t l?i ??n 2 n?m tr?i: Ngày 18 tháng M?t nhu?n n?m H?ng V? th? 6 [1/1/1374] B?n ?i?n Nghi?m ?i s? n??c Mi?n nh?ng không ??n n?i, bèn tr? v?. N??c Mi?n t?i vùng tây nam Vân Nam; giáp gi?i v?i n??c Bát Bách [18] và n??c Chiêm Thành, còn ???c g?i là Mi?n ?i?n. ??i Nguyên r?t th?nh, sau khi bình Th?nh L?c Xuyên [19] , n??c Mi?n bèn ph? thu?c. Thiên t? nghe r?ng n??c này t?ng n?p c?ng cho nhà Nguyên, nên sai ?i?n Nghi?m, cùng Trình ??u Nam, Tr??ng V?, Ti?n C?u Cung mang chi?u th? ?i s?. B?n Nghi?m ??n An Nam, g?p lúc Chiêm Thành mang binh ??n t?n công, ???ng tr? ng?i không l?u thông, ph?i l?u l?i 2 n?m t?i ?ây, không ti?n ???c. Ban chi?u g?i tr? v?, ch? con Nghi?m v? ???c còn nh?ng ng??i khác ch?t trên ???ng. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 1534) Th?i gian t??ng t? nh? ???c ghi trong “??i Vi?t S? ký Toàn th?”, “Minh Th?c l?c” chép v? vi?c vua Tr?n Du? Tông n??c ta t? tr?n t?i Champa: Ngày 28 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 10 [8/3/1377] Tr?n ?oan [vua Tr?n Du? Tông] n??c An Nam mang binh giao tranh v?i Chiêm thành, b? ??i b?i t?i ??t Chiêm Thành. ?oan t? tr?n. (Minh Th?c l?c v. 5, t. 1842) Champa chi?n th?ng càng l?ng l?y bao nhiêu, càng ???c vua nhà Minh o b? b?y nhiêu. Tuy Thiên t? Trung Qu?c v?n còn ban nh?ng l?i hòa gi?i l?y l?, nh?ng ??c bi?t t?ng riêng cho vua Ch? B?ng Nga y ph?c dát vàng, ch?ng t? s? s?ng ái ??c bi?t: Ngày 1 tháng 10 n?m H?ng V? th? 12 [10/11/1379] Sai s? ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? l?ch ??i Th?ng, y ph?c v?n ? dát vàng, l?a là; l?i ban t? th? d? r?ng: “??o c?a ?? V??ng ??i x? cùng chung m?t lòng nhân, nên c?ng mu?n n?i h?i ngo?i ???c yên ?n vô s?. Chiêm Thành v? trí t?i phía tây nam, cách bi?n, cách núi; nh?ng bi?t l?y l? b?y tôi ph?ng s? Trung Qu?c, m?y l?n c?ng ph??ng v?t. M?i ?ây sai s? c?ng voi, lòng thành ?áng khen. Trong t? bi?u tâu r?ng v?n còn giao tranh v?i An Nam, ??n nay v?n ch?a ch?m d?t. Tuy nhiên Chiêm Thành và An Nam c??ng gi?i ?ã ??nh t? x?a, m?i n??c nên gi? ??t an dân, ch? nên tranh dành, ??o tr?i v?n ghét, không th? không l?y làm r?n, Nay ban cho khanh y ph?c thêu r?ng vàng, ng?a t?t. Khi v?t ??a ??n, hãy nh?n l?y. (Minh Th?c l?c v. 5, t.2017) S? h?p tác gi?a Trung Qu?c và Champa có ph?n ch?t ch? h?n, qua s? ki?n vua Minh Thái T? ra l?nh cho Qu?ng ?ông, Phúc Ki?n chu?n b? m?y tr?m chi?c thuy?n ?? ??n Champa b?t b?n “gi?c N?y”. Vi?c này ch?ng t? lúc b?y gi? Ch? B?ng Nga ngoài vi?c xâm l?ng n??c ta, còn s? d?ng th?y quân v??n ra ngoài bi?n ?ông gây h?n v?i c? ng??i Nh?t B?n: Ngày 12 tháng 6 nhu?n n?m H?ng V? th? 20 [27/7/1387] S?c cho ?ô Ch? huy S? ty [20] Phúc Ki?n t?o 100 chi?c thuy?n ?i bi?n; Qu?ng ?ông ch? t?o g?p b?i s? này, trang b? ??y ?? khí gi?i và l??ng th?c t?p trung t?i Chi?t Giang ?? chu?n b? ??n Chiêm Thành b?t b?n gi?c N?y. (Minh Th?c l?c V. 6, t. 2752; Thái T? q. 182, t. 7b) S? d?ng quân th?y, quân b?, g?t hái ???c nhi?u chi?n th?ng; Ch? B?ng Nga t? ra kiêu m?n “d?c ngang nào bi?t trên ??u có ai”, coi th??ng ngay c? Trung Qu?c. Qua m?t s?c d? nh?m u?n n?n ??a con kiêu [21] c?a Thiên t?, Minh Thái T? v?ch cho Ch? B?ng Nga bi?t r?ng y nói m?t ???ng làm m?t n?o, gi? làm ??ng c??p ?n ch?n s? voi n??c Chân L?p [Campuchia] c?ng Trung Qu?c và c? tình l? là trong vi?c tri?u c?ng: Ngày 8 tháng 4 n?m H?ng V? th? 21 [14/5/1388] Sai Hành nhân ??ng Thi?u ??n d? Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? r?ng: “Ng??i s?ng t?i n?i h?i ??o, hi?u l?nh cho dân Di d??i quy?n, n?u không dùng ân và tín ?? cai tr? nuôi d?y dân chúng, thì làm sao có th? làm ch? m?t ph??ng, truy?n cho con cháu, gi? ???c không có m?i lo. M?i ?ây ng??i sai con ??n tri?u ?ình, ta sai Trung s? ??a v? n??c; r?i viên s? này tr? v? trình r?ng hành ??ng c?a ng??i trái v?i ?i?n l?. Lúc ??u Tr?m ch?a tin, ??n lúc Ma Lâm C? trình bày vi?c trong n??c ng??i, ?em so sánh th?y l?i trên th?t ?áng tin, không ph?i là vu cáo.” Tháng 4 n?m nay l?i ???c An Nam tâu nh? sau: “Hành Nhân L?u M?n trên ???ng ra kh?i Chiêm Thành ??a 52 con voi do Chân L?p c?ng; Chiêm Thành sai ng??i gi? làm k? c??p ?o?t m?t ¼ s? voi cùng b?t 15 tên qu?n t??ng. Ta bi?t r?ng ng??i là Di ph??ng nam; nh?ng không ngh? r?ng ng??i v?a tôn kính Trung Qu?c, l?i l?y vi?c c??p c??p bóc làm ngh? nghi?p. Dù r?ng hàng ngày ng??i c??p bóc làm ?i?u b?t ngh?a, thì c?ng ph?i bi?t k? l?n ng??i nh?, k? trên ng??i d??i! Há l?i ??ng ??u m?t n??c l?i dám buông tu?ng khinh l?n Thiên t?. Nh? n?m ngoái ng??i dâng voi và 2 ng??i qu?n t??ng; t? khi cho con ng??i tr? v?, thì tr?n tránh không dâng ti?p! Vi?c làm c?a ng??i c? ti?p t?c nh? v?y thì m?t ?àng không có lòng th? n??c l?n, m?t ?àng thì m?t s? tín ngh?a ?? giao thi?p v?i lân qu?c; ng??i ph?i suy ngh? s?a ??i, ch? ?? h?i v? sau.” (Minh Th?c l?c V. 7, t. 2864-2865; Thái T? q. 190, t. 1b-2a) Cu?i ??i, tuy Ch? B?ng Nga ch?t tr??c h?ng súng c?a quân nhà Tr?n, nh?ng ng??i ch? ?i?m là m?t viên quan nh? Champa ch?y sang tr?i quân ta, cho bi?t chi?c thuy?n s?n xanh là thuy?n c?a Qu?c v??ng h?n [22] . R?i Th? t??ng La Ngai [23] cho h?a táng xác Ch? B?ng Nga bên b? sông, mang quân Champa tr? v? chi?m n??c, t? lên làm vua. Con và em Ch? B?ng Nga s? b? gi?t, ph?i ch?y sang n??c ta lánh n?n. [24] T?n bi k?ch này ???c dàn d?ng b?i k? n?i thù; th? ph?m chính là La Ngai [25] , s? Tàu g?i là Các Th?ng (Ko Cheng). M?t v?n b?n trong Minh Th?c l?c chép r?ng, sau khi lên làm vua, Các Th?ng sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u b?ng vàng ti?n c?ng, nh?ng b? vua Thái T? nhà Minh c? tuy?t b?i t?i m?u gi?t v??ng n??c này ?? lên làm vua: Ngày 7 tháng M?t n?m H?ng V? th? 24 [2/12/1391] N??c Chiêm Thành sai viên Thái s? ?ào B?o Gia Tr?c dâng bi?u b?ng vàng, ti?n c?ng tê giác, nô t?, v?i vóc. Thiên t? b?o các quan b? L? r?ng: “?ây do viên quan soán ngh?ch! ?? ti?n c?ng ??ng nh?n. Tr??c ?ây viên quan Chiêm Thành là Các Th?ng gi?t V??ng n??c này t? l?p, nên c? tuy?t.” (Minh Th?c l?c v. 7, t. 3157; Thái T? q.214, t. 1a) Ngu?n: © 2007 talawas Hình: Tháp Pô Klong Garai, m?t ki?n trúc Champa c?. Ngu?n: Kimphong.vn. —————— L?i tác gi?: M?t ng??i b?n t?i Hà N?i, anh N. B. D., bi?t tôi hi?n ?ang d?ch Minh Th?c l?c, nên có nhã ý g?i qua m?ng b?n d?ch b?ng Anh ng? v? Minh Th?c l?c liên quan ??n vùng ?ông Nam Á (Southeast Asia in the Ming Shi-lu) do Singapore th?c hi?n. Xem xong, tôi tr? l?i anh D. r?ng: “Tài li?u r?t có ích trong vi?c tham kh?o ?? d?ch các v?n b?n liên quan Vi?t Nam; riêng v? các n??c khác nh? Chiêm Thành, Chân L?p, Java, Tiêm La v.v… thì hi?n nay tôi ch?a có ý ??nh làm.” Anh D. có ý ki?n: “Chiêm Thành hi?n n?m trong lãnh th? n??c ta, v?y s? Chiêm Thành là s? Vi?t Nam; anh không nên b? qua.” Nh?n th?y ?ây là nói ph?i c?a m?t ng??i b?n tr?, tuy xa cách quan san nh?ng g?n g?i trong gang t?c, b?i cùng chung m?t t?m lòng yêu s? Vi?t; nên tôi b?t tay vào vi?c s?u t?m b?n g?c ?? d?ch ti?p. Nhân ti?n rút ra m?t vài s? li?u liên quan ??n ??ng anh hùng c?a Chiêm Thành ?? gi?i thi?u, qua nhan ?? “L?n theo d?u v?t m?t th?i ngang d?c c?a Ch? B?ng Nga” ————– Chú thích: [1]N?m 1318, nhà Tr?n phong m?t t??ng Champa tên Th? (Patalthor) lên ngôi, hi?u Ch? A N?ng (hay Thành A v??ng, t??ng ???ng v?i t??c phó v??ng c?a ??i Vi?t). Vì không thu?c dòng dõi b? t?c Cau và D?a, Ch? A N?ng liên t?c b? tri?u th?n ch?ng ??i t? 1323 ??n 1326. ?? có s? chính th?ng, n?m 1323 Ch? A N?ng c? em trai là Pao Yeou Patseutcho ?i s? sang Trung Hoa xin nhà Nguyên công nh?n. Hay tin này, n?m 1326 nhà Tr?n mang quân sang ?ánh nh?ng b? ??y lùi. Chiêm Thành s?ng trong thái bình cho t?i 1342. N?m 1336 Ch? A N?ng t? tr?n, con ru?t là Ch? M? và con r? là Trà Hoa B? ?? tranh ngôi vua trong 6 n?m, Chiêm Thành s?ng trong lo?n l?c. N?m 1342 Ch? M? b? ?u?i sang ??i Vi?t, Trà Hoa B? ?? chính th?c lên ngôi. N?m 1353, Tr?n D? Tôn ??a Ch? M? v? n??c nh?ng ??n C? L?y (Qu?ng Ngãi) thì b? quân Chiêm ch?n ?ánh, quân Tr?n rút v?, Ch? M? bu?n r?u r?i qua ??i. T? sau ngày ?ó, quân Chiêm Thành liên t?c tràn sang ?ánh phá Hóa châu và Thu?n châu. N?m 1360, Trà Hoa B? ?? qua ??i, em Ch? A N?ng là Po Binasor (Po Bhinethuor) ???c tri?u th?n tôn lên làm vua, hi?u Ch? B?ng Nga (Che Bonguar). (Theo Nguy?n V?n Huy, “Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam”) BT [2]Hi?n nay, ta chính th?c dùng tên g?i Champa. V?y, ngo?i tr? ph?n trích d?n t? Minh Th?c l?cs? d?ng tên g?i Chiêm Thành theo ng??i Trung Qu?c, còn l?i, xin g?i là Champa. BT [3]N??c th?i Minh g?i là Tây D??ng, nay thu?c qu?n ??o Nam D??ng (T? H?i). [4]Th? c?a vua, có ?óng [d?u] ?n t?. [5]Trung Qu?c g?i các n??c lân bang b?n ph??ng là “T? Di”; nói chung các dân t?c không ph?i là Trung qu?c thì ???c g?i là Di. [6]?: M?t lo?i l?a d?t s?i xiên, có hoa v?n. [7]Chính Sóc t?c ngày ??u n?m, m?ng 1 tháng Giêng. Ngày x?a hàng n?m Trung-Qu?c ban l?ch Chính Sóc cho các n??c lân bang, t??ng tr?ng uy quy?n Thiên t?. [8]Vua nhà T?ng h? Tri?u. Vua m? ??u tri?u ??i là T?ng Thái T? t?c Tri?u Khuông D?n. [9]Gi?c N?y: Trung Qu?c x?a th??ng g?i ng??i Nh?t là N?y. Vào th?i nhà Nguyên, t?i Nh?t B?n có cu?c n?i chi?n. Phe mi?n Nam thua, chi?m c? các ??o nh?, r?i mang quân c??p phá t?i b? bi?n Tri?u Tiên Trung Qu?c; mãi ??n ??i Gia T?nh tri?u Minh, H? Tôn Hi?n, Du ??i Du d?p ???c; s? Trung Qu?c goi là “N?y kh?u”. [10]Qu?c hi?u n??c ta th?i ?ó. BT [11]Tên n??c ta do nhà Minh g?i. BT [12]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 154. ( NXB Khoa h?c Xã h?i, Hà N?i, 1998). [13]Xích = 0,32 mét. Th?n = 1/10 xích. [14]??ng lý v?n phòng c?a nhà vua. [15]??n v? hành chánh c?p t?nh th?i Minh, có 15 hành t?nh. [16]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 169. [17]Có th? s? c?nh tranh gi?a các “qu?c gia h?i t?c” ng?u nhiên trùng h?p v?i quy?n l?i Trung Hoa. BT [18]Bát Bách T?c Ph?: tên n??c x?a, n?m trong lãnh th? phía b?c Thái-Lan hi?n nay, T??ng truy?n Tù tr??ng có 800 v? nên ???c ??t tên nh? v?y. [19]Ch?a rõ ? ?âu. [20]Nhà Minh ??t Tam ty t?i khu v?c hành chánh l?n nh? Giao Ch?, Qu?ng Tây v.v… g?m: ?ô Ch? huy s? ty coi v? quân s?, B? chính ty coi v? hành chính, Án sát ty coi v? x? án. [21]Ch? kiêu này m??n t? b?n ch? Hán trong Chinh Ph? Ngâm “tr?m thiên kiêu”. [22]– ??i Vi?t S? ký B?n k? Toàn th?, Quy?n VIII, K? Nhà Tr?n, Thu?n Tông hoàng ?? chép: Canh Ng?, [Quang Thái] n?m th? 3 [1390], (Minh H?ng V? n?m th? 23). Mùa xuân, tháng giêng, ngày 23, ?ô t??ng Tr?n Khát Chân ??i th?ng quân Chiêm Thành ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa nó là Ch? B?ng Nga. Khi ?y, B?ng Nga cùng v?i [17b] Nguyên Di?u d?n h?n m?t tr?m thuy?n chi?n ??n quan sát tình th? c?a quan quân. Các thuy?n gi?c ch?a t?p h?p l?i, thì có tên ti?u th?n c?a B?ng Nga là Ba L?u Kê nhân b? B?ng Nga trách ph?t, s? b? gi?t, ch?y sang doanh tr?i quân ta, tr? vào chi?n thuy?n s?n xanh b?o r?ng ?ó là thuy?n c?a qu?c v??ng h?n. Khát Chân li?n ra l?nh các cây súng nh?t t? nh? ??n, b?n trúng thuy?n B?ng Nga, xuyên su?t ván thuy?n, B?ng Nga ch?t, ng??i trong thuy?n ?n ào kêu khóc. Nguyên Di?u c?t l?y ??u B?ng Nga ch?y v? v?i quan quân. ??i ??i phó Th??ng ?ô quân Long Ti?p là Ph?m Nh? L?c và ??u ng? là D??ng Ngang li?n gi?t luôn Nguyên Di?u, l?y c? ??u B?ng Nga. Quân gi?c tan v?. (http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt13.html) – Sách “Khâm ??nh Vi?t s? thông giám C??ng m?c” chép: “N?m 1389 tháng 10, Chiêm Thành vào c??p Thanh Hóa. Sai Quý Ly ?em quân ?i ch?ng c?. B? thua, Quý Ly tr?n v?. Tháng 11. Quân Chiêm Thành xâm ph?m ??n Hoàng Giang. Tr?n Khát Chân ?em quân ch?ng c?. N?m 1390 tháng giêng, Tr?n Khát Chân ?ánh cho quân Chiêm Thành thua to ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa n??c ?y là Ch? B?ng Nga.” – Giai tho?i k? r?ng: N?m K? T? (1389), quân Champa l?i sang ?ánh. Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông sai Tr?n Khát Chân làm ?ô t??ng th?ng l?nh quân Long Ti?p ?i ?