Tổng hợp

D?c d?i ??t Vi?t Nam ng

DOHAMIDE V

Hoàn toàn trái ng??c v?i các lý thuy?t ?ã ??a ra g?n m?t th? k? qua, v??ng qu?c Champa không nh?ng bao g?m các ph?n ??t n?m ? ven bi?n c?a mi?n trung Vi?t Nam hi?n nay mà k? c? dãy Tr??ng S?n (Cordillère Annamitique) và vùng cao nguyên ti?p n?i v?i nó. D?a vào y?u t? ??a d? này, ng??i ta ??a ra k?t lu?n r?ng dân c? Champa k?t h?p không nh?ng ng??i dân sinh s?ng ? vùng ??ng b?ng mà bao g?m c? dân c? c?a vùng cao nguyên, th??ng g?i là ng??i Th??ng (Montagnard) hay là ng??i b?n x? ?ông D??ng (Proto-Indochinois). Chính vì th?, v??ng qu?c Champa không ph?i là ??t n??c riêng t? c?a ng??i Ch?m mà là m?t qu?c gia ?a ch?ng g?m c? dân t?c Tây Nguyên, trong ?ó m?i s?c dân th??ng ?óng m?t vai trò riêng bi?t trong ti?n trình l?ch s? c?a v??ng qu?c này mà chúng tôi s? trình bày ? ph?n d??i ?ây. Ngu?n g?c Vào ??u k? nguyên c?a Tây L?ch, ng??i ta không bi?t nhi?u v? ngu?n g?c dân c? s?ng trong lãnh th? x?a kia c?a Champa. Các b?n v?n Trung Hoa ???c xem nh? là ngu?n s? li?u duy nh?t ch? nói m?t cách s? l??c liên quan ??n dân t?c sinh s?ng trong khu v?c n?m gi?a Hoành S?n (Porte d’Annam) và ?èo H?i Vân. Theo tài li?u này, ?ây là khu v?c n?m v? phía nam c?a biên gi?i Trung Hoa mà dân c? bao g?m m?t s? ng??i Trung Hoa nh?p c? và ?a s?  còn l?i chi?m ph?n quan tr?ng là dân b?n ??a ? vùng ven bi?n và trên cao nguyên có cu?c s?ng r?t g?n g?i v?i nhau. Theo tác ph?m Jinshu (T?n th? – RIPVN) (trang 57, 4b. B?n d?ch ti?ng Pháp c?a Paul Pelliot), «các ng??i b?n ??a này c?u thành t?ng nhóm bi?t h? tr? l?n nhau». H?n n?a các tài li?u trên g?i h? là dân t?c «man r?» (barbare), vì r?ng ??i v?i tác gi? Trung Hoa th?i ?ó, t?t c? nh?ng ai không ph?i là ng??i Trung Hoa hay không mang s?c thái c?a n?n v?n minh Trung Hoa ??u b? gán cho c?m t? là «ng??i man r?». Tài li?u trên c?ng qui luôn c? ng??i Khu Liên (Q? Lián) vào nhóm «man r?» này, m?t thu?t ng? ?? ám ch? cho t?c ng??i có n??c da rám n?ng. Riêng v? dân t?c sinh s?ng trên lãnh th? n?m v? phía nam c?a núi B?ch Mã (Hu?), m?t s? tài li?u kh?o c? ?ã nêu ra vài chi ti?t khá rõ ràng h?n. Theo tài li?u này, các hài c?t d??i th?i th??ng c? ???c tìm th?y trên Tây Nguyên n?m v? phía tây c?a dãy Tr??ng S?n là nh?ng hài c?t c?a ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có s? ??u dài (dolichocéphales) v?i thân hình v?m v?. Ngay t? th?i k? ?á m?i (néolithique), h? là dân b?n ??a ?ông D??ng (Proto-Indochinois) duy nh?t ?ã t?ng làm ch? khu v?c Tây Nguyên và t?n t?i cho ??n gi?a th? k? XX. Bên c?nh ?ó, ng??i ta c?ng tìm th?y các hài c?t ? vùng ven bi?n có ngu?n g?c n?m trong thành ph?n dân b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có ??u dài và di trú ??n Champa ??t th? hai nh?ng l?i pha tr?n v?i m?t s? y?u t? c?a ch?ng t?c Mông C? do các ng??i nh?p c? g?c Trung Hoa mang ??n.  Vào th?i k? ?á m?i (néolithique), sau khi ti?p thu nhi?u ngu?n v?n minh c?a th?i ti?n s? vào ??u k? nguyên Tây L?ch, nh?ng ng??i b?n ??a Mã Lai (Protomalais) này ?ã tr? thành m?t t?p th? ch?ng t?c mà ng??i Âu Châu th??ng dùng thu?t ng? Vi?t Nam ?? gán cho h? là ng??i Ch?m, trong khi ?ó c?m t? «Ch?m» hoàn toàn b? lãng quên trong ngôn ng? c?a dân t?c Tây Nguyên và c?ng không bao gi? xu?t hi?n trong các bia ký hay trong các b?n v?n x?a vi?t b?ng tay t?i v??ng qu?c Champa. C?m t? th??ng s? d?ng ?? ám ch? cho th?n dân c?a v??ng qu?c Champa x?a kia là Urang Champa (urang = ng??i, cá nhân) ch? không ph?i là Urang Cham t?c là ng??i Ch?m nh? m?t s? nhà khoa h?c th??ng hi?u l?m. H?n m?t th? k? qua, c?ng vì vi?c s? : d?ng t? «Ch?m» là cách nu?t âm (apocope) c?a t? «Champa» ?? ám ch? m?t s?c dân c? ng? t? x?a t?i vùng duyên h?i Champa ?ã tr? thành m?t thông l?, thành ra ng??i ta ti?p t?c dùng t? «Ch?m» này v?i ý ngh?a mang tính ??c tr?ng ?? ám ch? chung nh?ng gì thu?c v? Champa, không nh?t thi?t thu?c v? dân t?c Ch?m hôm nay. Ngôn ng? Các d? ki?n kh?o c? h?c cho r?ng nh?ng dân c? b?n ??a Mã Lai (Protomalais) có m?t trên lãnh th? Champa x?a kia ?ã s? d?ng m?t hay nhi?u ngôn ng? thu?c gia ?ình Mã Lai ?a ??o (proto-malayo polynésienne). Qua các ti?n trình phát tri?n, ngôn ng? này ?ã bi?n thành m?t ng? h? m?i trong ?ó có ti?ng Ch?m (???c s? d?ng b?i ng??i Ch?m sinh s?ng t?i các vùng ??ng b?ng) và các th? ng? cùng chung m?t ngu?n g?c v?i ti?ng Ch?m, nh? ti?ng Jarai, Ê?ê, Churu, Raglai, Hroi, ???c s? d?ng b?i các dân c? c?a vùng cao thu?c mi?n trung-b?c c?a bán ??o ?ông D??ng.  Ti?ng Ch?m ?ã có m?t t?i v??ng qu?c Champa vào th? k? th? IV. X?a kia, ti?ng Ch?m là ngôn ng? ???c l?u hành t? Hoành S?n ??n vùng Biên Hòa. Nh?ng hôm nay, ngôn ng? Ch?m ch? còn l?u hành t?i các thôn ?p ng??i Ch?m trong hai t?nh Ninh thu?n và Bình Thu?n c?ng nh? t?i Phnom Penh và chung quanh t?nh Kampot c?aKampuchea. Ti?ng Ch?m thu?c gia ?ình ngôn ng? Mã Lai ?a ??o (austronésien), m?c dù ch?a ??ng m?t s? y?u t? thu?c h? ngôn ng? Châu Á Ng? (austo asiatique). Ngôn ng? Ch?m ?ã phát tri?n theo m?t ?à ti?n hóa rõ ràng, ??c bi?t nh?t là s? xu?t hi?n các ph? âm phát t? tr??c c? h?ng (préglottalisé) và vi?c vay m??n nhi?u t? c?a Ph?n ng? (Sanskrit), Vi?t ng? và ti?ng Khmer, ?? r?i hôm nay ti?ng Ch?m không g?n g?i v?i ti?ng Mã Lai nh? x?a kia n?a.  Ngôn ng? Ch?m xu?t hi?n l?n ??u tiên trên m?t bia ký (th? k? th? IV) vi?t b?ng ti?ng Ch?m c? ??i (vieux cham) ???c phát hi?n g?n Trà Ki?u trong t?nh Qu?ng Nam-?à N?ng hi?n nay (G. Coedès, «La plus ancienne Inscription en langue chame» trong New Indian Antiquary, Extra Series I, 1939, trg. 46-49). Ch? vi?t c?a t?m bia này phát sinh t? ch? vi?t Devanagari c?a ?n ?? mà V??ng qu?c Champa th??ng dùng ?? kh?c trên các bia ?á song song v?i ti?ng Ph?n cho ??n th? k? th? XV, t?c là niên ??i ?ánh d?u cho s? bi?n m?t hoàn toàn ti?ng Ch?m c? ??i ?? thay th? vào ?ó ch? Ch?m trung ??i (Cham moyen) và sau là ch? Ch?m c?n ??i (Cham moderne) t?p trung b?n d?ng khác nhau g?i là: akhar rik, akhar yok, akhar tuel và akhar srah (t?c ch? vi?t ph? thông). Ch? Ch?m c?n ??i th??ng ???c s? d?ng tr??c tiên trên m?t lá buông (olles) sau ?ó trên gi?y (P.B. Lafont, Po Dharma và Nara Vija, Catalogue des manuscrits cam des bibliothèques francaises, Paris, Publications de l’École Française d’Extrême-Orient, vol CX?V, 1977, trg. 2, 6-8 và sách c? Ch?m mang ký hi?u CM 23-2). T?i Vi?t Nam hôm nay, ngôn ng? vi?t (langue écrite) và ngôn ng? nói (langue parlée) c?a ng??i Ch?m có nhi?u s? khác bi?t ?áng k?. Ngôn ng? vi?t Ch?m ?ã tr?i qua nhi?u ti?n trình phát tri?n nh?ng còn gi? nguyên nh?ng y?u t? c? b?n r?t g?n g?i v?i h? nguyên th?y c?a ngôn ng? Mã Lai ?a ??o trong khi ?ó ngôn ng? nói c?a dân t?c này thì b? ??n ti?t hóa (monosyllabisme) qua các cu?c ti?p xúc v?i ti?ng Vi?t mà ng??i Ch?m ?ã h?c trong các tr??ng l?p và s? d?ng nó nh? ti?ng ph? thông h?ng ngày. T?i Campuchia, ti?ng nói và ch? vi?t mà ng??i Ch?m ?ang s? d?ng ?ã ch?u ?nh h??ng sâu ??m ti?ng Khmer.  Trên Tây Nguyên, dân c? Champa s? d?ng hai ngôn ng? r?t khác bi?t nh?ng không có ch? vi?t, ?ó là h? ng? thu?c nhóm Chamic (nhóm ngôn ng? c?a ti?ng Ch?m) thu?c ng? h? Mã Lai ?a ??o (austronesien) nh? ti?ng Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi và m?t h? ng? khác, c?ng khá quan tr?ng, c?a nhóm Môn-Khmer thu?c ng? h? ?ông Nam Á-Châu (austroasiatique). Ngôn ng? Jaral, Ê?ê, Churu, Raglai và Hroi c?ng n?m chung trong ngu?n g?c Mã Lai ?a ??o nh?ng r?t g?n g?i v?i ti?ng Ch?m c? ??i h?n là ti?ng Ch?m c?n ??i. Ngôn ng? này là ti?ng nói r?t th?nh hành trên khu v?c Tây Nguyên so v?i ngôn ng? thu?c gia ?ình ?ông Nam Á-Châu. Nh?ng bia ký vi?t b?ng Ph?n ng? và Ch?m ng? c? ??i cho r?ng nh?ng ng??i sinh s?ng trên Tây Nguyên là dân t?c s? d?ng ngôn ng? Chamic, có s? liên h? r?t g?n g?i v?i ng??i Ch?m ? ??ng b?ng k? t? th? k? th? XII, trong khi ?ó v?n ch??ng truy?n kh?u c?a dân t?c Tây Nguyên dùng ngôn ng? ?ông Nam Á-Châu th??ng nói ??n các m?i quan h? gay g?t trong quá kh? gi?a c?ng ??ng này và s?c dân Ch?m sinh s?ng ? ??ng b?ng.  Dân s? Nh? chúng ta ?