ánh gi?c. Lúc xu?t quân, Khát Chân và Th??ng hoàng ??u khóc ti?n bi?t. Quân ta xu?t phát t? sông Lô (t?c sông H?ng), g?p gi?c ? Hoàng Giang. Th?y ??a th? không thu?n l?i ?? ch?ng gi?c, Khát Chân bèn lui quân v? gi? t?i sông H?i Tri?u. Th?y quân Champa ?óng ? b? phía Nam, th?y và l?c quân Vi?t ?óng ? b? sông phía B?c. Chi?u 24 tháng Giêng, tên ??u b?p c?a Ch? B?ng Nga tên là Ba L?u Kê dâng lên vua món giò heo h?m ch?a ???c m?m. Vua ?n không ngon mi?ng, sai quân ?ánh Ba L?u Kê 30 hèo. S? b? gi?t, ?êm ?y ??u b?p Ba L?u Kê th?a lúc t?i tr?i ?i thuy?n nh? tr?n sang tr?i quân Vi?t ??u hàng, khai báo binh tình c?a Ch? B?ng Nga, ch? vào chi?n thuy?n s?n xanh, cho bi?t ?ó là thuy?n vua. Sáng 25, hai bên khai chi?n. Khát Chân h? l?nh cho quân s? nh?t t? nã tên ??n vào thuy?n Ch? B?ng Nga, thuy?n b? th?ng ván và B?ng Nga trúng ??n ch?t. Ch? B?ng Nga b? t? tr?n, ch?m d?t m?t trang hùng s?. Có th? nói trong vòng 30 n?m, Ch? B?ng Nga ?ã khôi ph?c l?i nh?ng vùng ?ã m?t t? h?n 300 n?m tr??c ?ó (B? Chánh, ??a Lý và Ma Linh b? m?t n?m 1069; châu Ô, châu Rí n?m 1306). BT [23]Có tài li?u g?i là La Kh?i. BT [24]B? ?ánh b?i n?m 1390, t??ng La Kh?i chi?m ???c xác Ch? B?ng Nga mang ?i h?a táng, r?i thu quân v? n??c. V? ?? Bàn, La Kh?i li?n x?ng v??ng và ch?u tri?u c?ng nhà Tr?n tr? l?i. N?m 1391, La Kh?i xin nhà Minh th?a nh?n nh?ng ??n n?m 1413 con c?a ông là Ba ?ích L?i m?i ???c nhà Minh t?n phong. Chính sách cai tr? kh?t khe c?a La Kh?i gây b?t mãn trong n??c. Vây cánh c?a Ch? B?ng Nga ??u b? La Kh?i thay b?ng nh?ng t??ng s? thân tín, con trai c?a Ch? B?ng Nga tên Ch? Ma Nô Dã Na cùng em là Ch? San Nô s? b? ám h?i ?ã ch?y qua ??i Vi?t xin t? n?n. C? hai ???c nhà Tr?n phong t??c Hi?u chính h?u. N?m 1397, m?t hoàng thân tên Ch? ?à Bi?t, em là M? Hoa, con là Gia Di?p cùng toàn th? gia quy?n sang ??i Vi?t t? n?n. Ch? ?à Bi?t ???c Lê Quí Ly giao tr?ng trách b?o v? biên gi?i phía nam c?a ??i Vi?t ?? phòng nh?ng cu?c t?n công m?i c?a quân Chiêm Thành. N?m 1400, La Kh?i m?t, con là Ba ?ích L?i (Jaya Sinhavarman V) lên ngôi. (Theo Nguy?n V?n Huy, „Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam“) BT [25]La Ngai ?ã c??p ngôi sau khi Ch? B?ng Nga ch?t, còn k? ph?n b?i tr?c ti?p gây ra cái ch?t c?a Ch? B?ng Nga thì nh? chú thích 22. BT theo Nghiencuuquocte.org  

??ng Thành Danh   ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung. Po Klong Garai temple, Panduranga, Vietnam, ca. 14th century A.D.. Ngu?n: http://digitalcollections.lib.washington.edu/ M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII ??t v?n ?? L?ch s? quá trình m? cõi v? ph??ng Nam c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u gi?a ??i Vi?t và Champa trên m?i bình di?n ghi nh?n nh?ng s? ki?n quan tr?ng vào giai ?o?n th? k? th? XVII – XVIII. Nh?ng cho ??n nay, nh?ng s? ki?n ?ó v?n ???c ít ai bi?t ??n ho?c ch? ???c nh?c ??n m?t cách r?t s? l??c, ?ó là lý do t?o ra nh?ng nh?n th?c còn nhi?u h?n ch? và sai l?m v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong ti?n trình m? cõi c?a dân t?c Vi?t Nam, giai ?o?n m?t k? c?a v??ng qu?c Champa, c?ng nh? m?i bang giao hai n??c trong giai ?o?n ?y. Nh?ng h?n ch? trên có nguyên nhân c?a nó. Xu?t phát t? nh?ng ghi nh?n ít ?i c?a các c? s? Vi?t Nam vi?t v? Champa sau n?m 1471 (t?c là n?m Lê Thánh Tông chính ph?t Champa, ?ánh ??n t?n kinh ?ô Vijaya) các nhà khoa h?c khi khai thác các ngu?n tài li?u này th??ng ??a ra hai m?c niên ??i ?ánh d?u cho s? suy vong c?a v??ng qu?c Champa ?ó là 1471 (G. Coedes và G. Maspero)[1] và 1692 (Lê Thành Khôi)[2]. Nh?ng trên th?c t?, v??ng qu?c Champa v?n t?n t?i sau n?m 1471, vua Lê Thánh Tông ch? sát nh?p vùng ??t phía B?c ?èo Cù Mông vào lãnh th? ??i Vi?t (sau này vùng ??t m?i này ???c vua Thánh Tông ??t là th?a tuyên Qu?ng Nam hay là x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng), còn ph?n ??t phía Nam ?èo Cù Mông ???c chia ra làm ba n??c Hoa Anh, Nam Bàn và ??i Chiêm. Vùng ??t ??i Chiêm chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p l?i ? hai x? Kauthara (Khánh Hòa nay) và Panduranga (Ninh – Bình Thu?n nay) do B? Trì Trì (m?t hàng t??ng ng??i Ch?m) làm vua. Chính vì th?, Champa v?n còn là m?t qu?c gia ??c l?p, nh?ng l? thu?c vào ??i Vi?t d??i thân ph?n ch? h?u[3]. Xa h?n th? n?a, dù n?m 1692, biên niên s? tri?u Nguy?n là ??i Nam Th?c L?c ghi nh?n v? vi?c Chúa Nguy?n sát nh?p vùng lãnh th? cu?i cùng c?a Champa (Panduranga – Champa)[4]. Nh?ng, trên th?c t? n?u ??i chi?u v?i v?n b?n hoàng gia Panduranga – Champa, v??ng qu?c này v?n t?n t?i trong các vùng t? tr? riêng bi?t xen l?n v?i ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong, ???c các v?n b?n c?a chúa Nguy?n ghi nh?n d??i tên g?i tr?n Thu?n Thành. Chính vì nh?ng l? ?y, trong bài vi?t này, chúng tôi xin trình bày m?t cách khái quát v? v??ng qu?c Champa sau n?m 1471, ??c bi?t là nh?ng di?n bi?n quan tr?ng trong m?i bang giao ??i Vi?t và Champa th?i k? chúa Nguy?n ? ?àng Trong th? k? th? XVII. M?t giai ?o?n l?ch s? ???c ghi nh?n v?i s? hoàn thành vi?c sát nh?p lãnh th? Champa (ti?u qu?c Panduranga) vào x? ?àng Trong và s? hình thành tr?n Thu?n Thành, ph? Bình Thu?n. H?u t? ?ó, minh ??nh và làm sáng t? các v?n ?? l?ch s? v?n còn ít ???c quan tâm và hi?u bi?t ??y ??. 1.      V??ng qu?c Panduranga – Champa tr??c n?m 1692 B?n ?? Champa. Ngu?n Po Dharma 1996 Sau cu?c chi?n tranh ??i Vi?t – Champa n?m 1471, vua Lê Thánh Tông l?y ph?n ??t t? phía Nam sông Thu B?n ??n phía B?c ?èo Cù Mông (t?c là vùng Th?a tuyên Qu?ng Nam th?i Lê, x? Qu?ng Nam th?i Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng). Ph?n ??t còn l?i c?a Champa ? phía Nam ???c chia làm ba vùng : ??i Chiêm, Nam Bàn và Hoa Anh[5]. Trong ?ó, ??i Chiêm l? lãnh th? c?a c?a Champa bao g?m ti?u qu?c Kauthara, Panduranga và sau này còn có thêm ti?u qu?c Aiaru ? phía B?c Kauthara, t?c là lãnh th? c?a n??c Hoa Anh tr??c kia. N?m 1611, Nguy?n Hoàng sau khi vào tr?n th? Thu?n – Qu?ng sai V?n Phong ?ánh Champa và l?y ??t Aiaru l?p ra dinh Phú Yên[6]. Sau bi?n c? này lãnh th? Champa thu h?p vùng ??t phía Nam ??i Lãnh, biên niên s? c?a hoàng gia Panduranga – Champa còn ghi l?i niên bi?u các v? vua thu?c th?i k? này. Trong ?ó, có tri?u ??i Po M?h Taha v?i v? vua Po Rome n?i ti?ng (1627 –  1653). ?ây là v? vua có công giúp nhân dân Champa xây d?ng ??p th?y l?i Maren (Ninh Thu?n), xây d?ng m?i ?oàn k?t gi?a các tôn giáo Champa và các c?ng ??ng dân t?c mi?n núi vùng cao v?i mi?n ??ng b?ng Champa, xây d?ng m?t n?n v?n hóa Champa b?n ??a r?c r?. D??i th?i k? tr? vì c?a v? vua này, n?n th??ng m?i c?a Champa ti?p t?c phát tri?n, Champa ti?p t?c xu?t kh?u các m?t hàng quý hi?m nh? k? Nam, tr?m h??ng và nhi?u h??ng li?u khác, trong th?i k? này Champa  không ch? giao th??ng v?i các qu?c gia trong khu v?c mà còn b?t ??u giao th??ng v?i các thuy?n buôn ph??ng Tây nh? Hòa Lan, B? ??u Nha…[7]. Xây d?ng ???c m?t qu?c gia có n?n v?n hóa r?c r? và có n?n kinh t? phát tri?n, vua Po Rome và các v? vua k? v? li?n tính ngay ??n chuy?n l?y l?i vùng ??t c?. Trong giai ?o?n ??u Champa ?ã c? g?ng tìm ki?m cho mình m?t ý th?c h? tôn giáo, chính tr? m?i thay th? ý th?c h? Hindu giáo có ngu?n g?c ?n ?? b?ng ý th?c h? H?i giáo. Thông qua ???ng th??ng m?i, vua Po Rome ?ã ti?p xúc v?i ý th?c h? m?i này t? các n??c H?i ??o (Mã Lai) và du nh?p nó vào Champa. M?t khác, thông qua m?i quan h? này ông mu?n t?o m?t liên minh quân s? v?i các ti?u qu?c ? Mã Lai h?u xây d?ng th?c l?c quân s? – chính tr? nh?m làm ??i tr?ng v?i chúa Nguy?n ? phía B?c, không ph?i ng?u nhiên mà th?i k? này v? khí là m?t hàng giao th??ng ph? bi?n gi?a Champa v?i n??c ngoài…[8]. ?ây có th? là giai ?o?n huy hoàng cu?i cùng c?a n?n v?n mình này tr??c khi h? chính th?c tính toán ??n m?t k? ho?ch h?u chi?m l?i vùng ??t Aiaru x?a (nay ?ã thu?c x? ?àng Trong). N?m 1653,  Po Nraop (s? Vi?t g?i là Bà T?m hay Bà Th?m) có l? là v? vua tr? vì sau Po Rome, ?ã th?c hi?n thay ông tham v?ng c?a mình h?u chi?m l?i vùng ??t c?. Nh?ng cu?c ph?n công này ?ã th?t b?i, ho?c ch? là nh?ng d?u hi?u qu?y phá nh? l? ? vùng biên gi?i. Nh?ng ?ó c?ng là cái c? cho chúa Nguy?n c? binh chinh ph?t Champa. Cùng n?m ?ó, chúa Nguy?n sai quân chinh ph?t Champa, sát nh?p vùng Kauthara – Champa vào x? ?àng Trong, ??t thành dinh Thái Khang[9]. ??n ?ây, lãnh th? Champa ch? còn thu h?p l?i ? vùng Panduranga. T? lúc ?y, v??ng qu?c Panduranga c?ng chính là v??ng qu?c Champa b? thu h?p và ???c g?i là Panduranga – Champa. N?u nh? tr??c n?m 165 3, ho?t ??ng ngo?i th??ng c?a Champa còn phát tri?n thì sau niên ??i này h? hoàn toàn b? co c?m và cô l?p, chúa Nguy?n ?ã ki?m soát toàn b? b? bi?n và t? ?ây nh?ng l?u dân Vi?t c?ng b?t ??u ti?n d?n v? Nam thông qua ???ng bi?n ??n x? Gia ??nh- ??ng Nai ?? khai phá. Không ch?u khu?t ph?c tr??c chúa Nguy?n, dù v?n th??ng xuyên t? ra quy thu?n, các ông vua Champa v?n ch? c? h?i ph?n công. Các vua Champa sau này, ti?p t?c n? l?c tìm ki?m nh?ng liên minh quân s? v?i các n??c trong khu v?c h?u làm ??i tr?ng v?i x? ?àng Trong. N?m 1682, m?t giáo s? Pháp ? Ayudhya ?ã báo cáo cho tòa s? v? vi?c nhà vua Champa ?ã dâng m?t lá th? th?nh nguy?n v? s? liên k?t gi?a hai n??c cho nhà vua Xiêm, ?ây là m?t ch? d?n thú v? cho b?ng ch?ng v? vi?c ng??i Champa v?n c? g?ng trong n? l?c tìm ki?m ??ng mình trong nh?ng giai ?o?n cu?i cùng này[10].  M?t tài li?u khác cho th?y s? c? g?ng tìm ki?m m?t liên minh quân s? v?i vùng Malacca c?a vua chúa Champa trong giai ?o?n h?u k? này, thông qua m?t tài li?u ghi nh?n c?a William Dampier, nhà thám hi?m ng??i Anh này cho ta bi?t ngày 13 tháng 5 n?m 1687, m?t ?oàn thuy?n Champa ghé t?i Pulo Ubi (Xiêm) ?? d?ng chân t? ?ó ti?p t?c ??n Malacca[11]. 2.      T? tr?n Thu?n Thành ??n ph? Bình Thu?n hay quá trình sát nh?p và ?n ??nh vùng ??t m?i (1692 – 1697) Khi ?ã nh?n th?y mình ?? s?c ch?ng l?i chúa Nguy?n, vua Champa lúc b?y gi? là Po Soat (1660 -1692) mà s? Vi?t g?i là K? Bà Tranh hay Bà Tranh[12],  quy?t ??nh t?p h?p quân lính, d?ng ??n l?y và t?n công vào ph? Diên Ninh thu?c dinh Bình Khang (tr??c là dinh Thái Khang) v?i n? l?c l?y l?i vùng ??t này. Chúa Nguy?n Phúc Chu c? Nguy?n H?u C?nh, lúc b?y gi? ?ang là Cai c? tr?n th? ? dinh Bình Khang, t?p h?p quân ??i ??y lui cu?c n?i lo?n và l?y c? ?ó, chúa Nguy?n ti?p t?c c? binh vào lãnh th? cu?i cùng c?a Champa ? Panduranga. ??i Nam Th?c L?c chép chi ti?t v? s? ki?n này nh? sau: “…Mùa thu, tháng 8, vua n??c Chiêm Thành là Bà Tranh làm ph?n, h?p quân ??p l?y, c??p gi?t c? dân ? ph? Diên Ninh. Dinh Bình Khang ?em vi?c báo lên. Chúa sai Cai c? Nguy?n H?u Kính (con Nguy?n H?u D?t b?y gi? g?i là L? tài h?u; ch? Tài, có ch? vi?t là Thành, l?i là Hòa) làm Th?ng binh, l?y v?n ch?c Nguy?n ?ình Quang làm Tham m?u su?t lãnh quân Chính dinh…Quý d?u, n?m th? 2 [1693], mùa xuân, tháng giêng, b?n Th?ng binh Nguy?n H?u Kính ?ánh b?i Chiêm Thành, Bà Tranh b? thành ch?y. Tháng 3, Nguy?n H?u Kính b?t ???c Bà Tranh và b?y tôi. Chúa sai ??i n??c ?y làm tr?n Thu?n Thành…”[13]. Sau chi?n th?ng này, lãnh th? Panduranga – Champa hoàn toàn sát nh?p vào lãnh th? c?a x? ?àng Trong, chúa Nguy?n ??i khu v?c này thành danh x?ng tr?n Thu?n Thành, chia vùng ??t m?i này làm 3 khu v?c riêng bi?t, do các v? t??ng ?ã tham gia cu?c hành quân cai qu?n. Theo ?ó, khu v?c Ph? Hài (Pajai) do Cai ??i Nguy?n Trí Th?ng n?m gi?, Cai c? Nguy?n Tân L? gi? Phan Rí (Parik), Cai ??i Chu Kim Th?ng gi? Phan Rang (Parang)[14]. Tháng 8 n?m 1693, chúa Nguy?n ??i tr?n Thu?n Thành thành ph? Bình Thu?n, nh? v?y chúa Nguy?n, chính th?c sát nh?p ph?n lãnh th? m?i này vào x? ?àng Trong. Nh?ng do ?i?u ki?n c?a m?t vùng ??t m?i ti?p nh?n, còn có ?ông ng??i b?n ??a c? t? và t?o ?i?u ki?n thu?n l?i cho l?u dân Vi?t vào ??nh c? sau này. Chúa Nguy?n (v?i s? tham m?u c?a Nguy?n H?u C?nh) th?c hi?n ch? tr??ng s? d?ng quan l?i ng??i Ch?m ? ??a ph??ng, chúa Nguy?n l?y T? trà viên K? Bà T? (Po Saktiraydapatih) em c?a K? Bà Tranh làm Khám lý, ba ng??i con Bà Ân làm ?? ??c, ?? lãnh và Cai ph?, b?t m?c qu?n áo theo l?i ng??i kinh và sai v? ?? v? yên lòng dân[15]. M?c dù v?y, do bu?i ban ??u ti?p xúc và có nhi?u cách bi?t, nhân dân b?n ??a v?n ch?a ch?p nh?n s? cai tr? c?a chúa Nguy?n và các quan l?i ng??i Vi?t, ?i?u này khi?n h? nhanh ch?ng d?y lên m?t phong trào ??u tranh ph?n kháng vào tháng 12 n?m 1693[16]. Tr??c làn s?ng ??u tranh quy?t li?t và d?a vào kh?n c?u c?a K? Bà T?, tháng 8 n?m 1694, chúa Nguy?n Phúc Chu quy?t ??nh h?y b? ph? Bình Thu?n và tái l?p l?i tr?n Thu?n Thành, phong cho K? Bà T? làm Thu?n Thành v??ng, h?ng n?m dâng c?ng cho chúa Nguy?n nh? m?t phiên qu?c ph? thu?c[17]. Sau m?t th?i gian nh?n th?y tình hình ?ã ?n ??nh, ng??i b?n ??a không còn ch?ng ??i, nh?ng l?u dân ng??i Vi?t ?ã vào l?p làng, xóm ? vùng ??t m?i ngày m?t ?ông. N?m 1697, chúa Nguy?n l?i ??t ph? Bình Thu?n, chia ph? Bình Thuân ra làm hai huy?n là An Ph??c và Hòa ?a. Bên c?nh ?ó, nh?m tránh t?o xáo tr?n và tránh nh?ng xung ??t nh? n?m 1693, chúa Nguy?n v?n duy trì tr?n Thu?n Thành, m?t khu v?c hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m, tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. Tr?n Thu?n Thành này, khác v?i tr?n Thu?n Thành n?m 1694. N?u tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1694 là m?t ??n v? hành chính t??ng ???ng v?i ph? Bình Thu?n, còn tr?n Thu?n Thành c?a n?m 1697, ch? là m?t ??n vi hành chính t? tr? riêng bi?t c?a ng??i Ch?m, n?m rãi rác và xem l?n v?i các khu ??nh c? c?a ng??i Vi?t tr?c thu?c ph? Bình Thu?n. ?ây là m?t quy ch? t? ch?c hành chính h?t s?c ??c bi?t trong hoàn c?nh m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, trong ?i?u ki?n c?ng ??ng ng??i Vi?t ??n ??nh c? và khai phá, s?ng xen l?n v?i các khu v?c c?a ng??i Ch?m b?n ??a. ??i Nam Th?c L?c, tài li?u duy nh?t nói v? tr?n Thu?n Thành không cung c?p nhi?u chi ti?t v? khu v?c hành chính ??c bi?t này. Nh?ng biên niên s? Champa cho th?y tr?n Thu?n Thành, sau n?m 1697, ch? là cách tri?u ?ình chúa Nguy?n g?i v? v??ng qu?c Panduranga – Champa v?i m?t tri?u ?ình, lu?t pháp, quân ??i riêng…v?n ???c duy trì, l? thu?c vào ph? Bình Thu?n c?a x? ?àng Trong và t?n t?i cho ??n th?i c?i cách hành chính c?a Minh M?ng (1832 – 1833)[18]. M?c khác, nh?ng tài li?u trích d?n c?a ph??ng Tây c?ng cho th?y s? hi?n di?n c?a ??c khu hành chính t? tr? c?a ng??i Ch?m này trong giai ?o?n th? k? XVIII. Tài li?u c?a m?t chi?n thuy?n Pháp ?ã nh?c ??n m?t tri?u ?ình ng??i Ch?m ?óng ?ô ? Bal Chanar (Phan Rí) vào n?m 1745. H? còn miêu t? bên c?nh các ông vua ng??i Ch?m này là m?t viên quan c? v?n ng??i vi?c có vai trò quan tr?ng trong m?i quy?t ??nh c?a hoàng gia[19].  N?u nh? ??i chi?u và so sánh biên niên s? c?a chúa Nguy?n và c?a ng??i Ch?m Panduranga – Champa, c?ng nh? nh?ng tài li?u c?a các thuy?n bè ph??ng Tây, chúng ta có th? nh?n th?y rõ d?u hi?u hi?n di?n c?a mô hình ??c bi?t này trong giai ?o?n 1697 ??n 1832. ?ây là m?t ??c khu hành chính ???c hình thành trong giai ?o?n ng??i Vi?t v?a m?i ti?p qu?n vùng ??t m?i, di dân Vi?t m?i ??n ??nh c? ? vùng ??t m?i, c? dân ng??i Ch?m b?n ??a ch?a quen s? th?ng tr? c?a t?c ng??i khác, hai dân t?c b??c ??u c?ng c? ch?c ch?n s? có nhi?u hi?u nh?m và mâu thu?n. Do ?ó, vi?c hình thành tr?n Thu?n Thành có vai trò chuy?n ti?p tr??c khi chính th?c sát nh?p các ??a h?t c?a ng??i Ch?m vào lãnh th? Bình Thu?n m?t cách ?n ??nh không t?o nên nh?ng mâu thu?n và xung ??t gi?a hai c?ng ??ng. Chính vì nh?ng l? ?y, vai trò c?a tr?n Thu?n Thành trong l?ch s? m? cõi c?a ng??i Vi?t và m?i quan h? giao l?u, hòa h?o gi?a hai dân t?c có m?t vai trò và v? trí r?t quan tr?ng, nó c?n ???c l?ch s? ghi nh?n m?t cách chi ti?t và công minh. K?t Lu?n Bài vi?t này c?a chúng tôi v?a phác th?o v? m?t giai ?o?n ??y bi?n ??ng trong hành trình m? cõi c?a ng??i Vi?t v? ??t ph??ng Nam và m?i giao l?u gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i Vi?t – Ch?m th? k? XVII. Nó ghi nh?n l?i m?t giai ?o?n trong l?ch s? hai dân t?c v?i nh?ng xung ??t, giao tranh, nh?ng bên c?nh ?ó và h?n h?t n?a là m?i quan h? giao l?u, c?ng c? gi?a hai c?ng ??ng t?c ng??i, s? hình thành ph? Bình Thu?n và tr?n Thu?n Thành l? thu?c nó là m?t s? ki?n l?ch s? có th?t c?n ???c ghi nh?n. T? s? ki?n ?y, l?ch s? c?a vùng ??t Ninh – Bình Thu?n (ngày nay) s? ???c kh?c h?a m?t cách sinh ??ng, t? ?ó chúng ta có th? nh?n th?c rõ ràng và ??y ?? v? m?t giai ?o?n chuy?n ti?p t? x? Panduranga (Champa) sang ph? Bình Thu?n (?àng Trong). ?ó là m?t th?i k? mà hai dân t?c Vi?t – Ch?m cùng c?ng c?, lao ??ng, ti?p bi?n và trao ??i các giá tr? v?n hóa t?o nên m?t b?n s?c v?n hóa phong phú và ?a d?ng c?a ??a ph??ng nói riêng và c?a c?ng ??ng các dân t?c Vi?t Nam nói chung. Tham kh?o 1. Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay” ??ng trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, EFEO, Kuala Lumpur, (2003). 2. Coedes (G), Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964. 3. Dampier (William), A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927. 4. Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965. 5. ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005. 6. Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007. 7. Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955. 8. Lafont (P-B), “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris, (1988). 9. Maspero (G), Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928. 10.Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003. 11. Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987. 12. Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb Giáo d?c, Hà N?i, 2002. [1] Xem G. Maspero, Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928, p.240 ; G. Coedes, Les Etats hinduisés d’Indochine et d’Indonésie, De Boccard, Paris, 1964, p.430. [2] Lê Thành Khôi, Le Vietnam: Histoire et Civilisation, Edit de Minuit, Paris, 1955, p.265. [3] Nhi?u tác gi?, ??i Vi?t S? Ký Toàn Th?, Nxb. Hà N?i, Hà N?i, 2003, tr. 698-704. [4] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n,  ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, t?p 1, Nxb. Giáo d?c, Hà N?i, 2002, tr. 114-116. [5] Theo ?ào Duy Anh, ??t n??c Vi?t Nam qua các ??i, Nxb. V?n hóa Thông tin, Hà N?i, 2005, tr. 236-237,  Nam Bàn ? phía B?c Tây Nguyên và Hoa Anh là vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (Phú Yên ngày nay). [6] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 40. [7] P-B. Lafont, “On relations between Champa and Southeast Asia”, trongProceedings of the Seminar On Champa, Paris,(1988),pp. 65 – 75. [8] Abdullah Zakaria bin Ghazali, “Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay”, trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, BFEO, Kuala Lumpur, (2003), pp.168-169. [9] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 68-69. [10] Danny Wong Tze Ken, The Nguyen and Champa during 17 and 18 century, IOC – Champa, San Jose, 2007, p.125 [11] William Dampier, A New Voyage Round the World, The Argonaut Press, London, 1927, pp.272. [12] Po Dharma, Le Panduranga(Campa) 1802-1835, EFEO, Paris, 1987, pp. 67. [13] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 114–115. 14] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 115. [15] Nh? trên. [16] ??i Nam Th?c L?c – Ti?n Biên, ghi chép v? phong trào ch?ng ??i này nh? sau: “….Tháng 12, [1793],ng??i Thanh là A Ban cùng v?i H?u trà viên là óc Nha Thát ? Thu?n Thành n?i lo?n. T? lúc Bà Tranh b? b?t, hai ng??i ??u ch?y v? ??t ??i  ??ng,  A  Ban  ??i  tên  là  Ngô  Lãng  t?  x?ng  mình  có  phép  hô  phong hoán  v?,  g??m  ?ao  không  th?  làm  b?  th??ng.  Ng??i  Thu?n  Thành  là  Ch? Vinh  kêu  h?p  dân  man  ?i  theo.  ??n  b?y  gi?  ?em  ??  ??ng  c??p  Ph?  Hài. Cai  ??i  Nguy?n  Trí  Th?ng  ?em  quân  ch?ng  ?ánh.  A  Ban  gi?  ?ò  thua,  Trí Th?ng ?u?i theo b? ph?c binh gi?t ch?t. Cai ??i dinh Bà R?a tên là D?c và th?  ký  là  Mai  (không  rõ  h?)  ?em  quân  ??n  c?u  vi?n,  ??u  ch?t  c?.  A  Ban bèn  vào  Phan  Rí,  lo  r?ng  cai  c?  Nguy?n  Tân  L?  s?c  m?nh,  mình  không ch?ng  n?i,  bèn  sai  con  gái  ng??i  dân  Thu?n  Thành  b?  thu?c  ??c  vào  qu? chu?i  cho  Tân  L?  ?n.  Tân  L?  b?  câm.  A  Ban  l?i  tung  nhi?u  ti?n  b?c  ?? ng?m k?t v?i quân Tân L? làm n?i ?ng. ??n khi ?ánh, Tân L? b? b?n ph?n  binh ?âm ch?t, dinh tr?i c?a c?i b? ??t và c??p g?n h?t. A Ban l?i kéo quân ??n  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  vì  quân  ít  không  ra,  ?óng  c?a thành t? th?. G?p Khám lý K? Bà T? v?a ??n, Kiêm Th?ng b?t trói ? ngoài c?a thành b?o s? ?em chém. óc Nha Thát s? [K? Bà T?] b? gi?t, nói v?i A Ban b? vây ?i. Kiêm Th?ng bèn th? K? Bà T? v?. A  Ban  l?i  vây  Phan  Rang.  Cai  ??i  Chu  Kiêm  Th?ng  báo  tin  g?p  v? dinh Bình Khang. Tr?n th?  Nguy?n  H?u  Oai  và  L?u th? Nhu?n (không rõ h?) ti?n binh theo th??ng ??o ?? c?u vi?n. A Ban bèn lui v? Bào L?c. Phan Rang ???c gi?i vây. R?i H?u Oai b? b?nh ch?t. Tháng  2,  A  Ban  ti?n  gi?  l?y  Ô  Liêm.  L?u  th?  Nhu?n  và  các  cai  c? T?ng  Tuân  và  Nguy?n  Thành  chia  quân  giáp  ?ánh.  A  Ban  ch?y  v?  Ph? Châm.  Quân  ta  ?u?i  theo  sát.  Gi?c  l?i  ch?y  v?  Th??ng  Dã  (ti?p  ??a  gi?i Chân  L?p). Nhu?n  bèn  v?,  ?em  vi?c  báo  lên.  Chúa  l?i  ra  l?nh  cho  Cai  c? Nguy?n  H?u  Kính,  và  v?n  ch?c  Trinh  T??ng  (không  rõ  h?)  ti?n  nghi  x? trí. Cai c? Nguy?n Th?ng H? ?em quân ti?n ?ánh, ??ng gi?c d?p yên…”. Tr. 115 – 116. [17] Qu?c S? Quán Tri?u Nguy?n, s?d, tr. 116. [18] Po Dharma, s?d, p. 68 – 69. [19] Dohamide – Dorohiem, Dân t?c Chàm l??c s?, Saigon, 1965, tr.106. Ngu?n: T? Panduranga ??n Ph? Bình Thu?n. (M?i quan h? ?àng Trong và Champa th? k? XVII). ??ng Thành Danh Bài ?ã ??ng trên t?p chí X?a và Nay, s? 450, tháng 8/ 2014, tr. 32 – 35)  

+V?n hoá Sa Hu?nh Khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam t? Qu?ng Bình ??n Bình Thu?n và m?t ph?n Tây Nguyên t? lâu ?ã là ??a bàn sinh t? c?a các dân t?c thu?c ng? h? Malayo - Polynesien, trong ?ó ng??i Ch?m là ?ông nh?t.   Phát hi?n kh?o c? h?c v? các khu c? trú và m? táng c?a ng??i c? ? vùng này cho th?y có m?t trung tâm nông nghi?p tr?ng lúa thu?c th?i ??i kim khí phát tri?n t? ti?n Sa Hu?nh t?i Sa Hu?nh v?i các giai ?o?n v?n hóa Xóm C?n (Khánh Hòa), v?n hóa Long Th?nh, v?n hóa Bình Châu và v?n hóa Sa Hu?nh liên t?c cách ngày nay kho?ng 3.500 - 2.200 n?m. Th?i ti?n Sa Hùynh, c? dân c? t?i ?ây s? h?u nh?ng ?? ??t nung g?m chum, vò hình tr?ng có n?p ??y trang trí hoa v?n th?ng, kh?c v?ch… ???c tô màu, mi?t láng. Th?i V?n hóa Sa Hu?nh (Qu?ng Ngãi) c? dân ?ã có nhi?u ngh? c? b?n: ?úc ??ng, rèn s?t, làm g?m, d?t v?i, n?u th?y tinh, ch? t?o ?? trang s?c và buôn bán th??ng m?i mà di v?t còn l?i là các lo?i khuôn ?úc ??ng, x? ??ng, công c? và v? khí b?ng s?t, ?? trang s?c b?ng ?á quý, th?y tinh trong ?ó có v?t ?eo hai ??u thú, các lo?i khuyên tai ?a d?ng: lo?i kh?i tròn phía ngoài có 3 m?u hình tam giác, lo?i tròn phình qu?n nh? con ??a… làm b?ng ??t nung, ?á quý ho??c th?y tinh, kim loa?i ??ng… và ?? g?m v?i các hình d?ng, hoa v?n ??c tr?ng: bát chân cao có hai l? d??i chân trang trí v?n ch?m d?i, n?i mi?ng loe có hai l? trên c?… ??c bi?t là t?c chôn ng??i ch?t trong các lo?i vò g?m [51, tr.11] v?i ?? lo?i ?? tùy táng nh? ?? trang s?c, ?? g?m, v? khí… ???c ch? tác tinh x?o. V?n hóa Sa Hu?nh ???c xem là ti?n ?? c?a v?n hóa Champa. Bát chân cao:  Bát ???c t?o hình nh? m?t chi?c ??a b?ng chân cao h?i loe nh?ng ???ng kính chân chi? nh? b?ng n?a so v?i mi?ng bát. Vành mi?ng có thành h?i xiên. Bát ???c n?n b?ng tay, nung nh? l?a, v?n ch?m d?i. + V?n hoá Ch?mpa (TK II- TK XVII) N?m 179 tr. CN, m?nh ??t mi?n Trung - Sa Hu?nh cùng chung s? ph?n v?i Âu L?c - ?