ã th?y, mi?n duyên h?i c?a Champa là khu v?c ??nh c? c?a dân t?c Ch?m, bao g?m có các vùng ??t r?t h?n h?p và không m?y thu?n l?i cho vi?c tr?ng tr?t. Nó ch? cung c?p m?t s? l??ng hoa màu gi?i h?n, «không giúp cho vi?c gia t?ng dân s? m?t cách nhanh chóng n?u dân t?c này không tìm cách khai kh?n các vùng ??t m?i. Ti?c r?ng ng??i Ch?m không bao gi? làm chuy?n ?ó, vì lý do tôn giáo mà chúng tôi ?ã nêu ra ? ph?n trên. Theo truy?n th?ng tín ng??ng, ng??i Ch?m không có quy?n ??nh c? bên ngoài biên gi?i thôn xóm c?a h?, t?c là ??a bàn dân c? ?ã ???c quy ??nh b?i các th?n linh phù h? cho thôn xóm này. Chính vì th?, h? không dám n?i r?ng ??t ?ai ra kh?i biên gi?i truy?n th?ng, vì s? không còn h??ng quy?n b?o b? c?a th?n linh Champa n?a. ?i?u này khi?n cho biên gi?i c?a các làng xã và ngay c? biên gi?i c?a qu?c gia Champa tr? thành biên gi?i c? ??nh và v?nh vi?n, không bao gi? thay ??i. Chính ?ó c?ng là nguyên nhân ?ã gi?i thích t?i sao dân s? c?a Champa t?i các vùng ??ng b?ng không h? thay ??i trong quá trình l?ch s?. Trái ng??c v?i vùng duyên h?i, khu v?c cao nguyên Champa có di?n tích r?ng mênh mông, nh?ng ng??i dân b?n ??a s?ng ? n?i ?ó ch? bi?t khai kh?n ??t ?ai theo hình th?c du canh ??t r?ng làm r?y, t?c là công th?c canh tác hoa màu m?t cách liên t?c trong m?t th?i gian vào kho?ng 3 n?m sau ?ó ph?i b? hoang t? 15 ??n 20 n?m ?? cho ??t ?ai này tr? l?i m?u m? (P-B. Lafont, «Lagricultuire sur brûlis chez les proto-indochinois des hauts plateaux du centre Vietnam», ??ng trong Les cahiers d’Outre-Mer. Revue de Géographie, Tome XX, 196, trg. 37-50). Chính vì th?, dân t?c b?n ??a s?ng ? mi?n cao c?a Champa không th? gia t?ng ??t ?ai tr?ng tr?t c?ng nh? dân s? c?a h? m?t cách nhanh chóng.  Nh?ng y?u t? v?a nêu ra ?ã ch?ng minh r?ng t? l? dân s? Champa không thay ??i cho ??n th?i k? cáo chung c?a n?n v?n minh ?n Giáo vào th? k? th? XV. N?u ng??i ta không bi?t rõ dân s? c?a th?n dân Champa vào th? k? XVI-XIX là bao nhiêu, thì ng??i ta c?ng không bi?t ch? s? th?t s? c?a dân t?c Champa là bao nhiêu trong su?t chi?u dài c?a l?ch s?. C?ng vì quá chú tâm ??n các s? ki?n mang n?i dung ?n Giáo, các bia ký Champa ch? nh?c ??n m?t cách tình c? vài bi?n c? liên quan ??n dân c? trong v??ng qu?c này. N?u t? li?u này có nêu ra m?t vài ch? s? dân c? ?i n?a, thì ?ây ch? là t?ng s? quân ??ch thua tr?n trên bãi chi?n tr??ng, v?i s? l??ng ?ôi lúc ???c phóng ??i ?? nh?m tâng b?c và tôn vinh các nhà lãnh ??o Champa th?ng tr?n thì ?úng h?n (L. Einot, «Les Inscriptions de M?-s?n XXI A &  B» trong BEFFO IV, 1904, trg. 965). Theo biên niên s? Vi?t Nam, quân ??i Champa tr??c th? k? th? XV có vào kho?ng m?t tr?m ngàn ng??i, nh?ng ?ây ch? là con s? mang tính ch?t suy ?oán không bi?u t??ng cho s? l??ng quân lính th?t s? c?a v??ng qu?c Champa th?i ?ó. Riêng dân s? c?a th? ?ô Champa vào th? k? th? XV, biên niên s? Vi?t Nam nêu ra hai l?n. L?n ??u, tài li?u này cho r?ng Thành ?? Bàn (Vijaya) có vào kho?ng 2500 gia ?ình (t??ng ???ng kho?ng m??i ngàn ng??i) và l?n th? hai, b?y m??i ngàn ng??i. Vào cu?i th? k? XX, ng??i ta c?ng không bi?t m?t cách chính xác s? l??ng ng??i Ch?m và ng??i Tây Nguyên ? mi?n trung Vi?t Nam. Nh?ng con s? do các nhà nghiên c?u và các vi?n th?ng kê chính th?c hay bán chính th?c ??a ra ch? là con s? ph?ng ch?ng và ?ôi lúc thêm b?t ?? xác minh cho lý thuy?t c?a h? mà thôi. Thí d? ?i?n hình là dân s? ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam xu?t hi?n trong các tài li?u th??ng thay ??i t? 76000 ng??i (Cao Xuân Ph?, Hanoi, 1988) cho ??n 95000 ng??i Ch?m (Po Dharma, Paris, 1997) trong lúc ?ó con s? 60000 ng??i d??ng nh? g?n g?i v?i th?c t? h?n. V? ng??i Ch?m t?i Campuchia, h? là t?p th? ?ã b? r?i vùng ??ng b?ng duyên h?i Champa ra ?i lánh n?n t? cu?i th? k? XV ?? thoát kh?i các th?m h?a Nam Ti?n c?a dân t?c Vi?t. S? l??ng dân s? c?a h? c?ng là m?t v?n ?? ch?a gi?i quy?t thích ?áng. Các nhà nghiên c?u Âu Châu th??ng nh?m l?n h? v?i các ng??i Mã Lai sinh s?ng t?i Campuchia, t?c là hai dân t?c cùng chung m?t gia ?ình ngôn ng? và tín ng??ng H?i Giáo và th??ng liên h? v?i nhau qua các cu?c hôn nhân h?n h?p. Thêm vào ?ó, các nhà nghiên c?u Âu Châu c?ng không bao gi? ??a ra m?t con s? chính xác hay kho?ng ch?ng liên quan ??n t?ng s? riêng c?a ng??i Ch?m hay ng??i Mã Lai t?i v??ng qu?c Campuchia, mà ch? nêu ra t?ng s? chung c?a c?ng ??ng Ch?m-Mã Lai theo H?i Giáo mà thôi. Chính vì th?, s? l??ng dân t?c Ch?m và Mã Lai t?i Campuchia v?n là m?t lý thuy?t mang tính cách tr?u t??ng mà thôi. Con s? ?áng tin c?y nh?t mà ng??i ta th??ng ngh? ??n là con s? c?a vi?n ?i?u tra dân s? th?c hi?n vào n?m 1998 th?ng kê có 250000 ng??i Khmer Islam t?c là c? ng??i Mã Lai và ng??i Ch?m theo ??o H?i Giáo c?ng l?i. Ng??c l?i v?i nh?ng gì mà ng??i ta th??ng ??a ra, ch? s? ng??i Ch?m ít h?n ng??i Mã Lai. K? t? ?ó, ng??i ta ??c l??ng dân s? ng??i Ch?m t?i Campuchia, t?c là t?p th? t? cho mình g?c Ch?m và nói ti?ng nói Ch?m, có vào kho?ng 100000 ng??i.  T? khi chi?n tranh ?ông D??ng l?n th? hai ch?m d?t vào n?m 1975, có vào kho?ng 20000 ng??i Ch?m sang ??nh c? ??nh c? t?i Mã Lai và m?t s? l??ng nh? h?n t?i mi?n tây c?a Hoa k? và C?ng Hòa Pháp. H?u nh? toàn th? các ng??i t? n?n này là ng??i Khmer Islam ?ã r?i b? Campuchia t? khi quân Khmer ?? n?m chính quy?n vào n?m 1975. ?a s? nh?ng ng??i t? n?n này t? cho mình g?c Mã Lai ch? không ph?i là Ch?m. M?t s? còn l?i, th??ng t? gi?i thi?u mình là ng??i Muslim thay vì ng??i Ch?m H?i Giáo. Còn nh?ng ng??i Ch?m t? n?n ? n??c ngoài xu?t thân t? mi?n trung Vi?t Nam thì có s? l??ng r?t ít. H? ?ã b? x? ra ?i vì s? b? tr? thù sau bi?n c? 1975. Liên quan ??n ng??i Tây Nguyên có ti?ng nói thu?c gia ?ình ngôn ng? ?a ??o, dân s? c?a h? v?n còn lu m? m?c dù b?ng ?i?u tra n?m 1991 ?ã li?t kê nh? sau: dân t?c Ê ?ê (Rhadé) có vào kho?ng 194000 ng??i m?c dù ch? s? c?a h? không quá 120000 ng??i ; dân t?c Raglai có 71696 trong lúc ?ó h? ch? có kho?ng 50000 ng??i ; Dân t?c Churu có 10746 ; dân t?c Jrai d??ng nh? có kho?ng 15000.   Ngu?n: https://vi.ripvn.org/

RIPVN | Hôm 16 tháng 5 n?m 2020, gia ?ình anh Báo Anh Ty, nh?n ???c l?nh báo c?a công an cho bi?t anh này ?ã ch?t t?i ??n công an, nguyên nhân cái ch?t ???c phía công an kh?ng ??nh là b? b?nh. Anh Báo Anh Ty, sinh n?m 1989, quê quán t?i Thôn V?n Lâm 1, xã Ph??c Nam, huy?n Thu?n Nam, t?nh Ninh Thu?n.  Gia ?ình anh Ty cho bi?t, t? ngày 17 tháng 02 n?m 2020, anh này ?ã b? m?t tích trên ???ng t? nhà ? Ninh Thu?n vào Sài Gòn ?i làm.  Sau g?n 3 tháng m?t tích, ??n ngày 16 tháng 5, n?n nhân ???c báo là ?ã ch?t t?i ??n công an Ninh Thu?n.  Theo gia ?ình n?n nhân, ngoài thông tin n?n nhân b? ch?t do b?nh trong th?i gian b? giam gi?, h? không bi?t ???c nguyên nhân anh này b? b?t gi?.  Chúng tôi ?ã liên h? v?i gia ?ình anh Báo Anh Ty, ngoài vi?c nghi ng? v? nguyên nhân th?c s? c?a cái ch?t c?ng nh? vi?c m?t tích ??y bí ?n c?a n?n nhân trong 3 tháng tr??c khi ch?t, h? không cung c?p gì thêm.  ???c bi?t anh Báo Anh Ty ?ã t?t nghi?p tr??ng ??i h?c Khoa h?c T? nhiên thành ph? H? Chí Minh h?i n?m 2014, ???c b?n bè nh?n xét là m?t ng??i hi?n lành, vui v?, tích c?c tham gia các công vi?c c?ng ??ng, nh?t là các ho?t ??ng v?n hoá c?a ng??i Ch?m.  Hi?n nay xác n?n nhân ?ã ???c tr? v? gia ?ình ?? làm h?u s? theo truy?n th?ng c?a ng??i Ch?m.  ?ài chúng tôi s? ti?p t?c c?p nh?t thông tin liên quan ??n cái ch?t u?n khu?t c?a anh Báo Anh Ty.  L?u Haniim Ngu?n: http://vie.ripvn.org/