ông S?n khi Tri?u ?à xâm l??c. N?m 111 tr. CN, mi?n ??t này thu?c nhà Hán, ???c g?i là qu?n Nh?t Nam. Nh?ng cùng v?i nhân dân Giao Ch? và C?u Chân ? phía B?c, nhân dân Nh?t Nam nhi?u l?n kh?i ngh?a ?òi quy?n ??c l?p và ?ã tr? thành b? ph?n ??u tiên giành ???c ??c l?p: N?m 192, Khu Liên (Srimara?) lãnh ??o nhân dân huy?n T??ng Lâm thu?c Nh?t Nam ?u?i ???c quân Hán thành l?p n??c v?i tên g?i là Lâm ?p có ngh?a là x? r?ng. ??n TK VII, Sambhuvarman (Ph?m Chí) kh?ng ??nh tên n??c là Champa mà th? ?ô tr??c ?ó ? Sinhapura (Trà Ki?u). Tuy nhiên ng??i Trung Qu?c l?i g?i Champa là n??c Hoàn V??ng (758 - 859) và sau ?ó g?i là n??c Chiêm Thành. L?ch s? Champa hi?n nay còn nhi?u ?i?m ch?a rõ ràng nh?ng v? ??i th? có th? chia làm các giai ?o?n nh? sau:  - Giai ?o?n Sinhapura - Trà Ki?u (192 - 750): b??c ??u th?ng nh?t.  - Giai ?o?n Virapura (750 - 850): kh?ng ??nh v? th?.  - Giai ?o?n Indrapura - ??ng D??ng (850 - 982): b?t ??u phát tri?n  - Giai ?o?n Vijaya - Bình ??nh (982 - 1471): th?nh ??t và ?i vào kh?ng ho?ng.  - T? n?m 1471, khi b? vua Lê Thánh Tông chia làm 3 n??c nh?, v??ng qu?c Champa ch?m d?t s? t?n t?i. Sau ?ó, các chúa Nguy?n ?àng Trong d?n ki?m soát ??t ?ai còn l?i c?a Champa, n?m 1693, ki?m soát mi?n ??t cu?i cùng Phan Rang - Bình Thu?n. Tuy nhiên ng??i Ch?m v?n ???c chúa Nguy?n và nhà Nguy?n phong v??ng kéo dài ??n n?m 1822 khi vua Ch?m cu?i cùng là Po Ch?n Chan b? sang Campuchia thì v??ng tri?u Champa th?t s? ch?m d?t.  Dân t?c Ch?m c? b?n ???c hình thành t? hai th? t?c: Cau (Caramukar) ? ph??ng Nam và D?a (Narikelanamsa) ? ph??ng B?c. V? không gian sinh t?n, v??ng qu?c Champa có 5 vùng: Amaravati t??ng ?ng v?i Qu?ng Bình - Hu?, Indrapura (Qu?ng Nam – ?à N?ng), Vijaya (Quy Nh?n – Bình ??nh) v?i kinh ?ô là thành Chà Bàn (?? Bàn), Kauthara (Khánh Hòa), Pandurangar (Bình Thu?n – ??ng Nai).  Qua hàng ngàn n?m l?ch s?, nhân dân Champa ?ã xây d?ng nên m?t n?n v?n hóa ??c ?áo mang ??m tính b?n ??a và ch?u ?nh h??ng tôn giáo ?n ?? trong ?ó ch? y?u là Bà la môn giáo và Ph?t giáo. Trong ??o Bà la môn, ng??i Ch?m tôn th? Shiva trong tam v? nh?t th?, Vishnu và Brahma ít quan tr?ng h?n. T? kho?ng th? k? XI ??o H?i xu?t hi?n trong c?ng ??ng Champa.  Champa ?ã ?? l?i m?t kh?i l??ng di tích và di v?t r?t l?n v? ki?n trúc, ?iêu kh?c ?á, các lo?i ?? ??ng, ?? g?m, ?? th? cúng b?ng vàng, b?c, các lo?i ?? trang s?c… các lo?i hi?n v?t này ph?n ánh nh?ng nét sinh ho?t trong xã h?i Champa x?a, t? ??i th??ng ??n tôn giáo và cung ?ình, chúng có giá tr? v? nhi?u m?t, nh?t là v? ngh? thu?t. ??c bi?t có m?t qu?n th? ki?n trúc ??n tháp thu?c tôn giáo c?a Ch?mpa ? M? S?n (Qu?ng Nam) còn g?i là “thánh ??a M? S?n” ???c UNESCO công nh?n là di s?n v?n hoá th? gi?i vào tháng 12 n?m 1999. Ngoài ra, ng??i Ch?mpa còn ?? l?i các di s?n ca múa nh?c th? hi?n m?t ph?n trên ?iêu kh?c ?á: các t??ng v? công ho?c ng??i ch?i nh?c c?.  - Ki?n trúc Champa ch? y?u là các lo?i ??n tháp (kalan) b?ng g?ch ???c xây d?ng theo m?t k? thu?t ??c bi?t v?i ngh? thu?t ch?m kh?c tinh x?o trên g?ch. Trong quá trình t?n t?i, ng??i Champa ?ã xây d?ng hàng tr?m ??n tháp nh?m th? cúng th?n và các v? vua, tuy nhiên khi ng??i Champa suy y?u các tháp ?ã b? b? hoang và b? phá ho?i nghiêm tr?ng, hi?n nay còn l?i kho?ng 70 tháp, r?i rác ? Bình Thu?n, Ninh Thu?n, Khánh Hòa, Phú Yên, Bình ??nh, ?aklak... t?p trung nhi?u ? Qu?ng Nam, nh?t là M? S?n n?i ???c coi là vùng ??t thánh dùng xây ??n tháp th? các v? vua ?ã qua ??i mà m?i v? vua ???c xây d?ng m?t c?m ki?n trúc g?m 4 tháp (tháp c?ng, tháp n??c, tháp l?a và tháp th?). Tháp Ch?m th??ng có m?t b?ng vuông, dùng g?ch làm v?t li?u xây d?ng chính, ch? có m?t ít b? ph?n b?ng ?á nh? mi c?a, tr? c?a, b?c c?a. M?i tháp có ba t?ng, nh? d?n khi lên cao theo d?ng núi Meru - n?i trú ng? cùa các th?n Bà la môn, tháp ch? m? m?t c?a chính h??ng v? phía ?ông, 3 c?a còn l?i ?óng kín. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m thì h??ng ?ông là h??ng c?a th?n linh, B?c là h??ng c?a ma qu?, Tây Nam là h??ng c?a dân chúng nên nhà c?a c?a ng??i Ch?m th??ng m? c?a v? h??ng Tây Nam.  - ?iêu kh?c ?á Champa là m?t b? môn n?i ti?ng ???c nghiên c?u t? cu?i th? k? XIX. Các nhà nghiên c?u ?ã ??nh ra ???c các phong cách t?o hình c?a Champa t? giai ?o?n tr??c TK VII (ch?u ?nh h??ng ngh? thu?t Amaravati c?a ?n ??) cho t?i giai ?o?n n?a sau TK VII tr? ?i, ?ã t?o ra ???c nh?ng nét riêng c?a ?iêu kh?c ?á Champa qua 8 lo?i phong cách: M? S?n E1, Hòa Lai, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Chánh L?, Tháp M?m, Yang Mun, Pô Rô Mê. Hi?n nay s?u t?p ?iêu kh?c Champa t?p trung ? các B?o tàng L?ch s? Hà N?i, B?o tàng Ch?m ?à N?ng, B?o tàng T?ng h?p Hu?, B?o tàng Bình ??nh và B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam –Tp. HCM. Ngh? thu?t ?iêu kh?c Champa r?t phong phú v?i nhi?u tác ph?m phù ?iêu, t??ng tròn g?n v?i sinh ho?t tôn giáo Bà la môn, trên nh?ng tác ph?m này th??ng b?t g?p nét ch?ng t?c, y ph?c, trang s?c Ch?m hòa tr?n v?i hình ?nh các v? th?n Bà la môn, ho?c nh?ng nét t? th?c c?ng nh? cách ?i?u th? hi?n trong hình ?nh con ng??i, loài v?t… h?t s?c sinh ??ng. - N? th?n Devi: ???c t?o tác bán thân, tóc búi ki?u hình tháp, lông mày li?n nhau, m?t m? to, s?ng m?i th?ng, cân ??i, mi?ng h?i n? n? cu?i t?o nên khuôn m?t xinh ??p, hài hòa, t??ng ?? h? b? ng?c tròn c?ng s?c s?ng nh?ng l?i t?o nên m?t c?m giác thánh thi?n. Theo truy?n thuy?t, n? th?n Devi có tên Champa là Rija kula hara Devi, là v? c?a vua Indravarman II, ng??i sáng l?p tri?u ??i ??ng D??ng, tri?u ??i Ph?t giáo vào th? k? th? IX. Vì Devi có công v?i ??t n??c, ??c bi?t là th??ng giúp ?? nh?ng ng??i nghèo, cô nhi qu? ph?, nên sau khi m?t bà ???c phong th?n và ???c vua Jaya Shinhavarman I d?ng tháp th?.    - Th?n Shiva: Shiva là th?n Bà la môn giáo ???c ng??i Ch?m th? cúng và tôn vinh là v? th?n t?i cao. Kho?ng TK IV, s? tôn th? Shiva m?t cách tuy?t ??i c?a các vua Champa kh?i ??u b?i vua Bhabravarman ?ã hình thành m?t tôn giáo chuyên th? th?n Shiva g?i là Shiva giáo mà t? ?ó ra ??i khu “thánh ??a M? S?n”. Shiva v?a mang tính h?y di?t v?a mang tính sáng t?o, v?a ???c coi là hung th?n phá ho?i, h?y di?t muôn loài v?a là phúc th?n b?o v? ??i s?ng c?a c? dân Champa. Shiva th??ng th? hi?n d??i d?ng m?t nam nhân có ba con m?t v?i m?t th? ba ? gi?a trán, ba m?t t??ng tr?ng cho m?t tr?i, m?t tr?ng, ng?n l?a th? gian, và có th? nhìn th?y h?t quá kh?, hi?n t?i, t??ng lai. Tay Shiva có khi c?m ?inh ba bi?u t??ng cho sáng t?o, b?o t?n và h?y di?t, có khi c?m rìu bi?u hi?n cho s? tuy?t ??i ho?c c?m cây ki?m xua ?u?i nh?ng s? hãi và m?t tay ban phúc lành. Shiva c?ng là v? th?n t?ng h?p, v?n s? ??u qui t? vào ?ó, khác nào nh? bi?n là n?i qui t? t?t c? m?i dòng n??c trong, n??c ??c.  Bi?u t??ng c?a Shiva là Linga. Linga c?ng là bi?u hi?n c?a tam v? nh?t th? v?i ch?m ??u hình c?u tròn là Shiva, ph?n gi?a là Vishnu có tám c?nh và ph?n cu?i là Brahma có b?n c?nh. Chi?c Linga ??u tiên xu?t hi?n d??i tri?u vua Bhadravarman th? k? IV. Nhà vua cho xây t?i thánh ??a M? S?n m?t ??n th? th?n Shiva Bradravarman, mà bi?u t??ng là m?t Linga. - Th?n Ganesha: Là con c?a Shiva và Parvati, ???c th? hi?n d?ng ??u voi mình ng??i v?i cái b?ng to ?n quá no b? v? ph?i qu?n con r?n Naduki bó l?i. Theo th?n tho?i ?n ??, th?n Ganesha có ??u voi là vì do trong m?t c?n nóng gi?n, Shiva l? ch?t m?t ??u Ganesha. Ngay sau ?ó Shiva s?a ch?a sai l?m b?ng cách l?p l?i nguy?n s? l?y ??u k? nào g?p tr??c tiên ?? g?n vào thân hình Ganesha cho Ganesha s?ng l?i, nh?ng sinh v?t mà Shiva g?p ??u tiên sau khi chém con mình l?i là m?t chú voi nên Ganesha ?ành mang ??u voi mình ng??i. Ganesha ???c coi là th?n tài, th?n h?nh phúc. ? nh?ng qu?c gia theo ?n giáo, Ganesha r?t ???c sùng kính. Ganesha Ch?m ???c th? hi?n nh? trong th?n tho?i v?i t? th? ng?i, ??u ??i v??ng mi?n, có con m?t th? ba gi?a trán,b?ng cu?n con r?n Naduki. T??ng b? m?t c? 2 cánh tay.   - S? t? (Trà Ki?u – Qu?ng Nam, TK X - XI) S? t?, ng??i Ch?m g?i là “Rimon”, là hình t??ng ph? bi?n trong ?iêu kh?c Champa, ??c bi?t là ? kinh ?ô Sinhapura (thành ph? s? t?) - Trà Ki?u. S? t? là con v?t không có ? Champa nh?ng vua chúa Champa l?i dùng s? t? bi?u hi?n cho v??ng quy?n. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m s? t? bi?u t??ng cho quý t?c, cho s?c m?nh vì theo truy?n thuy?t, s? t? là m?t trong m??i ki?p hóa thân c?a th?n Vishnu và ?ã gi?t ???c qu? Hiraya Kapipu. S? t? Champa th??ng ???c t?o thân hình v?m v? v?i các t? th? ??ng, ng?i, qu?, ph? bi?n là t? th? ??ng. Ngh? nhân th? hi?n s? t? không hoàn toàn ?úng theo ??i th??ng nh?ng l?i ???c mang r?t nhi?u ?? trang s?c.  - ?? g?m: Ngh? g?m ? Champa ít ???c bi?t ??n. Kho?ng n?a cu?i TK XX m?i có m?t s? công trình ?? c?p v? g?m Champa nh?ng t? ?ó ??n nay nh?ng hi?u bi?t v? dòng g?m này v?n còn ít ?i so v?i lãnh v?c ki?n trúc và ?iêu kh?c c?a v??ng qu?c Ch?mpa. Tuy nhiên ?i?u ch?c ch?n là ?ã t?ng t?n t?i nh?ng lò g?m c? trong ??a bàn c? trú c?a ng??i Ch?m ? Bình ??nh nh? các lò Gò Sành, Gò H?i, Gò Tr??ng C?u, Gò Cây Me, Gò Ké… mà niên ??i thu?c th?i Vijaya. ?i?m quan tr?ng khác là s?n ph?m lo?i g?m này ch? y?u ???c phát hi?n trong nh?ng công trình kh?o c? không nh?ng ? Hoa L?, Th?ng Long thu?c ??i Vi?t, ??i Làng, ??i Lào (Lâm ??ng) mà còn tìm th?y trên con tàu ??m ? Padanan (Philippine), ? c?ng Altur thu?c bán ??o Sinai (Trung C?n ?ông) [31, tr.236-242] … ?i?u ?ó cho th?y g?m Champa th?c s? là m?t lo?i s?n ph?m có ch?t l??ng ???c tin t??ng s? d?ng ? ngoài Champa. ?ây có l? c?ng là m?t d?ng g?m xu?t kh?u mà không s? d?ng trong n?i ??a t??ng t? nh? g?m Chu ??u Vi?t Nam th?i Lê.   S?n ph?m g?m Champa r?t ?a d?ng t? các lo?i g?ch, ngói, v?t trang trí ph?c v? vi?c xây ??n tháp, thành trì ho?c ki?n trúc nhà ? cho ??n các lo?i ?? ??ng nh? bát ??a h? chóe, âu, bình, vò... G?m ?? ??ng Champa có nét riêng v? dáng ki?u và ??c bi?t là màu men v?i các lo?i men nâu ng? ?en, da l??n, men ng?c, men s?t… mà bao gi? ph?n chân hi?n v?t c?ng ???c ?? m?c. G?m ?? ??ng Champa ???c trang trí ki?u khuôn in, ??p n?i ho?c kh?c v?ch v?i nh?ng h?a ti?t hoa sen, dây lá, hình k? hà, sóng n??c, m?t Kala… cho th?y ?ây là nh?ng th? pháp trang trí ??c thù c?a các lo?i men ??c s?c TK XIII - XIV tr??c khi xu?t hi?n g?m men xanh tr?ng. - Lokesvara (Th? t? t?i B? tát) Ng??i Champa xem Lokesvara là hình th?c th? hi?n s? k?t h?p gi?a Shiva (Bà la môn giáo) và Avalokitesvara (Ph?t giáo) v?i hình t??ng nam nhân, ???c th? ph? bi?n nh?t t?i vùng Indrapura (??ng D??ng - Qu?ng Nam), n?i ?ây tìm th?y nhi?u t??ng Lokesvara b?ng kim lo?i (??ng, vàng, m? vàng ho?c b?c) ?a s? ???c l?u gi? t?i B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam – TP. HCM và B?o tàng Chàm ?à N?ng. Lokesvara ???c th? hi?n trong t? th? ??ng ho?c ng?i, ng?c n? eo thon, mang nhi?u trang s?c ? tai, c?, b?p tay, c? tay, c? chân… khuôn m?t ??y ??n. ?ôi m?t m?, tóc búi cao có mi?n ch?m Avalokitesvara. T??ng th??ng có hai tay, c?m hoa sen, chu?i h?t ho?c bình n??c cam l?. Ngh? nhân Champa ?ã th? hi?n Lokesvara v?i ý ngh?a thu?n túy b?ng tr?c giác, nh?ng bi?u tr?ng c?a Ph?t giáo phù h?p v?i ??c v?ng và ni?m tin c?a xã h?i Champa x?a.   - T??ng Ph?t ??ng D??ng - TK IV Ng??i Ch?m g?i ??c Ph?t là “ph?h”. T??ng ??ng D??ng m?c áo choàng h? vai trong t? th? ??ng trên tòa sen, tóc hình b?t ?c, tai dài g?n ??n vai, ?ôi m?t m?, khuôn m?t thon và ??y ??n.  T??ng Ph?t ???c th? hi?n khá v?m v?, mang ??m phong cách ?n ?? ??n n?i có nhà nghiên c?u cho r?ng t??ng ???c mang t? ?n ?? sang. Trong các công trình nghiên c?u v? Champa, ngh? ?úc ??ng ít ???c quan tâm nh?ng có m?t ?i?u ?áng l?u ý là trong các di v?t Champa h?u nh? không có t??ng Ph?t b?ng ?á và ng??c l?i không th?y các lo?i t??ng Bà la môn ???c ?úc b?ng ??ng. ?nh h??ng c?a Ph?t giáo v?i Champa th? hi?n m?nh nh?t vào th?i k? Indrapura.