Thành Ng?c CóCalifornia, USA   PGS.TS Po Dharma Qu?ng V?n ?? ra ??i t?i thôn Ch?t Th??ng, Phan Rang vào n?m 1945, trong m?t gia ?ình nghèo kh?, h?c trung h?c t?i tr??ng B? ?? và tr??ng Duy Tân. Po Dharma không ??p trai, di?n trung bình, nhà nghèo, nh?ng anh thông minh, ch?m h?c, ch?m làm, ch?m tìm tòi. Th?i gian h?c trung h?c ?? Nh?t C?p, anh ?ã t?ng giúp vi?c cho ng??i ch? nhà tr? ?? ki?m ti?n ph? giúp cha m? nghèo ?ang sinh s?ng t?i mi?n quê. ? ?? tu?i trên 70, cái ranh gi?i, t? sinh th?t là khuôn l??ng, mà lu?t c?nh tranh c?ng khó tránh! S?ng ?ó r?i ch?t ?ó. Nh?ng ng??i b?n cùng trang l?a. Nh?: Thành Thanh Xuân ?ã ??t ng?t ra ?i vì b?nh tim, tôi bu?n thê th?m, r?i ??n anh Nguy?n V?n Long, ?ã khi?n tôi bu?n tê tai. M?y n?m tr??c Hán Ng?c C??ng, Thành Ng?c S??ng, Thành Ban, b?n già ngày càng th?a th?t, mà già thì c?n có b?n, bây gi? Po Dharma ?ã ra ?i th?t r?i, m?t ng??i vi?t t?m c? L?ch s? Dân T?c Ch?m ?ã m?t, ngôi sao b?n m?nh v?n h?c Ch?m ?ã t?t.Tôi ch?i thân v?i Dharma ?ã t? lâu, kho?ng nh?ng n?m 60 - 68, chúng tôi m?i l?n lên 15, 16 tu?i. Ngày ?y, chúng tôi say mê làm công tác xã h?i, chúng tôi ?ã t?ng ??p xe ??p tóat m? hôi, t? làng này ??n làng khác, kho?ng t? 3 ??n 20 Km. Làm c?u b?t qua m??ng b?ng g?, ?? cho kh?p dân làng Ch?m có ph??ng ti?n di chuy?n qua l?i nhanh h?n! ?ào gi?ng n??c cho dân làng ???c u?ng n??c s?ch. Vì th?i ?ó, ng??i Ch?m th??ng u?ng n??c t? trong m??ng cái mà thôi. ??c bi?t, trong 3 tháng hè, n?m 1968, th?i th?y Thành Phú Bá làm hi?u tr??ng, t?i t??ng trung h?c An Ph??c. Po Dharma ?ã huy ??ng kho?ng trên 20 nam, n? h?c sinh, l?y danh ngh?a là h?c sinh Thi?n Chí. Po Dharma là gia ?ình tr??ng. Chúng tôi m?t lòng m?t d? ai n?y ??u h?ng hái ?úc Tableau, xây tr??ng h?c b?i vì th?i ?ó tr??ng trung h?c An Ph??c thi?u l?p h?c. V?i kh?i l??ng xi-mang, vôi, và cát c?n thi?t do c? Thi?u Tá Qu?n tr??ng D??ng T?n S? cung ?ng! Sau ?ó, c?nh sát bi?t ???c, m?t ??a h?c trò nh?, ng??i Ch?m, tu?i m?i 16, 17, mà dám c? gan làm ???c m?t vi?c l?n nh? th?! Nên h? m?i Po Dharma ??n ??n c?nh sát và ?ánh m?t tr?n b?ng roi ?uôi bò nh? t? "Tá h?a tâm tinh". Ngay sau ?ó, Po Dharma b? b?nh th?n kinh vì quá ?au ??n! ??ng th?i, ?àng Giáo La ??a Po Dharma ??n ?à L?t ch?a b?nh và tá túc t?i nhà anh Bá Trung Sin, nhân lúc anh ta ?ang làm vi?c t?i B?nh vi?n ?à L?t. Lúc ?ó, tôi ?ã ?ích thân ??n th?m Po Dharma vài l?n, t?i nhà anh Sin. Vài tháng sau, ?ã có nhi?u ng??i cho anh em chúng tôi bi?t là c?nh sát ?ã tra t?n, ?ánh ??p Po Dharma dã man g?n ch?t, ?ó là, Nguy?n V?n Hùng ?ã ch?t t?c t??i vì tai n?n giao thông, t? ?ó, c? hai con anh ?ã b? h?c, con gái b? b?nh tâm th?n, con trai nghi?n r??u, bê b?t. ??i s?ng l?m than muôn vàn khó kh?n..Trên ??u môi trót l??i c?a cac dân t?c trên th? gi?i có câu: “gieo gió thì g?p b?o”. Ác lai ác báo. ? hi?n g?p lành; ? ác thì ph?i tan tành ra tro,.. Sau khi Po Dharma ?ã h?t b?nh, anh ta ?ã quy?t ??nh t? gi? b?n bè, r?i b? quê h??ng, v? th?i m?ng m? ?ã khép kin và ti?ng c??i ?ã t?t, Th?i ?i?m này là c?a s? m?t mát, c?a s? ?au th??ng. Có l?, Po Dharma không mu?n ?i m?t mình, nên Po Dharma ?ã r? Hán Ng?c C??ng. Tr? l?i: "Tao không ?i" Po Dharma: "Mày s? không có thu?c Pall Mall hút ch? gì? B?i vì ngày ?y C??ng ?ã nghi?n th??ng hay hút thu?c Pall Mall hàng ngày. Sau ?ó, Po Dharma h?i Qu?ng ??i Pham. Tr? l?i: "Tao không ?i b?i vì t?i v?a qua, tao n?m m? th?y cái chìa khóa c?a tao ?ã b? ?ánh m?t, r?i m?i h?i ??n tôi. Tr? l?i: Tao không th? nào ?i ???c b?i vì nói ??n súng, là ta c?m th?y rung mình s? l?m r?i!. Tuy nhiên, c? ba b?n bè tôi ??u khuyên Po Dharma là "Mày nên ?i b?i vì tên tu?i c?a mày h? ?ã ghi vào s? ?en, cho dù mày có h?c gi?i c? nào c?ng khó mà xin ???c vi?c làm ?àng hoàng!. S? gan d?, d?ng c?m, s? phán ?óan quy?t li?t. Nh?ng ?i?u ki?n trên ch?ng minh Po Dharma ???c vinh danh v? tình yêu quê h??ng dân t?c Ch?m vô b? b?n, M?t nhân v?t sáng giá, tiêu bi?u quy?t tâm ??u tranh và s?n sàng hy sinh vì lý t??ng dân t?c, nh?m mang l?i ?m no h?nh phúc cho th?n dân Ch?m. Chính vì th? Po Dharma luôn luôn tôn vinh và nh? ?n nh?ng v? anh hùng dân t?c. Ng??i s? s?ng mãi trong lòng dân t?c Ch?m, ??ng th?i là m?t t?m g??ng sáng giá có m?t không hai cho th? h? Ch?m noi theo... Th? là Po Dharma ?ã bi?n bi?t ra ?i không ngày h?a h?n tr? v?; và nh?ng 3 tháng hè sau ?ó, b?n bè tôi không còn c? h?i g?p nhau n?a! Không c?m ???c lòng, tôi ?ã hòa mình vào th? th? "Th?t Ngôn" ?? th? l? tâm s? mình qua bài th?: NH? AN PH??CTôi nh? An Ph??c, nh? nh?ng ngày,Cùng anh em b?n ??n vui say.Ôi! Bao k? ni?m êm ??m qua.Gi? bi?t bao gi? có n?a ?ây!Tôi ??c mong r?ng qu? ??t xoay,?? anh em b?n l?i v? ?ây.V? n?i quán nhà An Ph??c ?y!Ôn l?i cùng nhau m?y n?m qua,Tôi ? n?i này th?y l? loi.Ch? mong th??ng nh?, chán cho ??i. Nh?ng tôi v?n kh?c trong ti?m th?c,Hình ?nh, anh em ??n mãn ??i. ?à L?t. Ngay 27/9/1979 Vào ??u n?m 1996, gia ?ình tôi ???c tái ??nh c? t?i Hoa K?, Po Dharma t? Pháp bay qua ??n nhà tôi vào m?t bu?i chi?u cu?i tu?n, b?n bè tôi tâm s? t? chi?u hôm ?ó mãi ??n 3 gi? sáng, mà Po Dharma còn h?ng say mu?n nói, nh?ng tôi c?m th?y quá bu?n ng? , nên tôi kêu Po Dharma ?i ng?, ngày mai s? tâm s? sau. Tôi còn nh? Po Dharma ?ã k? l?i chuy?n ?i “hãi hùng” c?a anh ta b?t ??u ?i t? Ban Mê Thu?t, Po Dharma ?ã g?p h??ng d?n viên h?i Po Dharma, mu?n ?i Fulro: “Súng c?a anh ?âu?” Lúc ?ó, Po Dharma không bi?t ???ng tr? l?i. Sau ?ó, ng??i h??ng d?n Po Dharma ?i ki?m súng, th?y m?t nhóm lính ?ang ng? say sau m?t tr?n nh?u r??u, nên Po Dharma c?m l?y m?t kh?u súng mang v? m?t cách d? dàng! Sau ?ó, H??ng d?n viên h?i ti?p: Gi?y anh ?âu? B?i vì h?i ?ó Po Dharma ch? mang dép thôi. Po Dharma nói v?i tôi là ?n c?p súng thì d?, nh?ng l?y gi?y t? trong chân c?a lính ra thì sao ???c!? Sau ?ó, Po Dharma nh?p ng? vào quân ??i Fulro, trong th?i gian dài Po Dharma m?i ???c g?n lon ??i Úy. Trong lúc, giao chi?n kh?c li?t gi?a hai quân ??i Fulro và quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, t?i biên gi?i Vi?t – Campuchia, Po Dharma ?ã b? tr?ng th??ng do m?t viên ??n vào b?ng gi?a lúc Po Dharma ?ang l?i qua m?t con su?i, vì th? Po Dharma ?ã c? g?ng ???c lên b?, và n?m ngay bên b? su?i vì c?n ?au gi? d?i, nên Po Dharma t? l?y súng l?c d? ??nh b?n vào ??u c?a mình, nh?ng may thay, có m?t b?n lính ch?y qua, h?t súng t? trong tay Po Dharma ra ngoài. Ngay lúc ?ó, có m?t máy bay tr?c th?ng M? ?ã ch? Po Dharma ??n b?nh vi?n Sài Gòn. Coi nh? Po Dharma là lính bên quân ??i Vi?t Nam C?ng Hòa, nên ???c h? ch?m sóc r?t chu ?áo. Dharma ng? miên man không bi?t tr?i tr?ng mây gió qua 3 ngày ?êm, khi t?nh d?y Po Dhama ch?p m?t th?y Th?ch Th? Th??ng, t?c là b?n gái c?a anh ta ??n th?m và khóc lóc k? l?: “T??ng ?âu anh ?ã ch?t r?i” b?i vì nhi?u ng??i ?ã ra ?i cùng n?m v?i anh nh? ?àng N?ng Giáo c? hai v? ch?ng Biên ? Ch?t Th??ng, anh Rài ? V?n Lâm, và N?i Thành Ngh?ch… ?ã ch?t h?t, ch? còn anh ? l?i, nh?ng bây gi? ?au ??n quá! ??i sao mà kh? nh? th? này! Tr?i ?i (Po Lingik ley). Sau khi lành b?nh, Po Dharma ???c tr? v? quân tr??ng và g?p Thi?u T??ng Les Kosem, m?t lãnh t? ng??i Campuchia g?c Ch?m, ông là m?t t?ng t? l?nh, m?t phó ch? t?ch Fulro và m?t phó ch? t?ch M?t trân Gi?i Phóng Cao Nguyên Trung Ph?n Champa và Khmer ??ng lên ??u tranh nh?m gi?i phóng dân t?c b? áp b?c, ?ã h?i Po Dharma là anh mu?n g?n lon Thi?u PD tra l?i ngay: “Tôi mu?n ?i du h?c”. Sau ?ó Po Dharma ?ã vi?t ??n và nh? Les Kosem g?i. Vài tháng sau, Po Dharma nh?n ???c gi?y ?i du h?c t?i Pháp, trong th?i gian mi?t mài ?èn sách Po Dharma ?ã t?t nghi?p c? nhân, r?i Th?c S?. Lúc ?ó, Po Dharma ?ã có v? và có nhà. Gi?a lúc ?ang theo h?c Ti?n S?, ?ây là th?i gian gian nan kham kh? nh?t trong cu?c ??i du h?c c?a anh b?i vì v? c?a anh ta ?ang lâm tr?ng b?nh, nên Po Dharma treo gi?y bán nhà, nh?ng không ai mua, nên anh ta tìm cách ?i tìm m?i cách ?i làm bat c? ?i?u gì, k? c? lau chùi c?u tiêu c?ng ph?i làm mi?n sao có ti?n ?? tr? chi phí h?c hành, thu?c men cho v?, và ?n u?ng là ???c! Tuy nhiên, c?ng không ?? ti?n trang tr?i, nên Po Dharma ph?i ??n m??n ti?n m? v? c?a anh m?i ?? tr?, anh ta nói thêm, là c? m?i l?n tao ?i m??n ti?n là m? v? ch?i: “Ti?n s? gì ti?n s?!”, v? mà không lo, c? ngày ?êm c? lo h?c ti?n s?!? Tien si "ka lon tok kau". Anh ta noi la nguoi Phap chui khong khac gi me cham minh vay. Va Po Dharma nói thêm, là n?u không ráng h?c ?? l?y b?ng ti?n s? vì b?ng th?c s? làm gì ???c! Sau th?i gian mi?t mài ?èn sách dài ??ng ??ng 6 n?m tr?i kh? s? tr?m b?, t? n?m 1980 ??n n?m 1986. Po Dharma m?i ???c t?t nghi?p Ti?n s?, t?i tr??ng ??i h?c Sorbon, m?t tr??ng n?i ti?ng b?c nh?t c?a Pháp. Sau ?ó, Po Dharma ???c ?i làm, có ti?n Po Dharma ?em ti?n ??n tr? cho m? v?, nên m? v? Po Dharma m?ng r? và h?i: “Ti?n ?âu mà có hay th?!? Po Dharma tr? l?i mi?n có tr? cho m? là ???c r?i. C? hai m? con ??u c??i m?t cách kh? ái tràn ??y ni?m h?nh phúc vô biên. Tôi h?i : "Tôi nói Dharma là d? hi?u r?i , nh?ng sao l?i l?y h? Po". Tr? l?i : T?i vì nh?ng ng??i lính ?i Fulro c?ng n?m v?i Dharma ??u ph?i l?y h? Po c? “ Tôi ?? ngh? : Dharma có th? thay th? h? khác ???c Không? B?i vì h? Po r?t khó g?i, K? l?m ! Dharma c??i nh? và nói: Ngày ta v? th?m quê h??ng g?p ông già . chính Ông già ta c?ng nói y nh? th? !. Tôi nói ti?p:"V?y thì thay ??i h? Po cho r?i b?i vì nh?ng ng??i làm cách m?ng , h? ??i tên h? là chuy?n r?t bình th??ng. Dharma, nín Không nói gì thêm n?a ! Cách vài n?m sau, tôi tr? v? quê h??ng g?p nai Nguyên và b?n gái c?a Dharma Th?ch Th? Th??ng c?ng ?ã g?i ý tôi hãy nói v?i Dharma ??i h? , vì th? khi g?p Dharma ? Hoa Ky tôi ?ã c? g?ng nói l?i v?i Dharma, nh?ng anh ta v?n c??i nh? và không th?y tr? l?i. Po Dharma làm vi?c r?t có h? th?ng! Nh? v?y, anh ta làm vi?c và lãnh l??ng t? Chánh ph? Pháp, mà anh ta ?ã vi?t c? 10,000 trang sách v? l?ch s? dân t?c Ch?m cho các h?c gi? và cho các sinh viên kh?p n?i trên th? gi?i tham kh?o v? dân t?c Ch?m. Gi? s? n?u nh? không có Po Dharma thì ch?ng còn ai bi?t ??n dân t?c Ch?m ?ã chôn vùi b?i l?p b?i m? c?a th?i gian !! Sách Po Dharma quý giá h?n c? ti?n b?c, châu báu, không ai có th? c??p ???c! ??c sách là theo dõi t? t??ng c?a nh?ng v? nhân trên th? gi?i, m?c d?u h? ?ã ch?t m?i ?ây, ho?c ?ã ch?t hàng tr?m hàng ngàn n?m, nh?ng sách c?a h? nh? m?t l?i “tr?n tr?i” ?? l?i cho ??i t??i ??p mãi, cho h?n dân t?c chóng v??n lên! Và ??c bi?t h?n n?a! Anh ?i tìm con ???ng cho chúng ta ??n d? h?i ngh? Geneva, t?i Th?y S? t? ch?c hàng n?m ?? tranh ??u cho dân t?c b?n ??a. N?u ???c chính quy?n Nhà n??c Vi?t Nam ch?p thu?n, hy v?ng dân t?c Ch?m s? không còn kham kh?, t? n?m 1832 mãi cho ??n hôm nay! Ng??i ta th??ng nói cái gì cho ?i là hãy còn bên mình. Lúc tu?i xuân th?i anh ?ã góp công , góp s?c, góp c? t?m lòng c?a anh cho dân t?c anh. T?t c? hãy còn ?ó cho ??n bây gi? và mãi mãi… Pgs.Ts. Po Dharma Qu?ng V?n ?? ?ã v?nh vi?n ra ?i m?t mình m?t bóng, m?t ánh ?èn ?ã t?t gi?a ?êm khuya c?a cu?c ??i v? con anh mà còn cho c?ng ??ng Cham. S? ra ?i c?a anh không nh?ng là m?t s? m?t mát ??i v?i n?n v?n h?c Ch?m nói riêng, mà còn là m?t s? thi?t thòi cho c? dân t?c Ch?m nói chu   Ng??i ?i ?ã không l?i giã bi?t,?? ta ??n ?au ni?m ti?c th??ng!Tình x?a, gi? ?ây ?ành quên lãng ,Xin g?i theo gió chi?uNg??i x?a,khu?t sau dòng n??c b?tTi?n ng??i tr?m n?mYêu m?t dòng, ngh?a trang thanh nhàn.Ngàn ??i V?nh bi?t Po Dharma Qu?ng v?n ?? .     Ngu?n: facebook

  Nik Mansour Nik Halim Trong m?i chúng ta, ch?c ai c?ng ?ã t?ng nhìn th?y ng??i ch?t. V?i ng??i Islam, thi th? tr??c khi mang ?i chôn s? ???c t?m r?a s?ch s? và sau ?ó s? ???c b?c l?i b?ng m?t t?m v?i l?m màu tr?ng g?i là kafan. T?m v?i s? ???c c?t l?i ? ??nh ??u, nhi?u ph?n ? thân và chân. Không ít ng??i Islam ?ã t? nhìn th?y cách th?c qu?n v?i l?m cho thi th? ( ikak kafan) , th? nên hình ?nh thi th? ???c b?c b?i t?m v?i tr?ng r?i ???c mang ?i chôn là h?t s?c g?n g?i v?i ng??i Islam nói chung và ng??i Ch?m Islam nói riêng. S? d? tr??c khi vào câu chuy?n tôi ph?i gi?i thích ?ôi chút v? cách th?c t?m l?m ng??i ch?t trong Islam vì nó có liên h? v?i câu chuy?n mà tôi s?p k? sau ?ây. Câu chuy?n này x?y ra ? m?t làng Ch?m sát c?nh sông H?u vào nh?ng n?m sau gi?i phóng . Trong ngôi làng ?ó có m?t gia ?ình ng??i Ch?m n? r?t nghèo. Trong gia ?ình thì ng??i cha ?ã m?t s?m, ng??i m? thì b?t t?t, ?m ?au. D??ng nh? lao ??ng chính ?? ki?m cái ?n cho c? nhà g?m ng??i m? và hai ??a e nh? m?t trai, m?t gái là ng??i anh c? t?m c? 18 tu?i. H?ng ngày, anh cùng chi?c xu?ng nh? c? k? gi?ng l??i ki?m cá trên sông H?u. Hôm nào có cá to thì anh mang ?i bán ??i g?o, còn cá nh?, cá d?t thì anh mang v? cho m? kho hay n?u canh cùng rau d?i, ??t chu?i… cho c? nhà ?n. Hôm nào ch? có cá nh? thì anh ch? có th? mang v? cho m? n?u canh cùng thân chu?i, c? mì ?? c? nhà ?n thay c?m. Cu?c s?ng ?ói kh? b?a ?ói, b?a no là th? nh?ng nghi?t ngã thay, th?i ?ó là th?i bao c?p mà vùng sông H?u Châu ??c thì h?i tr??c gi?i phóng v?n là n?i ??u ?á, b?n gi?t, phân chia quy?n l?c, lãnh ??a gi?a các th? l?c nh? Vi?t C?ng, Vi?t Nam C?ng Hòa r?i Ph?t giáo Hào H?o… s? giao tranh hay b?n phá du kích l?n nhau x?y ra nh? c?m b?a. Có hôm ??n pháo n? t? phía bên kia Th? Xã Châu ??c sang phía bên ?ây sông H?u khi?n c? con sông n? ?m tr?i th? nên bom ??n ch?a n? còn l?i d??i ?áy sông hay c?nh b? sông là r?t nhi?u. Nhi?u ng??i không may ?ã trúng ph?i bom n? tan xác. Nh?ng ng??i ki?m ?n trên sông H?u d?a vào con cá, con tép nh? gia ?ình anh c?ng ?ã tr? thành m?t ngh? nguy hi?m, ?ánh li?u tính m?ng ?? ki?m cái ?n. Hi?u ???c ?i?u ?ó nên m?i khi ng??i con xuôi ghe ?i ki?m cá thì ng??i m? ? nhà r?t lo, ch? mong sao ??a con mình v? th?t s?m. Th?i bao c?p khó kh?n, không ch? riêng nhà anh mà ?âu ?âu c?ng ?ói kh?, sông H?u cá tôm r?t khan hi?m do chi?n tranh bom ??n tr??c ?ó tôm cá c?ng ch?t h?t. ? làng có nhi?u ng??i chèo xu?ng l?n ra phía bên kia biên gi?i Campuchia ?? chày cá và chày ???c r?t nhi?u cá to. Nh?ng kh? n?i, lúc này Campuchia ?ang ???c cai qu?n b?i l?c l??ng Khmer ??. B?n này r?t tàn ác, trong n??c chúng ?ang ti?n hành c?i cách và th?c thi chính sách di?t ch?ng. Song hành ?ó chúng c?ng t?n công và di?t ch?ng ng??i Vi?t t?i Ba Chúc ( An giang), Tây Ninh c?ng nh? ??o Phú Qu?c, ??o Th? Châu…. Còn ? vùng Châu ??c, tuy g?n sát biên gi?i v?i Campuchia, t? Trung Tâm Th? Xã có th? ?i b? ?? qua phía bên kia biên gi?i nh?ng Khmer ?? không ?ánh vào ch?c có l? n?i ?ây ?ã t? xa x?a v?n là thành trì, n?i t?p trung m?t l?c l??ng v? trang m?nh có kh? n?ng phòng th? cao. Vì th? nên quân Khmer ?? ch? ?óng và canh phòng ? phía bên kia biên gi?i, t?c ph?n ??t c?a nó. Ph?n này là ph?n ??t quân s? nên ao h?, sông su?i… cá r?t nhi?u do không ai b?t. Nh?ng ng??i Ch?m trong làng th??ng t? ch?c ?i thành nhóm nh? ?? lén vào ph?n ??t c?a chúng chày cá mang v?. Nhi?u ng??i ?ã ?i và mang v? r?t nhi?u cá nên anh th?y v?y c?ng mu?n ???c ?i m?t l?n. T?i hôm ?ó, ng??i làng quy?t ??nh t? h?p ?? chèo ghe qua ?ó chày cá. Anh c?ng chu?n b? s?ng và m??n chày hàng xóm ?? chèo ghe ?i cùng. Ng??i m? không mu?n cho anh ?i vì s? con mình g?p nguy hi?m. Nh?ng anh c? tr?n an m? và nài n? ?? xin ?i cu?i cùng ng??i m? c?ng mi?n c??ng cho con mình theo ?oàn chày cá. L?n ?ó c? nhóm chày ???c r?t nhi?u cá, do tính tham c?a m?t s? ng??i nên m?t vài ng??i trong nhóm ?ã chèo h?i sâu vào con sông ?? chày thêm cá. Âm thanh c?a ti?ng chày m?i l?n th? xu?ng và kéo lên vô tình t?o s? chú ý cho m?t vài lính Khmer ?? ?i tu?n. Chúng chú ý và th?y nhóm ng??i ?ang chày cá trong khu ??t c?a chúng. Chúng không v?i ?u?i b?t hay b?n v?i mà cho nhóm chày ??n khi c? nhóm t? h?p nhau ?? chèo v?. Trong kho?n th?i gian ?ó chúng c?ng ra ám hi?u t?p h?p thêm nhi?u tên b?n t?a ?? bao vây. Khi th?y nhóm chày cá có d?u hi?u chèo ghe ra kh?i khu biên gi?i thì chúng b?t ??u x? súng. T?t c? m?i ng??i b?t ??u h?t ho?ng b? c? cá và chày và c? th? hì h?c chèo th?t nhanh ?? thoát kh?i khu v?c ?ó. M?t vài ng??i ?ã b? b?n trúng, b? th??ng máu me lai láng. Nh?ng vì là dân sông n??c, s?ng trên ghe thuy?n t? nh? nên h? chèo và thoát thân r?t nhanh. Ra kh?i khu biên gi?i, m?i ng??i d?ng l?i ? gi?a sông h?u g?n ngã ba Châu ??c r?i ki?m kê xem ai b? th??ng ra sao, n?ng nh? th? nào. Có hai ng??i b? trúng ??n, m?t ng??i b? b?n ngay vai và ng??i kia b? trúng ? chân khi ??ng lên c? chèo th?t nhanh. Riêng anh 18 tu?i kia b? phát hi?n ?ã ch?t do không may anh b? trúng m?t phát ??n ngay ??u. Thi th? c?a anh ???c ??a v? nhà v?i s? ti?c th??ng c?a t?t c? nh?ng ng??i trong nhóm. Gia ?