L?U L?C X? CHAMPA JaHaon *Bi?n Ch?mpa, 28/12/1282. G?n m?t tháng lênh ?ênh trên bi?n, ch? còn vài ngày n?a là ??n Ch?mpa. Trong tôi c? mong ???c s?m th?y mi?n ??t ?y, n?i mà tôi có th? th?y ???c nh?ng ?i?u m?i m?, nh?ng con ng??i m?i. Tôi t? c??i chính mình, sao tôi l?i suy ngh? k? c?c nh? v?y! Nhi?u ng??i nói r?ng, h? nh? nhà l?m, h? mu?n lênh ?ênh nh? v?y mãi. Ch?mpa s? là m?t n?i r?t t?i t?. Tôi là Yuen Pa, 25 tu?i, sinh ra ? m?t làng quê nghèo, vùng Qu?ng ?ông, Nam T?ng. Tôi là ??a con duy nh?t c?a ba m?, chúng tôi yêu th??ng và s?ng vui v? v?i nhau, cu?c s?ng c? th? trôi qua bình th?n, gi?n d? cho ??n khi ng??i Mông C? xu?t hi?n. Hai n?m tr??c Nam T?ng b? quân Mông C? xâm chi?m. Nh?c ??n quân Mông C? tôi l?i c?n r?n r?i n??c m?t. Chúng quá tàn ác, sao chúng l?i có th? gi?t ng??i tàn b?o ??n v?y? Chúng c?ng có cha m?, có con, có ng??i thân, b?n bè... chúng c?ng là con ng??i nh? tôi v?y, nh?ng d??ng nh? chúng ch?ng có chút ??ng c?m gì v?i ??ng lo?i. Chúng ??t c? làng chúng tôi, gi?t b?t c? ai chúng th?y, k? c? tr? s? sinh và ph? n? mang b?u. Cu?c s?ng d??ng nh? là m?t chu?i ?au kh? b?t t?n, ông tr?i c? thích ??a ??y con ng??i vào nh?ng th?m c?nh k? c?c nh?t. Bây gi? ?ây, b?n bi?t không? tôi l?i ? ?ây, trên nh?ng chi?n thuy?n d?n ??u b?i b?n Mông C?, tôi tr? thành th? x?u xa mà tôi c?m thù nh?t. Hôm ?ó tôi ?ã nhìn th?y t?t c?, trong vô v?ng tôi núp mình trong b?i cây trên m?t ng?n ??i cao ngoài làng. Quân Mông C? ti?n vào làng, chúng gi?t t?ng ng??i, ??t t?ng c?n nhà. Tôi quá hèn nhát, ch? bi?t núp, không dám ch?y ra, ch?y ra lúc ?ó ??ng ngh?a v?i cái ch?t. Trong thâm tâm, tôi bi?t r?ng nh?ng ng??i thân yêu ?ang g?p nguy hi?m, nh?ng tôi l?i t? d?i r?ng h? s? ch?y thoát. M?t suy ngh? d?i trá hèn h?. Khi b?n Mông C? ?ã r?i ?i, tôi m?i dám b??c vào ngôi làng, nhà tôi ch?ng còn gì ngoài tro b?i. H?n n?a n?m sau, tôi quanh qu?n kh?p n?i c? tìm tung tích c?a cha m?. Trong s? nh?ng ng??i còn s?ng, có ng??i nói cha m? tôi ?ã m?t, có ng??i nói h? không bi?t. Nh?ng tôi ch?a bao gi? còn nhìn th?y cha m? n?a, c?ng ch?ng còn ng??i thân nào. Tôi ??n Qu?ng Châu, xin vào làm ph? b?p trong m?t quán ?n. Làm nh?ng vi?c l?p ?i l?p l?i, ngày qua ngày ch? ?? sinh t?n. Trong quán ?y có m?t cô gái tên Khan Sy, cô gái r?a chén c?a quán ?n. Tôi c?m m?n c? ?y, ngh? r?ng chúng tôi h?p ?ôi. L? ?âu sau này chúng tôi có th? cùng k?t duyên, xây nên ngôi nhà, có v?i nhau nh?ng ??a con, cùng xây nên m?t gia ?ình h?nh phúc. Suy ngh? ?y ?em l?i cho tôi chút ?m áp. Tôi hay nhìn tr?m cô ?y, nhìn mái tóc tôi r?t mu?n ch?m vào. Có ?ôi l?n ánh m?t chúng tôi b?t g?p nhau, th?t thú v? và b?i r?i. R?i m?t hôm, tôi ngõ l?i, cô ?y ??ng ý. Chúng tôi yêu nhau ???c h?n m?t n?m và có r?t nhi?u k? ni?m vui bu?n. Nh?ng cu?i cùng chúng tôi ?ã chia tay. Khan Sy ?ang tu?i tr?ng tròn, nhi?u ng??i h?i c??i cô ?y, ng??i giàu c?ng có, ng??i tu?n tú c?ng có, t?t c? ??u có v? t?t h?n tôi. C? nh? v?y làm cho cô ?y ph?i b?n kho?n. Tôi yêu Khan Sy l?m, tôi b?o r?ng tôi s? c? g?ng cho hai tôi có m?t cu?c s?ng t?t ??p, hãy tin ? tôi. Lúc ?y, tôi không có gì trong tay. Khan Sy không tin l?i tôi nói. Sau ?ó, tôi càng níu gi?, cô ?y càng quy?t tâm r?i b?. Tôi nh? ?iên d?i, con tim tan nát. Sao cu?c ??i l?i nh? th?? Sao m?t ng??i có th? t? b?c v?i ng??i yêu th??ng mình nh? v?y? Bi?t bao k? ni?m mà sao h? có th? quên nhanh ??n nh? v?y? R?i m?t ngày Khan Sy nói chúng tôi nên chia tay, cô ?y xin l?i, cô ?y c?n ph?i ngh? v? t??ng lai c?a gia ?ình mình, ?ã có ng??i h?i c??i và cô ?y ?ã ??ng ý. Không còn cách nào khác, tôi và Khan Sy r?i xa nhau t? ?ó. Lúc này, gian s?n ??i T?ng ?ã thu?c v? ng??i Mông C?. Tri?u ??i m?i l?y qu?c hi?u là Nguyên. M?t hôm tôi ?ang làm thì quan quân tri?u ?ình t?i b?t tôi ?i. H? nói tri?u ?ình ?ang tuy?n binh, tôi bu?c ph?i tòng quân. Cu?c ??i tôi b?t ??u chuy?n sang m?t ngã r? khác ? m?t n?i xa xôi, tôi tr? thành th? mà tôi c?m ghét nh?t. Cu?i n?m 1282, Toa ?ô d?n ??u 10 v?n quân cùng 1000 chi?n thuy?n t? Qu?ng Châu ti?n th?ng ??n Ch?mpa.   *Bi?n Ch?mpa, 29/12/1282. Sau g?n n?a n?m hu?n luy?n, tôi ???c ?i?u ?i tham gia cu?c vi?n chinh Ch?mpa. Do không quen v?i khí h?u trên bi?n nên tôi b? s?t n?ng, có m?t ng??i tên Yan Sao ???c phân công ch?m sóc tôi. Nh? anh ta t?n tình ch?m sóc mà tôi ?ã qua kh?i c?n b?o b?nh, chúng tôi thân nhau t? ?ó. Tôi và Yan Sao cùng thu?c m?t ti?u ??i, anh c?ng là ng??i Hán nh? tôi. Hàng ngày c? ??n gi? ?n, tôi l?i r? Yan Sao cùng ?i ?n, m?t hôm th?y Yan Sao ?n c?m mà m?t r?i l?, anh nói anh nh? nhà quá. Anh tâm s? tr??c ?ây anh là ng? dân ? m?t làng chài nh?, anh có m?t cô v? xinh ??p cùng ??a con th? ?ang ch? ? quê nhà. Tri?u ?ình ban l?nh tòng quân, anh không th? tr?n, c?ng không ?? ti?n lo lót quan l?i, ch? còn bi?t hy v?ng có th? toàn m?ng tr? v?. Quen nhau t? khi lên chi?n thuy?n này, tôi luôn c?m nh?n ???c sâu th?m trong Yan Sao là s? bu?n bã, b?t l?c và n?i s? hãi, lo l?ng. Anh có quá nhi?u th? ?? ngh? v?. So v?i anh, tôi l?i th?y mình may m?n ph?n nào, tôi không có quá nhi?u th? ph?i lo ngh? nh? Yan Sao. H?m ??i có t?i 1000 chi?n thuy?n do Nguyên soái Toa ?ô ch? huy. Chi?n thuy?n r?t to, m?i chi?c ch?a t?i 100 ng??i cùng l??ng th?c, binh ph?c và nhi?u th? c?n thi?t khác cho t?ng ?y con ng??i trong vòng m?t n?m. Nguyên Tri?u ?ã chu?n b? hai n?m tr?i cho vi?c chinh ph?c Ch?mpa l?n này. Tr??c kia Nam T?ng là m?t ?? qu?c giàu có s? h?u k? thu?t ?óng tàu tân ti?n nh?t thiên h?. D?a vào k? thu?t ?ó, Nguyên Tri?u cho ?óng m?t lo?t chi?n thuy?n c? l?n chu?n b? cho vi?c chinh ph?c nh?ng x? s? xa xôi nh? Ch?mpa, Java và ??i Vi?t. ?? ch? Mông Nguyên ??t ng??i Mông C? lên v? trí ?u vi?t nh?t, n?m quy?n cai tr? thiên h?, ??ng th?i h? c?ng ??t chúng tôi - nh?ng th?n dân c?a Nam T?ng xu?ng v? trí th?p nh?t g?i là Nam nhân. ??i v?i tôi b?n Mông C? m?i x?ng ? v? trí th?p nh?t, chúng không gì h?n là nh?ng k? du m?c man r? không chút tính ng??i. Không hi?u sao ông tr?i l?i trao cho chúng v? trí ?u vi?t h?n so v?i các gi?ng dân khác, th?t không công b?ng. V?i b?n tính tàn b?o và tham v?ng ngu xu?n, H?t T?t Li?t xua nh?ng ng??i nh? tôi và Yan Sao ??n nh?ng vùng ??t xa l?, ? ?ó chúng tôi bu?c ph?i sát h?i nh?ng ng??i xa l? ch?ng thù oán gì v?i mình, h?n thù l?i ch?t thêm h?n thù. Nh?ng ng??i Hán nh? tôi ch?ng m?n mà gì khi ph?i chi?n ??u trong hàng ng? quân Mông Nguyên, chúng tôi bu?c ph?i tòng quân ch? vì th?i th?. Màn ?êm buông xu?ng, c? m?t vùng bi?n l?p lánh ánh ?èn c?a 1000 chi?n thuy?n, t?a nh? ngàn ngôi sao sáng gi?a ??i d??ng. Tôi ??ng trên thuy?n, nhìn ng?m nh?ng ánh ?èn, r?i l?i nhìn lên b?u tr?i có vô s? nh?ng vì sao sáng. T? h?i có ph?i m?i ngôi sao là m?t linh h?n? ??t nhiên, tôi th?y h?, r?t nhi?u ng??i, có c? ba m?, trên ng??i h? toàn máu. T?t c? h? ?ang nhìn tôi ch?m ch?m. M?t ph?n tôi mu?n ch?y ??n v?i h?, m?t ph?n tôi th?y s? hãi. Ánh m?t h? nh? mu?n nu?t s?ng tôi, nh?ng h? ch?ng làm gì c?, h? ch? nhìn. Phía sau tôi là m?t cánh c?ng g?, sau cánh c?ng là m?t ??i d??ng mênh mông. M?t n??c ? ?ó r?t ph?ng l?ng. Tôi v?i ch?y v??t qua cánh c?ng, th?t l? là tôi có th? ??ng trên m?t n??c, lúc ?ó tôi c?m nh?n th?y m?t con qu? ?ang ? phía sau mình, nó ch?n cánh c?ng l?i. Tôi ti?p t?c ch?y xa kh?i cánh c?ng, ch?y mãi, r?i tôi nh?n ra m?i th? xung quanh là m?t bi?n n??c r?ng vô t?n. Xa xa tôi th?y cánh c?ng g? ban nãy. Tôi quy?t ??nh ch?y l?i cánh c?ng. Khi ?ã ch?y t?i tr??c c?ng, tôi b?ng d?ng l?i, c?m nh?n có th? gì ?ó ?ang ? trên ??u mình, m?t con qu? ?ang ?n nh?ng móng tay s?t nh?n c?a nó xuyên qua ??u tôi... Tôi ch?t t?nh d?y, Yan Sao ?ang v? nh? vào ??u tôi, hóa ra m?i th? kinh kh?ng lúc nãy ch? là m?. Yan Sao v?a v? tôi v?a g?i "d?y ?i Yuen Pa, t?i ??t li?n r?i!". Tôi t?nh d?y trong m? màng, tr?i ?ã t? m? sáng, có th? nghe th?y ti?ng gà gáy, phía tr??c chúng tôi là vùng ??t c?a Ch?mpa.     *??m Cri Vinaya, g?n kinh ?ô Ch?mpa, 30/12/1282. ?? ?ánh chi?m kinh ?ô Vijaya, tr??c h?t chúng tôi ph?i vào ???c m?t con ??m r?ng l?n tên là Cri Vinaya. Ch? có m?t c?a bi?n h?p ?? vào con ??m ?y, quân Ch?mpa có th? ??t mai ph?c ? hai bên c?a bi?n. Vì v?y vi?c ti?n vào ??m s? r?t nguy hi?m, nh?ng không còn cách nào khác. 1000 chi?n thuy?n ?ang ch?m rãi v??t qua c?a bi?n ?y. T?ng chi?c n?i ?uôi nhau xâu chu?i thành m?t ???ng th?ng, m?i ng??i im l?ng m?t cách ?áng s?. Nh?ng g??ng m?t s? hãi, lo l?ng báo hi?u ?i?u ?áng s? ?ang g?n k?. M?t n??c th?t ph?ng l?ng, ? phía ?ông, m?t tr?i ch? m?i b?t ??u ló d?ng. ??t nhiên, trên tr?i xu?t hi?n nh?ng t?ng ?á kh?ng l? lao v? phía chúng tôi. Hàng ch?c t?ng ?á lao t?i t? phía tây. M?t n??c t?nh l?ng b?ng xu?t hi?n nh?ng ti?ng n? d? d?i. M?t vài chi?c thuy?n b? ?á ?âm th?ng ?ang chìm d?n, nhi?u ng??i ch?t ?u?i, có ng??i b? ?á ?âm ph?i nát bét. Nh?ng t?ng ?á v?n ti?p t?c lao t?i nh? món quà ra m?t ch?t chóc t? Ch?mpa. Phía tây c?a bi?n có nhi?u máy b?n ?á l?n. Quân Ch?mpa không ng?ng b?n ra nh?ng t?ng ?á kh?ng l? v? phía chúng tôi nh?m phá h?y nh?ng chi?n thuy?n. M?c cho c?n m?a ?á, chúng tôi dong thuy?n ti?n th?ng v? phía tây c?a bi?n, ph?i tiêu di?t ??i quân b?n ?á. Ch?ng m?y ch?c thuy?n ?ã ti?n sát b?, l?p l?p binh lính r?i thuy?n ti?n v? phía máy b?n ?á. ??i c?a tôi dùng khiên r?ng che ch?n l?n nhau tr??c nh?ng m?i tên ??c. Chúng tôi t? t? ti?n v? phía tr??c, r?i b?ng nhiên quân Ch?mpa rút ch?y b? l?i nh?ng máy b?n ?á ?ã b? phá h?y. K?t thúc tr?n này, có 12 thuy?n b? chìm, kho?ng 1000 ng??i ch?t. Tôi và Yan Sao may m?n v?n còn s?ng. ?ây m?i ch? là s? kh?i ??u c?a nh?ng c?n ác m?ng. Chúng tôi ti?p t?c dong thuy?n ti?n v? phía ?ông ??m Cri Vinaya. B? ??m n?i chúng tôi d?ng tr?i là m?t bãi cát tr?ng r?ng l?n. T? doanh tr?i nhìn v? phía tây là b? bên kia c?a ??m, n?i có quân Ch?mpa; n?u ?i v? phía ?ông kho?ng n?a canh gi? s? th?y bi?n Ch?mpa. Chi?n thuy?n ???c neo l?i trong ??m, chúng tôi di chuy?n trên nh?ng con phà ?? vào b?. T?i hai ngày sau thì m?i vi?c m?i xong xuôi. Trong h?n 30 ngày sau ?ó không có chi?n s? n? ra. C? vài ngày l?i có s? gi? sang d? hàng vua Ch?mpa, nh?ng không có d?u hi?u cho th?y Ch?mpa s? ??u hàng. Trong m?t bu?i chi?u, ??i tôi ?i tu?n tra quanh b? bi?n. ? ?ó có r?ng thông và nh?ng dãy núi cao nhô ra bi?n. Trong khu r?ng có nh?ng qu? trái nh? mà tôi không bi?t tên, nh?ng trái ?y v?a chua v?a ng?t v?a ??ng, ?n vào r?t s??ng mi?ng. Chúng tôi hái nh?ng trái ?y, ng?i ngh? l?i bên g?c cây, v?a ?n trái v?a bàn v? cu?c chi?n ?ang di?n ra. R?i mai Ch?mpa s? ??u hàng ch?ng? Tôi h?i ?ùa Yan Sao. Nhìn v? phía Bi?n, Yan Sao tr?m ngâm: Không ?