ình anh vô cùng ?au th??ng khi nh?n thi th? c?a anh. Sáng hôm sau, m?i ng??i trong làng t?t b?t ??n cùng lo h?u s? cho anh. Tr??c khi mang ?i chôn, thi th? anh ph?i ???c qu?n trong t?m v?i l?m màu tr?ng nh?ng gia ?ình anh l?i không có. Trong th?i bao c?p, ki?m m?t t?m v?i ?? may ?? là r?t khó v?i l?i do nhà anh nghèo nên vi?c ??t mua v?i t? Sài Gòn là vi?c không th?. Do anh b? ch?t b?i trúng ??n nên ph?i chôn càng s?m càng t?t. Lúc này gia ?ình anh ch? có m?t t?m v?i to màu ?en nên ?ành ph?i dùng t?m v?i này ?? l?m thi th? c?a anh. Vi?c h?u s? c?a anh do m?i ng??i trong làng ??u chung tay giúp ?? nên xong xuôi r?t nhanh. Gia ?ình anh nh?t là ng??i m? dù th??ng con, khóc h?t n??c m?t nh?ng c?ng ph?i tr? v? nhà ?? lo cho hai ??a em c?a anh. Bi?t ???c cái ch?t c?a con mình là ch?t x?u nên ng??i m? r?t k?, bà r?a th?t s?ch các vi?t máu trong nhà và qu?n áo c?a anh m?c khi m?t bà c?ng mang ?i chôn s?ch s? trong ngày hôm ?ó. Vào t?i hôm ?ó, lúc gi?a ?êm, trong nhà, bà và các con nghe r?t rõ ti?ng gõ c?a. Ti?ng gõ c?a nghe không ph?i âm thanh t? ngón tay ??p vào c?a “cóc …cóc” mà là âm thanh d??ng nh? t? trán ng??i ??p vào c?a. Bà ngh? có l? do ???c l?m trong t?m v?i và ?ã ???c c?t tay và chân l?i nên ng??i ?ã ch?t không th? dùng tay gõ c?a mà ph?i dùng ??u. Bà không s? nh?ng hai ??a con nh? r?t s?, chúng chui rút trong ch?n và ôm ch?m l?y bà ? m?t góc gi??ng. Gi?a ?êm khuya thanh v?ng c?a m?t ngôi làng nghèo, ngoài ti?ng cú mèo ghê r?n nay l?i còn có ti?ng gõ “b?ch b?ch” ngoài c?a khi?n không khí càng thêm c?ng th?ng và ma m?. Bà c? nghe d??ng nh? trong ti?ng gõ c?a có ti?ng rên the thé hòa l?n vào ?ó. Bà ôm l?y hai ??a con và ra hi?u cho chúng ng?i th?t yên l?ng ?? bà nghe cho rõ ti?ng rên ?ó. Khi bà c? nghe rõ thì ti?ng rên hi?n lên m?n m?t: - Patih….patih… ( màu tr?ng…màu tr?ng…) Gi?ng rên âm trì ??n n?i khi?n bà c?ng d?ng tóc gái. Bà và các con c? th? mà ôm nhau r?i ng? thi?p ?i. ??n sáng hôm sau bà m? c?a th?y tr??c c?a là nh?ng v?n ??t, bà ?i theo v?n ??t ?ó thì nó d?n ??n n?i v?n là m? ph?n m? c?a con bà v?a chôn hôm qua. Tuy nhiên, ngôi m? v?n v?y và không có d?u hi?u gì là b? ?ào lên hay nh?ng d?u hi?u cái xác phía d??i ?ã t?ng ??i m? và ?i ra ngoài. Ch? là l? ? ch?, ??t cát t? ngôi m? rãi ?i?u t? ch? này ??n t?n c?a nhà bà. R?i b??c t? khu ngh?a trang c?a làng bà ?i th?ng ??n m?t gia ?ình chuyên d?t v?i. Bà ??n ?ó h?i vay m?t t?m v?i tr?ng. Khi bà ??n ??t v?n ?? thì gia ?ình ng??i ta hi?u ngay và r?t mu?n ???c giúp bà tuy r?ng bà không k? m?t chút gì v? s? ki?n tâm linh t?i hôm qua cho nhà ng??i d?t v?i nghe. Nhà di?t v?i b?o bà ph?i ch? d?t vì t? khi bao c?p ??n nay nhà không còn d?t s?ng ?? bán nh? tr??c mà ch? ho?t ??ng c?m ch?ng ai ??n ??t thì m?i d?t do không ki?m ???c s?i bông, s?i t? d? dàng nh? tr??c n?a. H? h?n bà ngày mai s? có và hôm nay h? s? g?p rút d?t cho bà. Bà t? thái ?? th?t tâm bi?t ?n gia ?ình này r?i t? bi?t ra v?. T?i hôm ?ó c? nhà v?n không th? nào ng? ???c, tuy nhiên ?ã vào gi?a ?êm nh?ng l?i không nghe ti?ng gõ c?a nh? ?êm hôm tr??c. Kho?ng không gian t?i om c?a khu xóm nghèo ch? có ti?ng gió rít qua nh?ng ng?n tre, ti?ng cú mèo và ti?ng hú xa xa c?a nh?ng chú chó v?ng v?ng t? khu làng ng??i Kinh phía bên kia. B?ng ??a con gái út bu?n ti?u và g?i m? d?t ra nhà sau ?? ?i v? sinh. Bà m? cùng ??a con trai gi?a d?n bé út ra m? c?a nhà sau ?? ?i v? sinh ( nhà ngày x?a không có toilet mà ch? là n?i mà phía d??i có ?ào h? nh? ?? ?i ti?u). Khi m? c?a m?i ng??i d??ng nh? c?m th?y có m?t lu?ng gió âm th?i t?t vào nhà làm d?y gai óc. ?i v? sinh xong m?i ng??i vào nhà r?i ?óng c?a l?i. Khi b??c vào nhà, ??a bé hét toáng lên. Bà nhìn v? phía n?i mà hôm tr??c dùng làm n?i ??t ?? thi th? và ng??i làng ??n ?? qu?n kh?n l?m cho thi th? thì gi? này ?ây nguyên m?t cái xác ng??i v?i t?m v?i l?m màu ?en qu?n thân ?ang n?m m?t ??ng ? ??y, gi?ng nh? lúc tr??c khi ???c ??a ?i chôn v?y. Ng??i m? lúc này c?ng r?i nên v?i ôm hai ??a con và ng?i luôn t?i ch?. V?a ng?i ng??i m? v?a nói m?t mình v? s? ti?c th??ng ??a con trai ?ã m?t c?ng nh? vô cùng ?au xót khi ph?i l?m ??a con cùng t?m v?i ?en và bà c?ng cho bi?t là ?ã ?i ??t d?t t?m v?i tr?ng, ngày mai khi d?t xong thì s? mang thay cho anh. Nói ??n ?ây thì m?i hình ?nh tr??c ?ó c? nhà nhìn th?y ?ã bi?n m?t, ngôi nhà tr? l?i bình th??ng nh? lúc ??u.   Sáng hôm sau, ng??i m? ??n l?y t?m v?i tr?ng v?a d?t xong và c?ng nh? ng??i làng c?i táng l?i, thay t?m v?i l?m màu ?en kia b?ng t?m v?i tr?ng v?a m?i d?t cho anh. M?i vi?c xong xuôi và t? ?ó v? sau không còn có nh?ng s? xu?t hi?n c?a nh?ng hi?n t??ng tâm linh kì bí ?ó n?a.     Ngu?n: Facebook

Nik Mansour Nik HalimV

M?t ?o?n v?n phân tích tuy?t v?i liên quan ??n nguyên nhân gây ra s? giao tranh Chàm Vi?t n?m 1653       Cho ??n nay, khi bàn v? nh?ng m?i giao tranh Chàm Vi?t th?i s? Nam Hà, chúng ta ch?c ch? ???c ??c là do ng??i Chàm xâm l?n biên gi?i nên ng??i Vi?t ?ánh. Ví d? theo s? ??i Nam Th?c L?c, thì vào n?m 1653, "B?t ??u ??t dinh Thái Khang. B?y gi? có vua n??c Chiêm Thành là Bà T?m xâm l?n Phú Yên, sai Cai c? Hùng L?c (không rõ h?) làm Th?ng binh, Xá sai Minh V? (không rõ h?) làm tham m?u, lãnh 3.000 quân ?i ?ánh ...". Chúng ta ch? rõ t?i sao l?i có v? xâm chi?m biên gi?i vu v? nh? th? này c?a ng??i Chàm (vì lúc này, th?i ng??i Chàm Ch? B?ng Nga ?ã trôi qua h?n c? tr?m n?m), và lý do xâm chi?m biên gi?i nh? th? này có v? h?i quen quen nh? khi chúng ta ??c v? s? ??ng ?? th?? ban ??u gi?a ?àng Trong và Cao Miên, ?úng không các b?n ?     Thì ?ây, m?i b?n ??c ph?n mình t?m d?ch ?o?n phân tích c?a cô Nola Looke v? s? ki?n ng??i Chàm n?i d?y t?n công ng??i Vi?t vào giai ?o?n 1649-1650, d?n ??n cu?c giao tranh Chàm Vi?t n?m 1653 mà s? Vi?t ?ã chép là ng??i Chàm xâm chi?m biên gi?i n?m 1653 nói trên. Cô ??a ra m?t l?p lu?n hay và ??c ?áo h?n n?a, là có liên quan ??n c? vua P? Ram?, v? vua anh hùng c?a ng??i Chàm vào th?i này.     ?o?n này thu?c trang 14 ??n trang 16 c?a bài nghiên c?u 34 trang v? m?i quan h? Chàm Vi?t vào th? k? 17 th?t là tuy?t v?i c?a cô Nola Cooke mà b?n có th? t?i t?i ?ây >> https://www.facebook.com/brian.wu.121772/posts/2313166205600995.     Và bài nghiên c?u này còn có nhi?u ?i?u hay quá, ?? mình ch?u khó rãnh l?i t?m d?ch cho các b?n ??c tham kh?o.     Enjoy nha b?n !!!     Brian     ...     Ch?c ch?n là ?ã có ?? ng??i Vi?t sinh s?ng và buôn bán t?i Champa vào giai ?o?n 1640s ?? mà de Rhodes ?ã vi?t và ?ã ?? trong d?u ngo?c, là t?i Tongking (B?c Hà) và Cochinchina (Nam Hà), là nh?ng n?i mà ti?ng Vi?t ?ã ???c "dùng", ??i ng??c l?i v?i vi?c ti?ng Vi?t ch? ???c "nghe th?y" t?i "3 qu?c gia lân c?n".     Cu?c hôn nhân c?a Ng?c Khoa ?ã mang l?i ít thành công h?n nhi?u v? m?t chính tr? so v?i cu?c hôn nhân c?a ng??i ch?/em gái: t?i Cao Miên, Ng?c V?n, ?ã tr? thành (v?) hoàng h?u ng? tr? r?i (là) m?t bà Hoàng Thái H?u có t?m ?nh h??ng to l?n khi con trai c?a bà th?a k? ngai vàng; nh?ng Ng?c Khoa (ch?) là (m?t) ng??i v? th? 3 c?a P? Ram? và (bà) ?ã s?ng (??) r?i ch?ng ki?n P? Saut, ng??i con trai c?a P? Ram? v?i m?t bà v? ng??i Cao Nguyên, r?t cu?c tr? thành "vua c?a các v? vua Champa", khi n?i ngôi P? Ram? vào n?m 1655.     (Vào th?i gian này), tình tr?ng t??ng ??i hòa bình (di?n ra) t?i vùng biên Chàm Vi?t có ???c, không ??n t? cu?c hôn nhân (trên), mà là (t?) s? có m?t th??ng tr?c c?a h?m ??i thuy?n chi?n galleys (c?a ng??i Vi?t) t?i con sông giáp gi?i Champa. Tuy v?y, ngay c? h?m ??i này c?ng không th? nào ?? ?? ng?n ch?n m?t cu?c t?n công nghiêm tr?ng c?a ng??i Chàm n? ra vào nh?ng n?m 1649-1650, châm ngòi cho cu?c xung ??t ch?m d?t vào n?m 1653 v?i ?òn th?ng trí m?ng c?a h? Nguy?n, (d?n ??n vi?c ng??i Vi?t ?ã) tàn phá (??a h?t) Kauth?ra và thay th? nó b?ng m?t ??a h?t Vi?t Nam m?i g?i là Thái Khang (sau này là t?nh Khánh Hòa).     Không có ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t nào ?ã ?? c?p ??n cu?c t?n công kh?i th?y (vào giai ?o?n n?m 1649-1650 này) c?a ng??i Chàm ho?c ph?n ?ng c?a (tri?u ?ình) Vi?t Nam (khi ?y) ra sao. Chúng ta (ch? ???c) bi?t v? s? ki?n này qua m?t b?n t??ng trình ngày 31 tháng 12 n?m 1651 c?a viên công s? Công ty ?ông ?n Hà Lan, có tên là Williem Verstegen. Ông vi?t r?ng Nam Hà ?ã chinh ph?c Champa n?m ngoái "b?ng v? l?c và ?ã x? tr?m vua (Chàm) cùng giam c?m v? Dayro và v? ông (ta).". Vào nh?ng ngày tr??c ?ây cùng trong tháng (12) này, Verstegen ?ã ??n th?m v? Dayro ?ang b? giam gi? - Dayro là m?t danh t? Nh?t ng? (a Japanese term) mà ng??i Hà Lan ?ã dùng (?? ch?) cho) m?t v? hoàng ?? Nh?t B?n không còn quy?n l?c (the powerless Japanese emperor) [Brian chú: Dayro / Dairi ??]. Và Verstegen ?ã ch?ng ki?n n?i ? c?a v? Dayro (Chàm) t?i Qu?ng Nam (khi ?y) "là m?t cái chu?ng chó h?n là m?t ch?n c? trú nhân sinh" (more like a dogbox than a human residence).     V? Dayro này ch?c ch?n t??ng ???ng v?i v? "vua c?a các v? vua Champa" ?ã ???c ?? c?p ??n trong ngu?n (tài li?u / s? li?u) Chàm, có ngh?a là Verstegen có l? ?ã g?p (vua) P? Ram?, ng??i mà cái ch?t ???c (h?c gi?) Po Dharma xác ??nh là di?n ra vào n?m 1651. Có l? (vi?c mong ???c) tr? thù cho ??nh m?nh tàn nh?n (?p) lên trên v? vua (P? Ram?) m?n yêu (này), ?ã ph?n nào ?ó thúc ??y cu?c t?n công t? sát l?n th? 2 c?a ng??i Chàm, mà các ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t xác ??nh là ?ã di?n ra vào n?m 1653. Nh?ng Champa (khi ?y) là m?t ??t n??c (v?i n?n) th??ng m?i hàng h?i, nên vi?c n?m gi? các b?n c?ng Chàm c?a ng??i Vi?t vào giai ?o?n sau n?m 1650, c?ng là s? ki?n mà Verstegen ?ã t??ng thu?t l?i, rõ ràng là m?t ??ng c? thúc ??y m?nh m? h?n. [Brian chú: có ngh?a là theo cô Nola Cooke, thì s? ?ánh chi?m Chiêm Thành n?m 1653 c?a ng??i Vi?t, không ch? ??n thu?n là s? ?ánh tr? vi?c ng??i Chàm xâm ph?m biên gi?i, mà nguyên nhân sâu xa h?n là do ng??i Vi?t mu?n ???c n?m gi? các h?i c?ng trong v??ng qu?c Chiêm Thành vào lúc này, nên k?t qu? c?a cu?c ?ánh chi?m Chiêm Thành n?m 1653, là ng??i Vi?t ?ã chi?m luôn ??t Chiêm Thành t?i sông Phan Rang].     [Brian chú: và b?n l?u ý, là trong phiên b?n d?ch thu?t g?c c?a th?y Anthony Reid trong quy?n Southern Vietnam under the Nguy?n, trong bài vi?t The End of Dutch Relations with the Nguy?n state, 1651-2, Dayro ???c chú thích là "a sacred ruler or high priest of Champa" có ngh?a là "m?t v? vua chúa linh thiêng hay m?t v? cao t?ng Chiêm Thành", mà ch?c là trong th? ch? th?n quy?n c?a ng??i Chàm, ??u có th? ch? cho v? vua c?a v??ng qu?c Chàm c?].     Dù nguyên nhân gây ra (s? ki?n giao tranh này) có là gì ?i ch?ng n?a, nh?ng s? th?t b?i trong cu?c t?n công th? 2 c?a ng??i Chàm di?n ra vào n?m 1653 là s? th?m h?i (??i v?i ng??i Chàm). Khi Chúa Hi?n ???c tin v? cu?c xâm l?n (này c?a ng??i Chàm), ông ?ã sai 3 ngàn quân binh (Vi?t) ?ánh ?u?i ng??i Chàm (tr?) v? phía Nam ??n t?n con sông Phan Rang, là n?i mà ng??i Chàm cu?i cùng ?ã ?? ngh? ???c gi?ng hòa. Chúa Hi?n ??ng ý, nh?ng v?i các ?i?u ki?n mà ông ??a ra, (?ó là) m?t vùng biên m?i mà lúc này ch? còn ?? l?i cho vua Chàm (??a h?t) Phan Rang và bi?n v? vua Chàm này thành ra m?t ch? h?u "b?t gi? l? ch?c c?ng".     (Nh?ng) ?i?u gì ?ã châm ngòi cho m?t cu?c t?n công nghiêm tr?ng (kh?i th?y) c?a ng??i Chàm vào n?m 1650 ? (Thì) có l? ch? có m?t m?i châm ngòi (duy nh?t) là có tính kh? thi, (?ó là) vi?c tái ??nh c? kh?ng l? t?i nh?ng khu v?c biên gi?i (Chàm Vi?t), trong giai ?o?n kho?ng 18 tháng tr??c ?ây, c?a vài ngàn hàng binh nhà Tr?nh, sau cu?c chi?n th?ng v? ??i nh?t c?a h? Nguy?n vào n?m 1648. (S? ki?n này là), sau khi v? hoàng t?, là chúa Hi?n trong t??ng lai (tr? vì 1648-1687) ?ã ?ánh tan nát ??i quân xâm l??c 3 v?n quân binh (nhà Tr?nh), ng??i cha ??y hân hoan c?a ông [Brian chú: t?c chúa Th??ng Nguy?n Ph??c Lan tr? v? 1635-1648] ?ã th? các t??ng hi?u h? Tr?nh (v? l?i B?c), nh?ng gi? l?i và tha th? nh?ng binh s? (h? Tr?nh) còn s?ng sót. ???c chia thành t?ng nhóm 50 ng??i, r?i ???c cung c?p d?ng c? và l??ng th?c ?? ?? s?ng trong 6 tháng, nhóm hàng binh h? Tr?nh này ?ã ???c ??a ?i ?? l?p thôn xóm ? vùng "??t c? c?a ng??i Chàm", t? mi?n Th?ng Bình và ?i?n Bàn (g?n H?i An) tr? vào Nam ??n Phú Yên. Các chính sách c??ng b?c b?t lính c?a nhà Tr?nh vào th?i này ?ã ??m b?o r?ng h?u nh? toàn b? nh?ng quân binh h? Tr?nh này ??u ??n t? khu v?c Thanh-Ngh?, t??ng t? nh? các ph?n t? v?n ???c ?u ?ãi t?i hu? nh?t trong quân ??i h? Nguy?n. Có l? vì lý do trên (t?c là các quân binh th?i ?y ??u là ng??i vùng Thanh Ngh? cho c? h? Tr?nh l?n h? Nguy?n), mà Chúa Th??ng (tr? vì n?m 1635-1648) ?ã tin r?ng h?u h?t nh?ng hàng binh h? Tr?nh này s? s?n sàng ch?p nh?n ?? ngh? này, s? tr? thành th?n dân c?a ông, và nh?ng cha con (trong toán hàng binh h? Tr?nh này) s? là nh?ng binh s? b? sung thêm vào cho ??t n??c.     Nh?ng vi?c tái ??nh c? c?a r?t nhi?u ngàn ng??i ?àn ông ??c thân ngo?i qu?c - t?t c? ??u ?ã ???c ?ào t?o v? (vi?c s? d?ng) v? khí và rút cu?c t?t c? ??u c?n tìm v? (trong t??ng lai) - ch?ng nh?ng s? là h?i chuông ch?m d?t hy v?ng c?a ng??i Chàm có th? giành l?i ???c ph?n lãnh th? ?ã m?t mà nh?ng ng??i (hàng binh h? Tr?nh) này (???c ??a) ??n ??nh c?, mà t??ng t? còn là m?t m?i ?e d?a gây nên s? h?n lo?n trong xã h?i (và ??i s?ng) c?a ng??i dân ??a ph??ng, khi mà nhóm ng??i ngo?i qu?c này ?ang tìm cách tái l?p cu?c s?ng c?a h? ? mi?n "núi non và ??m l?y" mà Chúa Th??ng ?ã ch? ra cho h?. T?i nh?ng n?i này, nhóm ng??i trên ch?c ch?n s? ti?p xúc tr?c ti?p, và r?t có th? là xung ??t, v?i ng??i mi?n núi (mountain peoples). Nh? (các công trình) nghiên c?u c?n ??i ?ã ch? ra, nhi?u ng??i mi?n núi này v?n t? nh?n h? là ng??i c?a (th? ch?) "nagara Camp?" và h? c? nhiên là yêu c?u v? vua v? ??i c?a h?, P? Ram? - b?n thân ông là m?t ng??i s?c t?c Curu - giúp h? ch?ng l?i m?i ?e d?a m?i này. Trong các tr??ng h?p nh? v?y, m?t c? g?ng cu?i cùng (c?a ng??i Chàm) ?? ng?n l?i quá trình tái ??nh c? (c?a nhóm hàng binh h? Tr?nh) không có gì là ?áng ng?c nhiên c?. [Brian chú: t?c là theo cô Nola Cooke, chính vì s? tái ??nh c? c?a h?n 3 v?n tàn quân h? Tr?nh ? vùng biên gi?i Chàm Vi?t có th? ch?m d?t hy v?ng l?y l?i ???c ph?n lãnh th? ?ã m?t c?a ng??i Chàm, và h?n th? n?a, s? tái ??nh c? c?a 3 v?n tàn quân h? Tr?nh toàn nh?ng ng??i ?àn ông ??c thân này t?i nh?ng n?i này, s? gây ra s? xáo tr?n kh?ng khi?p trong ??i s?ng xã h?i c?a ng??i Chàm, nên ng??i Chàm ?ã ??ng lên ch?ng l?i và t?n công ng??i Vi?t vào giai ?o?n n?m 1649-1650 - và ?ây là s? ki?n mà s? Vi?t ch?a bao gi? chép c?.]     (Và v? kho?ng th?i gian) t? n?m 1653 ??n s? ki?n giao chi?n vào nh?ng n?m ??u 1690s, các ngu?n (tài li?u / s? li?u) c?a ng??i Vi?t ??u không (h?) vi?t gì v? các m?i quan h? Chàm Vi?t (vào th?i này). May m?n thay, vi?c ??c k? l??ng nh?ng tài li?u v?n kh? c?a h?i truy?n giáo MEP có th? giúp (??c gi?) l?p ?i vài kho?ng tr?ng (ki?n th?c liên quan ??n) m?i quan h? Chàm Vi?t giai ?o?n 1653-1690 này, nh? phân ?o?n d??i ?ây s? trình bày chi ti?t.     Ngu?n: fb