âu, tr? phi s? gi? mình có phép thu?t! Yuen Pa ?i, chúng ta ??u mong t?i ngày tr? v?. Quê h??ng ? phía bên kia bi?n c?. Nh?ng ph?i ch?p nh?n thôi, Ch?mpa có ??u hàng thì còn có chi?n d?ch ti?n lên ??i Vi?t, hành trình tr? v? gian nan l?m. Ng??i Ch?m hay ng??i Vi?t không bao gi? d? dàng giao l?i gian s?n c?a h?, mu?n chi?m l?y ch? con cách ?? máu mà thôi. M?t hôm ??i tôi ?ang ?ánh cá ? ??m thì th?y m?t thuy?n l?n ?i ngang qua, là thuy?n c?a s? gi? ?i d? hàng ng??i Ch?mpa tr? v?. Trên thuy?n l?i c?m c? ?en, là d?u hi?u báo r?ng s? m?nh ?ã th?t b?i, là l?n th? 7 r?i. Ba ngày sau, ??i tôi nh?n nhi?m v? h? t?ng s? gi? sang d? hàng. ?ây là l?n th? 8, c?ng là l?n cu?i cùng, n?u không thành công thì s? có m?t tr?n quy?t chi?n. Ch?ng m?t nhi?u th?i gian ?? thuy?n ??n ???c phía tây b?c c?a ??m. ? ?ó có m?t con sông l?n, chúng tôi dong thuy?n ?i ng??c dòng sông v? phía tây nam, n?i có nhà vua ng?. Khác h?n v?i n?i chúng tôi ?óng quân là m?t n?i khô h?n, nhìn ra hai bên b? sông có th? th?y nh?ng ??ng lúa xanh r?ng mênh mông, cây c? phát tri?n t??i t?t. Lâu lâu l?i th?y m?t s? thuy?n Ch?mpa ?ang ?i xuôi ng??c. Có v? m?i sinh ho?t c?a ng??i dân v?n di?n ra bình th??ng. Nhi?u ng? dân ch? m?t qu?n mà không m?t áo b?t k? là trai hay gái, khí h?u n?i ?ây khá nóng nên nhi?u khi m?t áo là không c?n thi?t. Ph?n l?n h? có làn da ?en ngâm, nh?ng c?ng có ng??i có da tr?ng sáng. Nhìn th?y thuy?n s? gi? h? c?ng ch?ng b?n tâm l?m, v?n ti?p t?c công vi?c. Có l? thuy?n s? gi? ?i qua ?ây nhi?u l?n r?i nên c?ng ch?ng còn gì l?. ? phía nam b? sông có m?t thành quân s? r?t r?ng, ng??i Ch?m g?i là Bal Sri Banoy. Thành ch? y?u ???c làm b?ng g?, phía B?c thành d?a vào hào t? nhiên là con sông mà chúng tôi ?i qua. Thuy?n ph?i m?t h?n n?a canh gi? m?i ?i qua h?t m?t b?c c?a thành. D?a vào tính toán thì thành này có chu vi kho?ng 20 d?m. Trên thành có binh lính canh gi? c?n m?t. H? m?t qu?n áo v?i màu ?en xám, ?i chân tr?n, tay c?m giáo và khiên. Có nhi?u ng??i còn có cung v?i tên n? ???c t?m ??c. M?t s? ít ng??i khác, có l? là ch? huy ???c trang b? áo giáp. So v? trang b? h? không h? thua kém binh lính nhà Nguyên, ch? khác là chúng tôi ??u có giày ?? ?i. ? phía d??i thành, lâu lâu th?y có nh?ng con voi cao t?i 3 mét ?ang ???c cho ?n, ngà c?a chúng s?t nh?n ???c b?c l?i b?ng thép, ch?c h?n là voi chi?n Ch?mpa, trông khá ?áng s?. V?n còn 10 d?m n?a m?i ??n n?i nhà vua ng?, chúng tôi ti?p t?c dong thuy?n v? phía tr??c.     *??a khu Vijaya, Ch?mpa, 10/2/1283. Có m?t nhóm binh lính Ch?mpa ?ang ?óng tr?i ? ven sông. Th?y thuy?n s? gi? nhà Nguyên thì h? ra hi?u cho c?p b?. Sau khi vào b?, chúng tôi ???c chào ?ón b?i m?t v? quan cùng kho?ng 100 binh lính khác. V? quan ?y m?t m?t chi?c áo dài màu xám ch? dài ??n quá ??u g?i, ph?n thân d??i qu?n m?t chi?c sarong nhi?u màu dài t?i t?n bàn chân, chi?c áo dài che ch?n ph?n trên c?a chi?c sarong ?y, ??u tóc v? quan ???c qu?n l?i g?n gàng b?ng m?t chi?c kh?n màu ?en, chân ông ta mang m?t ?ôi giày ???c làm t? da thú. V? quan còn có m?t thanh ?ao ???c ?eo ? sau l?ng, tôi ?oán ông ta là m?t v? võ quan. Không ng? r?ng v? quan này có th? giao ti?p sành s?i v?i chúng tôi b?ng Ti?ng Hán. Sau này tôi m?i bi?t ?ã có r?t nhi?u ng??i Hán dong thuy?n ??n t?n x? này ?? tr?n tránh quân Mông C?, r?t có th? v? quan ?ã h?c Ti?ng Hán t? nh?ng ng??i ?ó. H? ?ã chu?n b? s?n r?t nhi?u ng?a cho chúng tôi c??i. Gi?ng ng?a c?a h? th?p bé h?n nh?ng con ng?a tôi th?y ? Trung Nguyên. Tuy th?p bé nh?ng nh?ng con ng?a này v?n là ph??ng ti?n di chuy?n nhanh nh?t ? x? này. Không m?t nhi?u th?i gian, chúng tôi ?ã ??n ???c hành cung n?i nhà vua ?ang ?. Sau khi dâng th? c?a ch? soái Toa ?ô lên nhà vua, chúng tôi ???c d?n ??n n?i ? giành cho s? gi?, ? ?ó chúng tôi ???c ti?p ?ãi tr?ng th?. ??n ngày hôm sau vua Ch?mpa s? quy?t ??nh có mu?n g?p s? gi? hay không. N?u không hài lòng, ông ta có th? yêu c?u chúng tôi quay tr? v?, th?m chí có th? b?t nh?t ho?c gi?t h?t chúng tôi. *Th? Toa ?ô g?i cho vua Indravarman V: Ta vì th??ng dân x? ngài còn th? d?i, không n? l?m sát mà h?n m?t tháng nay án binh b?t ??ng, không n? ti?n vào ??t phá x? s? c?a ngài. Ngài ngh? r?ng, v?i binh l?c hùng h?u c?a Nguyên Tri?u, m?t khi tràn vào ?ánh chi?m kinh ?ô thì li?u binh lính ngài có ch?ng gi? n?i không? X?a kia, Khwarezm là m?t ?? qu?c r?ng l?n h?n x? ngài g?p ch?c l?n, vua x? ?y ng?o m?n sai ng??i tàn sát s? gi? Mông C?, k?t c?c quân ta tràn vào x? ?y ??t s?ch, gi?t s?ch, già tr? l?n bé ngay c? gia c?m c?ng không tha. Nhà Kim ??i ??ch v?i chúng ta h?n 23 n?m tr?i cu?i cùng c?ng ph?i ch?u th?t b?i, thành Yên Kinh b? quân ta ??t tr?i t?i ba tháng m?i cháy h?t. Ngay c? nhà T?ng m?t th?i hùng m?nh gi? c?ng ?ã b? chúng ta chinh ph?c. K? ra nh?ng ?i?u ?y ?? cho ngài th?y ???c m?nh tr?i ?ã thu?c v? Nguyên Tri?u. Là b?c quân v??ng, ch?c ngài th?a sáng su?t ?? hi?u th? nào là Thiên M?nh. C? sao ngài v?n mãi ngoan c? mà ch?a ch?u qui ph?c Thiên Tri?u? ? phía B?c, các vua ??i Vi?t t?ng nhi?u l?n mang quân sang tàn phá ??t n??c c?a ngài, b?t ?i dân chúng c?a ngài, chi?m nhi?u lãnh th? c?a ngài. M?i thâm thù này há ngài có th? quên ???c? N?u ch?u qui ph?c, ta ??i di?n cho Thiên Tri?u h?a s? giúp ngài tiêu di?t ??i Vi?t, sau ?ó s? hoàn tr? l?i gian s?n toàn v?n cho ngài. Bên nào l?i, bên nào h?i ?ã quá rõ ràng. Ta bi?t r?ng ngài là m?t b?c quân v??ng th??ng dân nh? con, há l?i mu?n con dân mình ph?i lâm vào c?nh máu ch?y ??u r?i? Ng??i x?a có câu "k? th?c th?i m?i là trang tu?n ki?t", mong ngài hãy suy xét th?t k? càng.   T?i ?ó là m?t ?êm tr?ng sáng, chúng tôi ???c ban cho nh?ng chum r??u c?n, r?t nhi?u th?t dê, th?t trâu cùng nhi?u qu? trái t??i ngon khác. Chúng tôi hút r??u thông qua nh?ng ?ng hút b?ng tre ???c c?m vào chum r??u theo nh? t?p quán c?a ng??i Ch?mpa. R??u c?a h? r?t loãng và ngon, ph?i u?ng t?i t?n khuya m?i say. T?i ?ó, chúng tôi ???c ?n u?ng no say th?a thích. ?ây có l? là kho?ng th?i gian vui nh?t trong h?n hai tháng t? khi tôi r?i quê nhà. B?t ch?t m?t c?m giác bu?n ??n não lòng ch?t ?p ??n, toàn thân tôi xìu xu?ng nh? ch?ng còn s?c s?ng. Tôi nh? ??n Khan Sy ng??i tôi yêu, không bi?t gi? này nàng ?ã ra sao? Tôi l?i nh? ba m? c?a mình, nh? ngôi làng thân th??ng g?n li?n v?i tu?i th?. N??c m?t tôi trào ra. Nhìn xung quanh tôi th?y nhi?u ng??i khác c?ng ?ang khóc, h? c?ng r?t nh? nhà nh? tôi. Tôi tìm ??n Yan Sao, anh ta ?ang ng?i m?t mình bên chum r??u, tay c?m m?ng th?t to, v?a hút r??u v?a nhai ng?u nghi?n. Trông anh ch?ng có v? gì bu?n r?u. Th?y tôi v?i b? d?ng nh? ??a tr?, Yan Sao ch? c??i th?m r?i nói: Tôi ?ã khóc quá nhi?u r?i, ch?ng còn n??c m?t ?? mà r?i n?a. Yuen Pa, hãy ??n ?ây, chúng ta s? ti?p t?c u?ng, u?ng cho quên h?t m?i s?. Tôi gi?t l?y ?ng hút, hút liên t?c m?y ch?c ng?m, r??u ??i v?i tôi khi ?y nh? n??c ??i v?i ng??i s?p ch?t khát v?y. Tôi c? u?ng, c? u?ng r?i g?c lúc nào không hay. Sáng hôm sau, khi tôi v?n còn ?ang v?t l?n v?i c?n say ?êm qua thì có m?t v? quan ??n báo r?ng vua c?a h? không mu?n g?p s? gi? và yêu c?u chúng tôi ph?i r?i ?i ngay. V? quan ??a cho chúng tôi th? c?a vua Ch?mpa, b?o r?ng ph?i g?i ??n t?n tay Toa ?ô. S? gi? nh?n th? r?i nhanh chóng s?p x?p r?i kh?i hành cung c?a nhà vua. Chúng tôi phi ng?a tr? v? thuy?n, trên ???ng ?i tôi nh?n th?y m?t ?i?u l? là có r?t nhi?u nhà tranh hai bên ???ng, nh?ng lâu lâu m?i th?y ???c vài ba ng??i, dân chúng ?ã ?i ?âu h?t?   *??a khu Vijaya, Ch?mpa, 11/2/1283. Dong thuy?n xuôi theo dòng sông quay tr? l?i ??m Cri Vinaya. Khi t?i gi?a ??m thì th?y m?t vài binh lính Nguyên Mông ?ang ?ánh b?t cá, h? nhìn chúng tôi v?i ánh m?t nh? lúc tr??c tôi nhìn nh?ng s? gi? v?y. Ch?c h? c?ng ?oán ???c s? m?nh l?n này l?i th?t b?i, và m?t tr?n ác chi?n là không th? tránh kh?i. S? gi? mang th? c?a vua Ch?mpa trao cho Toa ?ô. Sau khi ??c xong Toa ?ô ?ã r?t gi?n d? vì ?ã u?ng công h?n m?t tháng khuyên hàng. Ông ta coi lá th? nh? là l?i khiêu chi?n, ra l?nh cho binh lính ? tr?ng thái s?n sàng, chúng tôi s? t?n công vào Bal Sri Banoy b?t c? khi nào có l?nh.     *Th? vua Indravarman V g?i Toa ?ô: Bi?t ???c ??i nhân vì th??ng dân n??c tôi mà không mu?n ??ng binh, tôi vô cùng c?m kích. B?n thân tôi ?ã già y?u ch?ng trông mong gì nhi?u, ch? mong sao dân chúng luôn ???c yên bình vui s?ng, th?t không h? mu?n nhìn th?y c?nh máu ch?y ??u r?i. Nay Thiên Tri?u có ý mu?n giúp tôi ?ánh ??i Vi?t, tâm ?y tôi xin nh?n. Nh?ng n??c tôi v?i ??i Vi?t g?n ?ây không có mâu thu?n gì, n?u vô c? d?n quân qua ?ánh, e r?ng làm ?i?u b?t chính tr?i s? không phù h?, l?i làm t?n h?i l??ng dân. Nên tôi xin ???c phép t? ch?i ý t?t c?a Thiên Tri?u. Tâm tôi m?t lòng qui ph?c Thiên M?nh, ?ã s?m dâng th? x?ng th?n. Không bi?t vì hi?u l?m gì ?ã khi?n cho Hoàng Th??ng ph?i c?t công c? quân t?i t?n ?ây ?? h?i t?i. Tuy là qu?c v??ng ?ã 17 n?m tr?i, nh?ng ??i v?i nh?ng vi?c ??i s? c?a v??ng qu?c, tôi th?t s? không ???c toàn quy?n quy?t ??nh. M?c dù ?ã m?t m?c khuyên can các v? có th?c quy?n trong v??ng qu?c nh?ng h? th?t không ch?u nghe l?i. H? còn trách móc tôi làm v??ng mà quá nhu nh??c, tôi th?t s? ?ã h?t cách. Ch? mong sao ??i nhân có th? rút quân v?, n?m sau tôi s? ?ích thân qua Trung Nguyên ?? t? t?i v?i Hoàng Th??ng. N?u ??i nhân s? b? Hoàng Th??ng trách t?i mà không th? rút quân, s? r?ng hai ta ch? còn cách quy?t chi?n m?t tr?n. Mong ??i nhân suy xét.   Chi?u hôm ?y mây ?en ph? kín b?u tr?i, sóng to, gió l?n n?i lên làm h? h?i quá n?a chi?n thuy?n. Là ?i?m d? ch?ng? Tôi hoang man ngh? v? t??ng l?i s?p t?i. ??n sáng thì c?n giông t? qua ?i, chúng tôi ph?i dành c? ngày ?? s?a ch?a nh?ng chi?n thuy?n b? h? h?i. Khi v? l?i doanh tr?i, tôi th?y v? ch? huy thông báo m?t vi?c quan tr?ng: Tôi ph?ng m?nh quan trên thông báo v?i các anh em r?ng ??i chúng ta nh?n ???c l?nh ph?i tham gia vào tr?n ?ánh s?p t?i. V?y nên, chúng ta ph?i chu?n b? tâm lý cho nh?ng gì s?p x?y ra. Trên chi?n tr??ng không có ch? cho lòng th??ng c?m, các anh em ph?i gi?t ?? không b? gi?t. Ch? soái ra l?nh, m?t khi chi?m ???c thành c?a gi?c, n?u g?p b?t c? ai, dù ?àn bà hay con nh? c?ng ph?i gi?t ?i. M?c ?ích c?a vi?c này là làm cho ng??i khác khi?p s? mà b? ?i quy?t tâm ph?n kháng. Có nh? v?y quân ta m?i mau th?ng l?i, anh em c?ng không ph?i t?n quá nhi?u x??ng máu. Phàm nh?ng v?t ít giá tr?, anh em có th? gi? l?i, nh?ng nh?ng kho tàng l?n thì ph?i nghiêm phong. ?ây là l?nh, anh em nh?t m?c ph?i tuân theo, n?u trái l?nh s? b? x? theo quân pháp. Nghe l?i truy?n ??t c?a ch? huy, tôi l?i nh? ??n ngôi làng b? tàn sát c?a mình. ?úng v?y, chi?n thu?t c?a Mông C? ?ã r?t hi?u qu?, bi?t bao ng??i T?ng ch? c?n nghe ??n s? tàn ác c?a h? thôi c?ng ph?i rung s?, không còn quy?t tâm ph?n kháng. ?? bây gi? chính ng??i T?ng ph?i chi?n ??u d??i tr??ng ng??i Mông C?. Toa ?ô không h? có ý th??ng xót dân chúng Ch?mpa. Ông ta ch?a mu?n t?n công ch? vì mu?n b?o toàn l?c l??ng ?? có th? ?ánh lên ??i Vi?t. N?u chúng tôi b? thi?t h?i quá nhi?u t?i chi?n tr??ng Ch?mpa, k? ho?ch lâu dài ?ánh chi?m ??i Vi?t s? g?p nhi?u r?c r?i. Ch?mpa là x? có nh?ng h?i c?ng r?t quan tr?ng, Nguyên Tri?u r?t mu?n chi?m ???c n?i này, mu?n bi?n n?i ?ây thành m?t bàn ??p v?ng ch?c ?? v??n ra xâm l??c các qu?c gia xung quanh. M?t khi ??u hàng, dân Ch?mpa ch?c ch?n s? ph?i lao ??ng vô cùng kh? c?c ?? ph?c v? cho m?ng xâm l??c c?a Nguyên Tri?u. Toa ?ô hy v?ng có th? d? hàng vua Ch?mpa, tám l?n g?i s? gi? ??n khuyên hàng. Ông ta ngh? r?ng vua Ch?mpa có th? vì th?y quân ??i hùng h?u c?a nhà Nguyên mà khi?p s? ??u hàng. Nh?ng r?t cu?c ông ta ?ã l?m. Cu?i cùng vua Indravarman V g?i cho Toa ?ô m?t b?c th? có n?i dung khiêu chi?n. ??n n??c này, ch? còn cách b??c vào m?t tr?n gi?t chóc mà thôi.   *??a khu Vijaya, Ch?mpa, 13/2/1283. Gi?a ?êm khuya, chúng tôi ???c l?nh lên thuy?n ti?n qua b? Tây con ??m, tr?n này chúng tôi ph?i ?ánh chi?m ???c Bal Sri Banoy. ?ó là m?t ?êm r?m, tr?ng sáng v?ng v?c. M?t v?n quân ???c chia làm 3 cánh ti?n t?i Bal Sri Banoy. Cánh quân c?a tôi g?m 3000 quân ???c ch? soái Toa ?ô tr?c ti?p ch? huy. Chúng tôi s? ti?n ?ánh m?t phía nam c?a thành. Hai cánh quân còn l?i s? l?n l??t t?n công vào c?a b?c và m?t ?ông c?a thành. Bal Sri Banoy là m?t thành quân s? n?m ? phía tây ??m Cri Vinaya, ??c l??ng n?i ?ây có m?t v?n quân Ch?mpa canh gi? ngày ?êm. ?? chi?m ???c kinh ?ô Ch?mpa, tr??c h?t ph?i chi?m ???c Bal Sri Banoy. Ng?i im trên chi?n thuy?n, lòng tôi nôn nao tr??c s? yên t?nh c?a c?nh v?t. Ch? m?t ch?c n?a, không bi?t chuy?n gì r?i s? ??n? Ph?i ch?ng ?ây là th?i kh?c cu?i cùng c?a ??i mình? C?m giác lúc ch?t th? nào? Ngh? ??n lúc ?y, tôi c? hình dung ra c?m giác ch?t. Tôi nh?m m?t l?i, nh?n th?, c? không suy ngh? gì c?. Tôi nghe k? r?ng, cho t?i c?n k? cái ch?t ng??i ta v?n nghe ???c. Âm thanh là th? cu?i cùng mà m?t con ng??i có th? c?m nh?n, không ph?i s? ?au ??n, không ph?i nh?ng suy ngh? nu?i ti?c. Ti?ng kêu c?a nh?ng con cò ch?t khi?n tôi m? m?t, ??n b? r?i sao? Không ph?i. M?t vài con cò ?ang bay trên tr?i phát ra ti?ng kêu quan quác. D??i ánh tr?ng r?m, nhìn v? phía tây có th? th?y ?óm l?a quân Ch?mpa. ?oàn thuy?n chúng tôi h?n 30 chi?c, t?t c? ??u không b?t ?èn d?u ?? tránh quân Ch?mpa nhìn th?y. Nh? ánh tr?ng mà các chi?n thuy?n có th? bám theo nhau mà ?i. Khi s?p vào b?, chúng tôi b? lính canh Ch?mpa phát hi?n, h? li?n th?i kèn báo ??ng. ? xa xa v? phía B?c và phía ?ông thành, c?ng nghe th?y ti?ng kèn và tr?ng báo ??ng vang kh?p b?u tr?i. Hai cánh quân kia ?ã b?t ??u t?n công r?i. Toa ?ô l?nh ??y nhanh t?c ?? ti?n vào ??t li?n. Chúng tôi nhanh chóng ch?n ch?nh ??i hình ti?n t?i phía nam Bal Sri Banoy. D??i tr?ng r?m, 3000 chi?n binh nh?m h??ng c?ng thành mà ti?n t?i. T? trong thành, quân Ch?mpa b?n ra nh?ng qu? c?u l?a và m?i tên ??c. Không th? b?t thang lên thành, chúng tôi dùng tên t?m l?a b?n cháy thành g?. B?n bao nhiêu thì ng??i Ch?mpa d?p l?a b?y nhiêu, chúng tôi ti?p t?c b?n không ng?ng ngh?, cu?i cùng thành c?ng cháy, khói b?c lên cao ng?t tr?i. Không th? d?p l?a, ng??i Ch?mpa xua voi ra thành. Chúng tôi r?t s? nh?ng con voi cao l?n ?y, nh?ng chúng còn s? l?a h?n. C? m?i l?n voi ti?n ??n, chúng tôi l?i dùng tên l?a b?n ?i làm chúng ph?i lui l?i. Th? tr?n gi?ng co ngày càng ác li?t, kéo dài t?i sáng r?i t?i t?n tr?a. Tr??c tình th? ?y, Toa ?ô l?nh cho 1000 quân c?m t? x?p theo ??i hình m?i tên xông th?ng vào c?ng thành. Tuy b? thi?t h?i khá n?ng, nh?ng chúng tôi ?ã nhanh chóng phá ???c c?ng thành. T?t c? quân Nguyên còn l?i tràn vào ?ánh phá h? tr? quân c?m t?. Quân Ch?mpa v? ??i hình, nhanh chóng ch?y tan tác. Chúng tôi tràn vào thành ??t phá toàn b?, lúc này quân Ch?mpa trong thành ph?i ch?ng ch?i v?i cánh quân Nguyên ?ã tràn vào thành và 2 cánh quân Nguyên khác ?ang t?n công ? phía B?c và phía ?ông. Th?y không th? ch?ng n?i bèn rút ch?y kh?i thành, nh?ng ai ch?y không k?p ??u b? tàn sát. Cu?i cùng chúng tôi ?ã làm ch? ???c toàn b? Bal Sri Banoy. Nhi?u toán quân Nguyên ?i lang thang l?c l?i trong thành, thu ???c h?n 100 máy b?n ?á mà quân Ch?mpa ?? l?i. ?i v? phía Tây, tôi th?y m?t tháp Ch?mpa và ba ng??i v?n ch?a ch?u ?i. H? là các th?y tu trông gi? tháp. H? không hi?u ti?ng Hán, t? v? vô cùng s? hãi. Ngôi tháp này khá ?? s?, cao t?m 20m, thân hình ch? nh?t, ??u thì nh?n d?n lên cao. bên trong không có gì ??c bi?t, ch? có các v?t b?ng ?á g?i là Linga và Yoni. Yan Sao rút g??m ra, m?t ??y sát khí ti?n v? phía th?y tu. Tôi v?i can ng?n: c?u ??nh làm gì? Yan Sao: Ch? soái ra l?nh ph?i gi?t h?t.  ??t ng?t anh ta chém ph?ng m?t ng??i, ??u ng??i ?y r?i xu?ng ??t, máu phun nh? n??c. Hai ng??i kia th?y v?y thì vô cùng kinh hãi b? ch?y vô tháp quì l?y thánh th?n, Yan Sao vào trong tháp k?t li?u toàn b?. Sau khi tàn sát, anh ta l?y m?i vàng b?c trên các thi th?, còn ??a cho tôi m?t cái vòng vàng, b?o r?ng: ?ây là ph?n c?a c?u, ??ng nói cho ai bi?t. Tôi b??c vào Tháp, nhìn nh?ng thi th? ??y máu. Tôi khép l?i nh?ng ?ôi m?t v?n còn m? to. T?i sao tôi l?i r?i vào hoàn c?nh ??y t?i l?i này, tôi ch? mu?n thoát kh?i n?i này.     *Bal Sri Banoy, Vijaya, Ch?mpa, 16/2/1283. L?a v?n cháy, m?t th??ng c?ng nh?n nh?p ch? còn là ch?n hoang tàn. Xác ch?t còn r?i rác kh?p n?i, mùi máu tanh v?n còn n?ng n?c. Ch? sau m?t ngày, chúng tôi l?i ???c l?nh ti?n ?ánh thành Vijaya. Toa ?ô vi?t m?t b?c th? ng?n g?i toàn quân ?? khích l? nhu? khí. Tr?n này, quân ta tuy ít h?n v?n d? dàng dành ???c chi?n th?ng, không h? danh v?i t?m vóc c?a m?t quân ??i vô ??ch thiên h?. Ng??i Ch?m không bi?t t? l??ng s?c, m?t m?c hung h?ng lao ??u vào tr?n chi?n, khác gì l?y tr?ng ch?i ?á. Gi? thì b?n chúng ?ã chu?c l?y ??i b?i, có h?i h?n c?ng ?ã mu?n màng. ?úng là, ch?a th?y quan tài ch?a ?? l?. Nay, vua tôi chúng trong c?n ho?ng lo?n ?ã ch?y tr?n v? thành ?ô Vijaya. Ti?c thay, v?i s?c m?nh c?a quân ta, hành ??ng c?a vua tôi chúng ch?ng khác gì chui ??u vào r?. C? nhân nói “d?ng binh quí ? th?n t?c”, nhân lúc ??ch còn r?i lo?n, anh em hãy ngay l?p t?c ch?n ch?nh ??i ng? chu?n b? ti?n ?ánh thành Vijaya. L?nh m? sáng ngày mai b?t ??u xu?t quân. Hành quân d??i c?n m?a t?m t?, ?oàn quân Nguyên n?i ?uôi nhau dài nh? vô t?n. V?a ?i v?a hát Quân Ca, ti?ng hát c?a hàng v?n ng??i vang lên t?n b?u tr?i, hòa cùng ti?ng m?a và ti?ng s?m t?o nên m?t b?n hòa ca c?a tr?i ??t và con ng??i.   Ta ?i Vì s? nghi?p nh?t th?ng Ta ?i Quân ??ch ph?i b?i tan Ta ?i Ti?c gì s? s?ng Ta ?i Tr?n thiên m?nh, báo hoàng ân   Chúng tôi ti?n ??n ?ông nam thành Vijaya. Lúc này, vua Ch?mpa c? s? gi? ra xin hàng, nh?ng Toa ?ô ?u?i s? v?, yêu c?u Vua ph?i ?ích thân ra m?t thì s? ???c mi?n t?i. Qua m?t ngày, không th?y h?i ?áp nên phát l?nh ti?n ?ánh m?i phát hi?n thành Vijaya ?ã b? b? tr?ng. Sau khi chi?m ???c thành, chúng tôi ra ngoài thành h? tr?i nh? t?p quán c?a quân Nguyên Mông. Hai ngày sau, s? gi? Ch?mpa l?i t?i, l?n này là c?u c?a vua Ch?m, tên là Bhadradeva. Tuy là ng??i Ch?mpa chính th?ng, nh?ng Bhadradeva có th? nói sành s?i ti?ng nói c?a ng??i Nguyên, dáng ?i c?a ông ta toát lên v? cao thâm khó l??ng.   *Toa ?ô và Bhadradeva: Bha..: B?m ??i nhân, t?i h? ph?ng m?nh qu?c ch? t?i ?? xin c?u hòa. Toa ?ô: Tr??c kia, ta n?m l?n b?y l??t c?u hòa v?i chúa nhà ng??i. Nh?ng ông ta nh?t m?c không ch?u m?i gây ra c? s? này. L?n tr??c ta ?ã nói, mu?n c?u hòa thì ?ích thân ông ta ph?i ??n ?ây, c? sao l?n này ng??i ??n l?i là ng??i? Bha..: B?m, qu?c ch? ?ã r?t ân h?n vì hành ??ng ngu mu?i, ?nh h??ng ??n bi?t bao l??ng dân bá tánh. Vì lo ngh? quá nhi?u, l?i tu?i cao s?c y?u nên qu?c ch? lâm tr?ng b?nh. Gi? ng??i n?m b?t ??ng trên gi??ng không bi?t còn s?ng ???c bao lâu. Do v?y, qu?c ch? ch?a th? t?i ?? ti?p ki?n ??i nhân. Nay, qu?c ch? sai t?i h? mang theo ng?n giáo này, là v?t b?t ly thân c?a ng??i làm v??ng trao l?i cho ??i nhân ?? t? lòng thành. Toa ?ô: Ng??i t??ng có th? l?a ???c ta hay sao? Nói v?i chúa nhà ng??i, n?u còn không ch?u ra t? t?i, ta s? ?? sát toàn b? dân chúng. Ng?n giáo này ta không nh?n. Bha..: Xin ??i nhân b?t gi?n, t?ng l?i t?i h? nói ??u là s? th?t. Tuy ch?a th? ra ti?p ki?n, nh?ng qu?c ch? có nói, ba ngày sau con tr??ng qu?c ch? Sri Harijit s? ??n t? t?i v?i ??i nhân. Toa ?ô: ?ích thân ông ta ph?i t?i ch? không ph?i ai khác, ng??i ??ng nhi?u l?i. Bha..: Xin ??i nhân hãy cho t?i h? th?i gian ?? b?m báo l?i v?i qu?c ch?. Xin ??ng làm t?n h?i l??ng dân. Toa ?ô: ???c, ng??i hãy mau ?i ?i. Nh? r?ng, tính m?ng c?a r?t nhi?u ng??i tùy thu?c vào s? thành tâm c?a chúa nhà ng??i. Bha..: T?i h?, xin cáo lui. Thành Vijaya b? b? tr?ng không m?t bóng ng??i. Nh?ng th? có giá tr? nh?ng không th? mang ?i ??u b? ??t h?t, không thu ???c gì t? thành này. Ch? th?y xung quanh là m?t ??ng lúa d?i r?ng mênh mông. Sau khi Bhadradeva r?i ?i, chúng tôi ???c l?nh t?a ra xung quanh thành ?? lùng b?t b?t c? ai còn ? l?i. D??ng nh? m?i ng??i ? ?ây ?ã b? ?i t? lâu, tr??c c? khi thành ?ô th?t th?, ch? b?t ???c h?n m?t tr?m ng??i già ch?a ch?u r?i ?i. Th?t ra c?ng có ng??i tr? ? l?i, ch? có m?t ng??i mà tôi nhìn th?y, m?t cô gái tr?. Hôm ?ó, chúng tôi vô m?t ngôi làng ?? lùng b?t b?t c? ai còn ? l?i. Nh?ng t?t c? dân làng ?ã r?i ?i, tr? c?n nhà n?. Phát hi?n th?y m?t c? già, chúng tôi xông vào l?c soát xem còn ai n?a không. Th?t ra chúng tôi ch? l?c soát qua loa vì ngh? r?ng s? không còn ai khác ? ?ó. Th?y khát nên tôi m? n?p cái lu tìm n??c u?ng. Nh?ng trong cái lu ?ó, không ph?i là n??c, mà là m?t cô gái tr?, v? m?t ngây th?, ánh m?t to, ánh m?t ?y, nhìn tôi ?? c?u mong chút th??ng h?i. ?ây là kho?nh kh?c mà tôi có th? quy?t ??nh ??n s? ph?n c?a m?t con ng??i, có th? t??ng t??ng ra m?i th? kh?ng khi?p s? x?y ra v?i cô gái t?i nghi?p n?u tôi không ?óng cái n?p ?y l?i. Nh?ng n?u tôi ?óng l?i thì sao? Tôi có th? b? phát hi?n ?ã trái l?nh, và theo quân pháp tôi s? b? x? t?, ??u ?ó c?ng t?i t? không kém. ??n lúc ??a ra quy?t ??nh tôi l?i nhìn vào ánh m?t ?y, c?m giác th?t thân thi?t, nó làm tôi ngh? v? Khan Sy. Ch?t m?t ng??i lính t? ??ng xa g?i tôi: Hey, Yuen Pa ?i thôi, có gái ??p trong ?ó hay sao mà nhìn hoài v?y? Yuen Pa: Không, tôi ch? tìm n??c u?ng, mà nhìn mãi ch?ng th?y n??c! R?i tôi ?