VÀI TRAO ??I V?I BQL DI TÍCH THÁP PO SAH IN? Tr?a nay, 17/5, g?n ??n gi? hoàng ??o, tôi có vi?c lên tháp Po Sah In? kh?n nguy?n xin N? th?n Champa ban ph??c, b?o trì nhi?u s?c kh?e, bình an và may m?n. H?n hai n?m qua, k? t? khi tháp Po Sah In? b??c vào trùng tu, hôm nay tôi m?i có d?p tr? l?i th?m vi?ng tháp. Ph?i nói th?t v?i nhau r?ng, ? khu di tích này, có nh?ng tín hi?u vui mà bên c?nh ?ó c?ng còn t?n t?i không ít s? bu?n. Tín hi?u vui ??u tiên ??p vào t?m m?t du khách th?p ph??ng là tháp Po Sah In? ?ã không b? g?n b?ng qu?ng bá du l?ch gây bão d? lu?n báo chí và m?ng xã h?i, nh? ? các khu di tích Tháp ?ôi, Tháp Bánh Ít ? Bình ??nh, Tháp Nh?n ? Phú Yên, trong hai tu?n v?a r?i. Tín hi?u vui th? hai, ?ó là bên ngoài, du khách ?ã không còn nhìn th?y tháp b? ?óng ?inh ?? c? ??nh nh?ng s?i dây ?i?n bao quanh. Tín hi?u vui này, nhi?u n?m tr??c Báo Bình Thu?n ?ã có bài báo ph?n ánh c?a tác gi? Hà Thanh Tú, ti?p ??n cá nhân tôi c?ng ?ã lên ti?ng quy?t li?t. Sau ?ó, trên báo chí, th?y có thêm bài vi?t c?a nhà th?, nhà nghiên c?u v?n hóa Ch?m danh ti?ng Inra Sara, c? nhà v?n uy tín c?ng ??ng Ch?m Trà Vigia, r?i ? ?t ti?ng nói c?a c?ng ??ng m?ng xã h?i c?a ng??i Ch?m. Cá nhân tôi r?t vui v?i nh?ng tín hi?u này c?a BQL Di tích tháp Po Sah In?. B?i dù sao ?i n?a, tuy có tín hi?u ph?i ???c ng??i dân ph?n ánh kiên trì thì lãnh ??o m?i nhìn th?y ???c h?n ch? mà ti?p thu ch?nh s?a. Tôi hoan nghênh tinh th?n c?u ti?n c?a BQL Di tích tháp Po Sah In?. Song bên c?nh tín hi?u vui, chúng ta ph?i công nh?n v?i nhau m?t th?c t? "??ng ?ót" r?ng, có t?n t?i n?i bu?n. Th?m chí là n?i bu?n l?n ch? không ph?i nh? nh?n gì. Có th? th?i ?i?m này, BQL Di tích nh?n th?c nó không có gì g?i là sai. ? góc ?? m?t ng??i Ch?m ho?t ??ng ch? ngh?a, s? t?n t?i này c?n thi?t ???c trao ??i sòng ph?ng, minh b?ch và công khai. ? v? trí ng??i nghiên c?u v?n hóa m? ?? c?a mình, nh?ng ?ng x? không phù h?p v?i c? s? tôn giáo tín ng??ng Ch?m, c?ng nh? không chu?n m?c v?i Lu?t di s?n v?n hóa, thì cá nhân tôi lên ti?ng ?? quý v? th?y cái không ?úng mà tháo g? nó ?i. N?u nh?n th?y mình làm sai, BQL Di tích ph?i k?p th?i ch?nh s?a l?i, ?áp ?ng nguy?n v?ng ??ng bào Ch?m. Bên c?nh ?ó, c?ng ph?i mang ra ánh sáng nh?ng cá nhân ch?u trách nhi?m chính n?ng l?c c?a h?. Còn n?u nh? tôi ph?n ánh sai, xuyên t?c gây d? lu?n b?y b?, ch?c ch?n pháp lu?t Nhà n??c s? không b? qua. N?i bu?n th? nh?t, ?ó là t?i sao BQL Di tích tháp Po Sah In? l?i g?n camera và l?p bóng ?èn chi?u sáng trong lòng tháp Ch?m ngàn tu?i? G?n camera v?y nh?m m?c ?ích gì, ph?i ch?ng ?? "ng?m" Th?n Yang Ch?m m?i khi xu?t hi?n ?? C? quan nào c?p phép làm chuy?n ?iên r? này? Ch?a k?, tôi v?n còn th?y nhi?u dây ?i?n h? b?c có th? gây nguy hi?m, ?inh ?óng còn nhi?u bên trong tháp. Có ?inh c?m vu v? không tác d?ng gì c?. N?i bu?n th? hai, theo Lu?t di s?n v?n hóa hi?n hành c?a n??c ta, nh?ng di s?n ???c Th? t??ng Chính ph? ký công nh?n là di tích qu?c gia ??c bi?t thì có phân bi?t ra hai khu v?c rõ r?t. Trong ?ó có m?t khu g?i là khu v?c c?n b?o t?n nguyên tr?ng, Lu?t di s?n v?n hóa g?i là khu v?c 1. N?u mu?n làm gì ? khu v?c 1, c?n thành l?p m?t H?i ??ng c?p B? ?? nghiên c?u, tham m?u và h??ng d?n. N?u v? vi?c ph?c t?p quá, Th? t??ng Chính ph? s? ch? ??o gi?i quy?t. Vi?c BQL Di tích "l? là" ?? c? s? th? t? khác xây d?ng công trình ki?n trúc m?i, l?n chi?m khu v?c 1 tr?m tr?ng, th? h?i ti?ng nói và trách nhi?m qu?n lý c?a mình ? ?âu? Bên c?nh ?ó, H?i ??ng ch?c s?c tôn giáo Bà La Môn c?ng nh? H?i ??ng S? c? Bà Ni t?nh Bình Thu?n không rõ có bi?t hay ch?ng? N?u ch?a bi?t thì qua ph?n ánh ? bài vi?t này, bây gi? bi?t. Còn n?u ?ã bi?t r?i sao l?i im l?ng, không có ti?ng nói góp ý lên trên, ?? x?y ra v? vi?c ph?m lu?t, ?nh h??ng ??n tháp Ch?m nh? v?y? N?i bu?n th? ba, cho phép tôi h?i lãnh ??o t?nh Bình Thu?n, ??i v?i nh?ng n?i là di tích tháp Ch?m hay c? quan dân t?c c?a Nhà n??c mà t?i sao ch? có ít ?i, th?m chí có th?c tr?ng c? quan không có m?t m?ng cán b? Ch?m nào làm vi?c ? ?ó? Ch? ??ng nói gì ng??i Ch?m làm lãnh ??o c?p tr??ng phòng, ch?c v? giám ??c thì c?c kì hi?m hoi. Ch?ng l?, ng??i Ch?m không có ??ng viên, không có ng??i ?? trình ??, b?ng c?p làm vi?c ?ó ?? N?i bu?n th? t?, nh?ng ?ng x? thô b?o ??i v?i di tích tháp Ch?m v?a qua, vi ph?m Lu?t di s?n v?n hóa, không phù h?p v?i tôn giáo tín ng??ng Bà La Môn th?i gian qua, m?t ph?n là không th?y có bóng dáng cán b? ng??i Ch?m trong ?ó, ?? x?y ra d? lu?n không hay, ?nh h??ng ??n t? ch?c và uy tín ??ng. Nhìn t?ng th? v? mô, nh?ng s? vi?c nh? ??c khoan b?t vít qu?ng bá du l?ch, g?n camera, m?c bóng ?èn chi?u sáng, ?óng ?inh trong lòng tháp, ??u gây t?n h?i kh?ng khi?p cho nh?ng di tích ngàn tu?i, vi ph?m Lu?t di s?n v?n hóa thô b?o. Riêng vi?c xây d?ng m?i công trình ki?n trúc trong khu v?c 1 c?a Lu?t di s?n v?n hóa, l?i càng sai bét nhè. Tóm l?i, trên ?ây là vài trao ??i trong sáng, nghiêm túc và nhi?t huy?t c?a tôi v?i BQL Di tích tháp Po Sah In?, S? V?n hóa, Th? thao và Du l?ch t?nh Bình Thu?n, c?ng nh? UBND t?nh Bình Thu?n. Trao ??i và ph?n ánh này nh?m m?c ?ích góp ý t?t ??p, làm cho di tích tr??ng th? h?n, ng??i làm công tác qu?n lý không ??n ??c m?t mình. C?ng ??ng ??ng bào Ch?m mong s?m th?y k?t qu? ?ng x? phù h?p phong t?c, tôn giáo tín ng??ng c?ng nh? ch?p hành chu?n m?c Lu?t di s?n v?n hóa ??i v?i nh?ng di tích Tháp Ch?m. Ngu?n: Facebook

H? Trung Tú    Sau khi vua Lê Thánh Tông chi?m thành Trà Bàn, m?t t??ng Chiêm là Bô Trì Trì ch?y thoát, ?em tàn quân vào Phan Lung (Phan Rang) t? x?ng v??ng, gi? ???c 1/5 ??t ?ai Chiêm Thành c?, sai ng??i ??n xin x?ng th?n và n?p c?ng. Vua Thánh Tông nhân ?ó chia ??t ?ai còn l?i c?a Chiêm Thành làm 3 n??c:1/ Chiêm Thành là ??t t? núi mà sau ?ó g?i là Th?ch Bi (t?c ?èo C? ngày nay) tr? v? Nam, phong cho Bô Trì Trì.2/ Nam Bàn là ??t t? núi này tr? v? Tây phong cho dòng dõi c?a vua n??c Chiêm còn sót l?i.3/ Hoa Anh, ch?a kh?o c?u ???c.T??ng truy?n r?ng, sau khi l?y ???c Trà Bàn, vua ?ã cho ng??i kh?c lên m?t t?ng ?á trên núi cao ? ?èo C? “Chiêm Thành quá th?, binh b?i qu?c vong; An Nam quá th? t??ng tru binh chi?t”; ngh?a là: Chiêm Thành qua ?ây, quân thua n??c m?t, An Nam qua ??y, t??ng ch?t quân tan. ?i?u này gây c?m giác r?ng ngay t? n?m 1471, Phú Yên ?ã thu?c v? ??i Vi?t, th? nh?ng trên các v?n b?n phân chia ??a gi?i chính th?c thì ??t c?c Nam c?a th?a tuyên Qu?ng Nam ch? ??n huy?n Tuy Vi?n, thu?c ph? Hoài Nhân, t?c huy?n Tuy Ph??c t?nh Bình ??nh ngày nay. Phía trong ?èo Cù Mông ??u ch?a bi?t ??n, ch?a kê biên vào ??a chính. Có th? ?ó là ??t Hoa Anh ch?ng? Nh? v?y có ngh?a r?ng vùng ??t bên kia ?èo Cù Mông, t?c Phú Yên ngày nay, ??i Vi?t không h? bi?t ??n cho ??n n?m 1611. Tuy v?y, Chúa Nguy?n v?n c? g?ng th? hi?n ch? quy?n trên vùng ??t này b?ng cách n?m 1597, sai L??ng V?n Chánh ?ang là Tri huy?n Tuy Vi?n, tr?n An Biên, ??a ch?ng 4.000 l?u dân vào khai kh?n vùng ??t phía Nam ?èo Cù Mông ??n ?èo C? (??a bàn t?nh Phú Yên ngày nay). M?c dù v?y, ng??i dân “b?n ??a” ??t này v?n không ng?ng qu?y r?i và ??n 1611 thì Nguy?n Hoàng c? Ch? s? V?n Phong (không rõ h?) vào d?p yên ??t này ??t thành ph? Phú Yên v?i hai huy?n ??ng Xuân và Tuy Vi?n thu?c Dinh Qu?ng Nam.M?i chuy?n không có gì ?áng nói thêm n?u ta không ??t d?u h?i v? tr??ng h?p ch? s? V?n Phong. T?i sao m?t ng??i có công l?n nh? khai qu?c công th?n nh? v?y s? sách l?i không chép h?, không truy phong công tr?ng r?t nhi?u l?n sau này nh? L??ng V?n Chánh ho?c Nguy?n Ph??c Vinh ? T?i sao m?t s? ki?n l?n ??n v?y, l?y m?t vùng ??t khá quan tr?ng và khá r?ng l?n v? cho x? ?àng Trong, b??c ti?n v??t ?èo C? m? màn cho nh?ng b??c ti?n dài v? ph??ng Nam, mà ng??i c?m quân có công l?n nh?t l?i không ???c s? sách ghi chép ??y ?? tên h?? Các t? li?u ? Phú Yên c?ng không h? bi?t ??n nhân v?t nh? khai qu?c công th?n này. T?i sao v?y?Thì ra là 18 n?m sau, vào n?m K? T? (1629) “V?n Phong ? Phú Yên dùng quân Chiêm Thành ?? làm ph?n. Chúa sai phó t??ng Nguy?n Phúc Vinh ?i ?ánh, d?p yên và ??i Phú Yên làm dinh Tr?n Biên (khi m?i m? mang nh?ng n?i ??u ??a biên gi?i ??u g?i là Tr?n Biên nh? Biên Hòa sau này). Vì có công ?y, ??c bi?t cho Nguy?n Phúc Vinh dùng ?n son”[1]! ??c nh?ng dòng ghi chép này ta th?y các nhà chép s? ?ã th?t b?t công v?i V?n Phong. Khi V?n Phong c?m quân ?i l?y ??t ?y thì ng??i h? gì c?ng không ???c chép, còn Phúc Vinh ch? ?i d?p lo?n thôi ?ã ???c g?i là t??ng, cho dùng ?n son. Ngay vi?c ?u ái v?i Phúc Vinh nh? v?y cho th?y chúa Nguy?n ?ánh giá r?t cao vùng ??t m?i thâu vào là Phú Yên. L??ng V?n Chánh vì có công chiêu t?p dân xiêu tán, khai kh?n ??t Phú Yên mà khi ch?t ???c t?ng Qu?n công, phong phúc th?n. Riêng V?n Phong vì c?u k?t v?i Chiêm Thành làm ph?n mà b? xóa h? và m?t ?i s? kính tr?ng c?a l?ch s?.T?i sao V?n Phong l?i làm ph?n có l? s? mai mãi là m?t bí m?t c?a l?ch s?, tuy v?y là h?u th?, có l? chúng ta c?ng nên tr? l?i công tr?ng cho nhân v?t r?t có công này v?i l?ch s? n??c nhà. Và li?u chúng ta có th? tìm th?y ?âu ?