óng n?p l?i, chúng tôi cõng c? già ?i xa kh?i ngôi làng. Tôi v?a quy?t ??nh m?t ?i?u tr?ng ??i, quy?t ??nh ?y làm tôi c?m th?y thanh th?n. Chúng ta ???c sinh ra ?? làm nh?ng ?i?u t?t ??p, ch? không ph?i gi?t chóc. Ch?ng ai vui vì gi?t chóc, n?u có là b?i vì h? b? h?y ho?i b?i s? c?m thù, ho?c h? là c?m thú. Nh?ng cu?c s?ng v?n ph?c t?p, ?âu ph?i lúc nào ta c?ng làm vi?c t?t. Gi? nh?, ng??i trong lu là m?t gã m?t hung d? thì sao? Tôi có b?t h?n không? Có th? l?m, khi ?ó tôi l?i ??i ?áp v?i l??ng tâm r?ng ?ó ch? là nhi?m v?.   *Bên ngoài thành Vijaya, Ch?mpa, 27/2/1283. Sau m?t tu?n, Bhadradeva l?i ??n, l?n này ông d?n theo hai ng??i n?a ?i vào doanh tr?i c?a Toa ?ô. Trên ???ng ?i, ông nhìn th?y bên ???ng là nh?ng th?n dân Ch?mpa b? b?t làm con tin, lòng Bhadradeva tr? nên n?ng tr?u. Bha..: B?m ??i nhân, qu?c ch? s?c y?u qu? th?t không th? ??n y?t ki?n. Qu?c ch? có hai con trai, nay ??n thay m?t cha ?? bàn vi?c xin hàng. Toa ?ô: Trên ???ng vào ?ây, ch?c ng??i ?ã th?y s? ng??i b? ta b?t. S? ng??i ?ó, n?u ta có gi?t h?t thì chúa nhà ng??i ch?c c?ng ch?ng ??ng lòng. V?y mà nói th??ng dân nh? con ?? Chúa nhà ng??i ham s?ng s? ch?t, vì b?n thân m?c k? dân lành. Nay l?i ?em hai con ??n th? m?ng. M?t ng??i nh? th?, có x?ng ?áng làm v??ng không h?? N?u không nói s? th?t, ta s? gi?t h?t ?ám ng??i ngoài kia. Bha..: ??n n??c này, t?i h? ch? còn bi?t nói s? th?t. Toa ?ô: Nói. Bha..: Hai ng??i này, th?t không ph?i con qu?c ch?. Toa ?ô: H?, bây ?âu, nh?t hai k? m?o danh này l?i. Hai ng??i b? b?t t? v? gi?n d?, liên t?c ch?i Bhadradeva là k? ph?n b?i: ?? vong ân b?i ngh?a, ta có ch?t c?ng s? v? ám nhà ng??i, s? v? ám ba ??i nhà ng??i... Bhadradeva ch? bi?t cu?i ??u. Sau khi hai ng??i ?ó b? lôi ?i, Bhadradeva m?i ti?p t?c nói. Bha..: Lúc tr??c b?n qu?c có 10 v?n quân m?i dám ch?ng l?i thiên binh. Nay ?ã tan tác h?t, không còn hy v?ng ph?c h?i. Thái t? Sri Harijit là m?t ng??i anh d?ng kiên c??ng c?ng ?ã b? m?ng. Toa ?ô: Còn qu?c ch? nhà ng??i th? nào? Bha..: B?m, qu?c ch? b? tên b?n vào má, nay ?ã ??. Nh?ng vì h? th?n và s? hãi nên không dám ??n y?t ki?n. Toa ?ô: Ch?ng qua là h?n s? b? ta b?t. ?ã h?t th?i mà còn c? bám víu quy?n l?c. N?u v?y, ta s? c? ng??i ??n h?i th?m h?n xem sao. Nói r?i Toa ?ô sai Lâm T? Toàn, L?t Toàn, Lý ??c Kiên ?i theo Bhadradeva, m??n c? th?m b?nh vua Ch?mpa ?? dò thám quân tình. Toa ?ô: Bhadradeva, ta th?y ngài là m?t b?c hi?n tài, n?u có th?, c? g?ng cùng ta s?m k?t thúc cu?c chi?n này. N?u m?i vi?c suôn s?, ta có th? tâu l?i v?i thánh th??ng, ?? ngài ???c làm v??ng. Bha..: T?i h? không dám! T? lâu, t?i h? ?ã say mê v?n hóa Trung Nguyên. N?u có ngày ???c d?c lòng ph?c v? Thiên tri?u, thì qu? là phúc ph?n ba ??i! Toa ?ô: Hay l?m, tr?i qua trùng d??ng, không ng? l?i g?p ???c tri k? ch?n này. Hay l?m!! Sau ?ó Bhadradeva cùng b?n Lâm T? Toàn theo h??ng Tây B?c mà ?i. ??n vùng ??i núi hi?m tr? thì b? quân Ch?mpa ch?n l?i không cho ?i ti?p. B?y gi?, Bhadradeva t? v? nh? b? vua Ch?mpa d?i g?t. Ông ta nói v?i Lâm T? Toàn: "Qu?c ch? dùng d?ng không ch?u ra hàng, nay l?i phao l?i là mu?n gi?t tôi, ông hãy v? th?a v?i t?nh quan r?ng qu?c ch? ??n thì ??n, không ??n thì tôi s? b?t ?em n?p". B?n Lâm T? Toàn ?ành quay v? báo l?i v?i Toa ?ô. Còn Bhadradeva thì quay tr? v? c?n c? quân Ch?mpa. H?n 10 ngày sau, Bhadradeva l?i ??n g?p Toa ?ô. Bha..: Qu?c ch? gi? không còn tin t?i h?. Cái ??u này, không bi?t còn gi? ???c bao lâu. Toa ?ô: Lão v?n còn ngoan c? th? sao? Bha..: T?i h? h?t lòng khuyên nh?. Nh?ng qu?c ch? không nh?ng không nghe l?i, còn ?òi chém n?u t?i h? ti?p t?c khuyên hàng. Toa ?ô: V?y là ông ta không có ý ??nh ??u hàng hay sao? Bha..: B?m, ?úng v?y. Toa ?ô: N?u v?y, ta ?ành ph?i d?n binh vào b?t lão ta. Bha..: ??i nhân ch? ??ng! Ch? qu?c ch? ? là n?i hi?m ??c, quân lính thà chi?n ??u ??n ch?t còn h?n ??u hàng. Quân binh thiên tri?u không thông thu?c ??a hình, n?u d?n binh vào ch?n nh? v?y, e r?ng s? thi?t h?i n?ng. Toa ?ô: V?y ngài có k? gì hay h?n ch?ng? Bha..: Nhi?u v? ??i th?n khi nghe t?i h? can ng?n ?ã ??i ý mu?n qui ph?c thiên tri?u, gi? h? r?t b?t mãn v?i qu?c ch?. N?u ???c, xin ??i nhân hãy ban cho t?i h? m? áo c?a thiên tri?u. T?i h? s? c? g?ng khuyên hàng qu?c ch?, n?u l?n này th?t b?i, t?i h? có ch?t c?ng cam lòng. Toa ?ô: ???c, ta mong ch? tin t?t t? ngài.   *Bên ngoài thành Vijaya, Ch?mpa, 15/3/1283. Bhadradeva l?i ??n, ?i theo ông là các quan ??i th?n Ch?mpa. Bha: Th?a ??i nhân, ?ây là các v? quy?n cao ch?c tr?ng trong tri?u ?ình. H? r?t có uy tín trong dân chúng, ch? c?n h? lên ti?ng thì dân chúng Ch?mpa s? không ph?n kháng n?a mà thu?n theo thiên tri?u. Nay h? ??u v? ?ây c?, cha con Indravarman không ???c lòng dân, c?ng không ???c lòng quan, gi? nh? r?n m?t ??u nh?ng v?n không ch?u t? b? ngai vàng. Các v? ??i th?n ??ng thanh ho to: Thiên tri?u v?n tu?! Toa ?ô: Th?t v?y sao. Sao ta nghe nói.. Các ng??i ngày ?êm tr? binh, ??p thành, tích tr? l??ng th?c là có ý gì? Bha..: B?m, th?t s? không h? có chuy?n này. C? sao ??i nhân l?i nói nh? v?y? Toa ?ô: Có ng??i nói v?i ta. D?n T?ng Diên vào ?ây. T? ngoài b??c vào là m?t ng??i Hán tên là T?ng Diên. T?ng Diên: Th?a ??i nhân, ?ã t? lâu tr??c khi có chi?n s?, vua Ch?mpa b?t dân chúng ngày ?êm xây d?ng thành g? trên núi Aia Hu. Hi?n gi? còn phát chi?u c?n v??ng ??n các ??a khu khác, t?p h?p ???c quân s? lên t?i h?n hai v?n ng??i. Bha..: Ng??i d?a vào ?âu mà nói nh? v?y? T?ng Diên: T?i h? x?a là ng??i Nam T?ng, l?u l?c ??n ?ây ch? mu?n s?ng yên bình. Th?i th

  Written by Wa Praong from facebook Khi ti?ng ve b?t ??u ngân vang, cái n?ng b?t ??u lên ??nh ?i?m kh?c nghi?t kh?p các thôn làng ng??i Ch?m chu?n b? cho m?t l? t?c ??u n?m có tên g?i là Rija nâgar Rija nâgar là m?t tín ng??ng dân gian có t? lâu ??i, theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m ?ây là m?t l? c?u xin s? bình an, cho m?a thu?n gió hòa khi b?t ??u m?t n?m m?i, ??ng th?i c?ng là d?p t?y u? nh?ng gì không may m?n c?a n?m c?. Qua l? t?c này ng??i Ch?m th? hi?n ni?m tin vào th? l?c siêu nhiên mang m?t ý ni?m v? m?t tinh th?n, cùng các bái kh?n t? nói lên m?t cái gì ?ó c?a l?ch s? dân t?c. Có th? chia l? t?c Rija nâgar ? ph?n chính: th? nh?t là l? chung c?a c? c?ng ??ng cùng góp làm, th? hai là l? cá nhân c?a m?i gia ?ình còn g?i là ba ahar mah. Rija chung c?a palei (làng) : B?t ??u vào ngày th? n?m (th??ng tu?n tháng 1 Ch?m l?ch) c? làng t?p chung t?i nhà làng (sang palei), m?i ng??i m?t nhi?m v? riêng do m?t ng??i l?n trong làng am hi?u v? v?n hóa, phong t?c h??ng d?n. Th?i gian l?: Bu?i chi?u th? n?m là ngày vào, ngày vào theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m là ngày cúng cho th?n Yang m?i, v? l? v?t chính c?a ngày này là ba con gà và tr?ng, sáng ngày th? sáu là ngày ra là ngày cúng cho th?n Yang c?, l? v?t là m?t con dê. Ng??i Ch?m có câu "tamâ manuk tabiak pabaiy". Tuy ng??i Ch?m có quan ni?m là ngày vào cúng cho th?n Yang m?i và ngày ra cúng cho th?n Yang c? nh?ng trong n?i dung bài cúng c?a ông Maduen thì có s? hòa h?p gi?a th?n Yang c? và m?i không phân bi?t. ?ó là m?t s? khôn khéo c?a dân t?c Ch?m trong vi?c hòa h?p tín ng??ng Bàlamôn và Bani. Ch?c s?c làm l? bao g?m : Ông ka-ing, ông maduen. Bên c?nh ?ó có các ngh? nhân ?ánh tr?ng Gineng và th?i kèn Saranai. Trong quá trình hành l?, ch?c s?c ch? l? là ông Ka-ing làm trung tâm, ông là ng??i ??i di?n c?ng ??ng liên l?c v?i th?n Yang b?ng nh?ng l?i kh?n vái và các ?i?u múa c?ng nh? lúc lên ??ng. Còn ch?c s?c ông Maduen v?i cái tr?ng Baranâng v?a v? v?a hát các bài nói lên công ?n c?a các v? th?n ??i v?i tr?n th? c?ng nh? c?ng ??ng, bên c?nh ?ó các ngh? nhân gineng và saranai c?ng hòa nh?p vào làm cho không khí l? càng thêm ph?n linh thiêng và r?n ràng h?n. Các l? v?t và các món dùng ?? cúng trong Rija nâgar bao g?m : M?t con dê, ba con gà, m?t mâm c?m ( lisei thap). Chi?u th? n?m ( ngày vào) ng??i ta cúng ba con gà. Riêng Po Haniim Par ng??i ta ??t m?t mâm c?m (lisei thap), m?t qu? tr?ng gà và m?t con gà lu?c còn các th?n Yang khác là th?t gà xé nh? và x??ng gà b?m nh? ?? làm mâm l? talai lisei hop (h?p c?m), b?n mâm c?m và ba cambah raba (d?a th?t và chén canh). Sáng th? sáu là ngày ra ng??i ta làm m?t con dê l?y th?t thái nh?, x??ng b?m nh? ?? làm mâm l? talai lisei hop, patuy, b?n mâm c?m và ba cambah ?? cúng th?n Yang. Ngoài ra còn có các món nh? : Canh gà, canh môn th?t dê, aia tanut th?t dê. Trong l? t?c nh?t ??nh ph?i có: tr?u, r??u, g?o n?, xôi và hoa qu? ( d?a, chu?i, mía…). ??c bi?t qu? l?u và bông ?i?p là hai th? r?t quan tr?ng nó mang m?t ý ni?m sâu xa, cây mía dùng ?? ông Ka-ing múa bài chèo thuy?n nói v? Po Tang Haok. Các v? th?n trong l? t?c bao g?m : Po Haniim Par, Po Tang Haok, Po Tang, Po Gihluw, Po Than, Po Riyak. ?ó là các v? th?n theo ng??i Ch?m quan ni?m là th?n Yang m?i. Ngoài ra còn có : Po Thun Girai (Po Klaong), Po Girai Bhaok, Po Rame, Po Sah inâ, Po Klaong Kasat, Po Cei Tathun, Cei Dalim, Cei Sit, Cei Praong, Po Patra và Po Nai. Ng??i Ch?m v?n là dân t?c có tín ng??ng th? ?a th?n vì v?y trong các l? t?c ng??i Ch?m có th? m?i g?i t?t c? các th?n Yang mà h? cho là quan tr?ng trong l? t?c ?ó. Có th? nói trong l? t?c Rija nâgar vi?c múa l?a là r?t ??c bi?t ông Ka-ing ??p lên ??ng l?a ?ang l?ng cháy, múa l?a là m?t ?i?u múa th? hi?n ý chí và tinh th?n b?t khu?t c?a dân t?c, nh?ng th?i gian càng trôi v? sau này thì tinh th?n ?y không còn n?a. Ngày tr??c ông Ka-ing múa l?a khi?n cho bao ng??i ph?i kinh ng?c và cu?n hút ng??i xem, ph?i ch?ng lúc ?ó tinh th?n c?a dân t?c Ch?m v?n còn dâng trào?, còn ngày nay thì ng??c l?i ?i?u ?ó làm m?t ?i tính ch?t linh thiêng c?a ngày l?. Ngày tr??c Po Riyak v??t trùng kh?i bi?t bao hi?m nguy ?? ?i h?c h?i v?n hóa n??c b?n v? truy?n ??t cho th?n dân Champa, Po Tang Haok chèo thuy?n ?i chinh chi?n ?? b?o v? quê h??ng x? s?. Tuy ?ó là s? h? c?u c?a dân gian nh?ng cho chúng ta m?t bài h?c ?ó là tinh th?n b?t khu?t. Ph?n l? mah : là l? c?a gia ?ình ?êm l? v?t c?a gia ?ình ?? bày t? lòng thành c?a mình v?i th?n Yang. ( L?u ý: tùy thu?c vào làng ng??i ta có th? cúng l? v?t là hoa qua hay hay gà…). Ph?n l? này ng??i ta ?em v?t cúng ??n tr??c c?ng làng hay ??n khu v?c có th? các th?n ( danaok). Nói chung Rija nâgar c?a dân t?c Ch?m nó là l? t?c mang ??m b?n s?c Champa,trong cùng th?i gian này các n??c ? khu v?c ?ông Nam Á ?i?u di?n ra nhi?u l? h?i và Rija Nagar Ch?m c?ng n?m trong ngày ?ó. P/s: Th? 5 ngày 27 tháng 4, b?t ??u vào l? ? các làng Ch?m Ahier. Riêng Awal mình ch?a c?p nhât. N?m nay có s? khác bi?t. Mik wa ley gilac nagar Auen saong raok Rija Nagar Cam.