ó chút thông tin v? nhân v?t b? t??c h? này ?Trong m?t l?n ti?p xúc gia ph? t?c Phan làng ?à S?n-?à Ly, hi?n thu?c ph??ng Hòa Minh, qu?n Liên Chi?u, thành ph? ?à N?ng, g?i là “Phan t?c ph? chí”; chúng tôi ??c th?y: “??i th? b?y, Th? s? quan Phan Công Hi?n cùng v? là Nguy?n Ph??c Bình h? sanh 11 ng??i con trai. Th?i chúa Nguy?n ?ánh Chân L?p, ??n ông h?i k?, ông h?a cho 5 ng??i con tòng quân (t? ng??i con ??u ??n ng??i con th? n?m). ??n khi bình ???c Chân L?p, n?m ng??i con cùng ? l?i d?y dân Chân L?p v?n hoá và canh nông. Nay con cháu phái này ??u ? trong Nam[2]”.Vì Phan t?c ph? chí không ghi rõ s? ki?n ?y x?y ra n?m nào nên chúng ta hãy th? xét xem có th? tìm th?y ?i?u gì trong cái s? ki?n khá nh?y c?m này: T?i sao chúa Nguy?n l?i ??n m?t t?c h? ng??i Ch?m nh? t?c Phan ?à S?n ?? h?i k? ?i ?ánh Chân L?p?Ph?i ch?ng ?ã ??n ??i th? 8-9 r?i (Con trai ?ã có th? c?m quân ?i ?ánh Chân L?p c?ng có ngh?a con cháu ?ã có chí ít là ??i th? 8-9) t?c Phan ?à S?n v?n gi? nguyên b?n s?c dân t?c Ch?m c?a mình? Và t?i sao l?i ?i ?ánh Chân L?p?  Các chúa Nguy?n nhi?u l?n ?i ?ánh Chân L?p vào nh?ng n?m 1672, 1685, 1690, 1698, 1756, 1757, 1755... L?n s?m nh?t là n?m 1672, li?u s? ki?n ông Phan Công Hi?n thu?c ??i th? 7 có kh?p vào v?i s? ki?n này? Và t?i sao mà c? 5 ng??i con ?y ??u ? l?i không v??N?u Phan Công Thiên m?t n?m 1405, ta t?m l?y n?m 1400 ?? tính cho ??i th? nh?t. S? ki?n các con ông Phan Công Hi?n (??i th? 7) ?ã ??n tu?i tòng quân, nh? v?y th? h? ta tính là ??i th? 8, x?p x? 200 n?m (có th? tính là ??i th? 9 vì n?m ng??i con tòng quân thì tu?i c?a ng??i con c? và ng??i con út có khi x?p x? m?t th? h?). Trung bình 25 n?m m?t th? h?, ta có n?m x?y ra s? ki?n “Chúa ??n h?i k? ?i ?ánh Chân L?p”  ?y là vào kho?ng sau 1600 và tr??c 1625. Vào các n?m này thì v?n ?? ?i ?ánh Chân L?p hoàn toàn ch?a ??t ra, ??n gi?n là vì n?m 1611 chúa Nguy?n m?i thu ph?c ??t Phú Yên. Và hoàn toàn ch?ng có lý do gì ?? chúa Nguy?n ??n t?c Phan ?à S?n ?? h?i chuy?n ?i ?ánh Chân L?p, t?c Phan có kinh nghi?m hi?u bi?t gì v? Chân L?p ?? Không, chúng tôi ngh? r?ng ?ó chính là Chiêm Thành ch? không ph?i Chân L?p, ch? vì m?t s? “nh?y c?m nào ?ó” (trong b?i c?nh l?ch s? nhà Nguy?n c?m quy?n liên t?c sau ?ó thì ?i?u này th?c s? nh?y c?m) mà Phan t?c ph? chí chép l?ch ?i nh? v?y ch?ng?Trong Phan t?c ph? chí, vào ??i th? 5 ông Phan Công Giáo, có x?y ra s? ki?n: “Th?i vua Lê phong Tiên chúa h? Nguy?n vào tr?n th? hai x? Ô Châu, Tiên chúa hành h?t ?i qua ?i?n Bàn, h?i chuy?n x?a, ông (Phan Công Giáo) ?em s? tích, gi?y t? c?a li?t v? tiên công (t?c Phan ta) ra trình bày. Chúa Tiên h? Nguy?n tâu v? vua Lê, (vua Lê) phong cho Tiên Công ta là H?u D?c Thánh Thành Hoàng[3]”.  Nguy?n Hoàng vào tr?n th? Thu?n Hóa (ch?a có Qu?ng Nam nh?ng c?ng ?ã vào ??n sông Thu B?n nay) t? n?m 1558, ??t dinh t?i Ái T?, Qu?ng Tr? nay. Sau khi Bùi Tá Hán ch?t, r?i sau ?ó T?ng tr?n Nguy?n Bá Quýnh ???c rút v? B?c, Nguy?n Hoàng ???c kiêm lãnh hai x? Thu?n Hóa -Qu?ng Nam (t?c ??n h?t Bình ??nh nay). Mãi ??n n?m 1602 ông m?i l?n ??u b??c qua ?èo H?i Vân ?? vào ?i?n Bàn, trên ???ng ch?c ?ã ghé vào ?à S?n nên m?i có nh?ng dòng ghi chép trên. V?y, n?u ??i th? 5 (?ã khá l?n tu?i, con cháu có th? ?ã có ??i 6-7) r?i vào s? ki?n n?m 1602 thì ??i th? 7 v?i s? ki?n chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh “Chân L?p” ch?c ch?n ph?i sau n?m 1602, nh?ng ch?c ch?n không th? là n?m 1672 (l?n ?i ?ánh Chân L?p ??u tiên) ???c.Và s? ki?n quan tr?ng nh?t có nhi?u kh? n?ng ?ã khi?n chúa Tiên Nguy?n Hoàng ph?i thân chinh ??n nhà ph? t?c Phan ?à S?n ?? “h?i k? ?i ?ánh Chân L?p” ?ó chính là s? ki?n vào n?m Tân H?i (1611), Chúa sai ch? s? là V?n Phong (không rõ h?) ?em quân ?i ?ánh l?y ??t Phú Yên. do nhi?u l?n qu?y phá biên gi?i, các ghi chép trong “Ph? t?p Qu?ng Nam ký s?” cho th?y Bùi Tá Hán r?t quan tâm ??n ??i s?ng dân c? vùng biên gi?i này. Nhân chuy?n quân Chiêm Thành xâm l?n biên gi?i, chúa Tiên Nguy?n Hoàng m?i quy?t ??nh l?y ??t này.Li?u có th? n?i các dòng thu?c ??i th? 8 trong gia ph? t?c Phan làng ?à S?n ?y vào v?i s? ki?n V?n Phong trong ??i Nam Th?c l?c? Ph?i ch?ng ng??i chép gia ph? t?c Phan bi?t rõ là chúa Nguy?n ??n h?i k? ?i ?ánh Chiêm Thành nh?ng ph?i “bu?c lòng” mà ghi thành ?i ?ánh Chân L?p? Ph?i ch?ng “Kim t? tôn ??ng phái vi?n vu Nam trung” (nguyên v?n trong Phan t?c ph? chí, ngh?a là: Hi?n nay con cháu 5 ng??i này ??u ? trong Nam) chính là ch? s? ki?n V?n Phong ? l?i ??t Phú Yên? Phan Công Hi?n có ??n 11 con trai nh?ng ch? có 1 con trai ???c ghi vào gia ph? là Phan V?n S?.Chuy?n gì ?ã x?y ra khi?n 10 ng??i con trai không ???c ghi vào gia ph? c?a t?c h?? H? ?ã ph?m m?t t?i gì ch?ng? Chính tên lót c?a V?n S? c?ng cho phép ta hi?u Phan Công Hi?n ?ã l?y ch? V?n làm tên lót cho các con c?a mình ch? không ch? là Phan Công nh? các th? h? tr??c. Và V?n Phong có ph?i ?ích th?c là con trai c?a Phan Công Hi?n ! Và vì là dòng h? còn gi? nguyên b?n s?c v?n hóa ng??i Chiêm Thành nên Ch? S? V?n Phong m?i c?u k?t v?i ng??i Chiêm Thành ? Phú Yên ?? làm ph?n ?Tr? l?i v?i ch?c danh Ch? S? c?a V?n Phong. Theo sách “Ô châu c?n l?c”, trong m?c Quan Ch? thì Ch? S? là m?t ch?c quan thu?c Hi?n Ty[4]. Theo SKTT, n?m 1471, sau khi l?p th?a tuyên Qu?ng Nam và v? Th?ng Hoa, Lê Thánh Tông cho ??t 3 ty ? Qu?ng Nam ?ó là ?ô ty, Th?a ty và Hi?n ty. Ch?c n?ng nhi?m v? c?a Hi?n ty ???c quy ??nh rõ trong SKTT: “Hi?n sát s? và Hi?n sát phó s? (hai ch?c quan ph? trách Hi?n ty, theo Ô châu c?n l?c) chuyên gi? ch?c v? tâu bày, xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét ki?n h?i ??ng, ??i chi?u, soát l?i, xét công t?i, ?i tu?n hành...c? th?y 32 ?i?u”[5]. Theo “L?ch tri?u Hi?n ch??ng lo?i chí” c?a Phan Huy Chú thì Ch? S? là thu?c quan c?a b? L?i, tòng hàng Bát ph?m[6]. Nh? v?y ch?c Ch? S? là m?t thu?c quan ph? trách m?t ph?n vi?c chuyên ngành có th? công tác ? nhi?u ngành khác nhau. Riêng trong tr??ng h?p V?n Phong, qua Ô Châu c?n L?c và SKTT thì ông làm ? Hi?n ty và lo các vi?c g?n gi?ng nh? là c?nh sát, n?i v?, công an ngày nay.T?i sao vi?c ?i ?ánh Chiêm Thành, m? mang ??t ?ai quan tr?ng ??n v?y mà chúa Tiên l?i giao cho m?t ng??i không thu?c trong hàng quan t??ng biên ch? chính th?c c?a quân ??i tri?u ?ình mà l?i giao cho m?t viên quan chuyên lo các vi?c nh? xét h?i, tâu h?c, khám xét, xét công t?i? Li?u ?ó có ph?i là m?t Ch? S? chuyên trách v? v?n ?? ng??i Chiêm Thành v?n luôn ?n ch?a nhi?u b?t ?n trong ??i s?ng xã h?i? Ph?i ch?ng nh?ng dòng trong Phan T?c Ph? Chí ?y là chính xác có quan h? v?i s? ki?n này?Có th? t?t c? ch? là nh?ng suy ?oán, chúng ta không có ?? c? li?u ch?c ch?n nào ?? kh?ng ??nh b?t c? ?i?u gì, tuy v?y, c? hai s? ki?n, m?t trong “Phan t?c ph? chí”, m?t trong “??i Nam Th?c l?c” ??u cho ta bi?t r?ng ng??i Ch?m trên ??t ?à N?ng nay, vào ??u Th? k? 17, v?n còn l?u gi? h?u nh? nguyên v?n b?n s?c v?n hóa, l?i s?ng c?ng nh? ý th?c dân t?c mình.H? Trung Tú[1] ??i Nam Th?c l?c ti?n biên. NXB S? h?c 1962, trang 56[2] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 33.[3] Phan t?c ph? chí. B?n d?ch và chú gi?i c?a Võ V?n Th?ng, ph?n ch?a công b?, trang 31[4] D??ng V?n An, Ô Châu C?n L?c, NXB KHXH 1997, trang 88[5] SKTT, t?p 2, trang 463[6] Phan Huy Chú, L?ch Tri?u Hi?n ch??ng Lo?i chí, NXB KHXH 1992, t?p 1, trang 448 và 558   Ngu?n: hotrungtu.blogspot.com    

T

Theo ng? h

Trong m?t s? chuy?n v? n??c bi?u di?n xuy

Ng???i Ba?n ?ô?ng Ha?nh 25 N?m Ca?ch Biê?t     Tra? Vigia la? bu?t hiê?u cu?a anh Lâm Gia Tiê?n. Ca?ch ?ây h?n mô?t phâ?n t? thê? ky?, chu?ng tôi ?a? la?m mô?t cuô?c ha?nh tri?nh ta?m r??i quê cha ?â?t tô?, ?ê? la?i sau l?ng v?? hiê?n con th?, cha me? gia? gâ?y yê?u, anh em ba?n be? quyê?n thuô?c thân th??ng ...., v??i ???c mong ti?m ?ê?n bê?n b?? T?? Do, Công B?ng, va? Bác A?i. Thâ?t không may! Va?o n?m 1994, na?n nhân Tra? Vigia ?a? bi? Cao U?y Ti? Na?n Liên Hiê?p Quô?c chô?i bo? va? xô ?â?y anh tr?? la?i quê h??ng ?ô? na?t ?ê? anh co? c? hô?i ch??ng kiê?n tâ?n m??t nh??ng nghi?ch ca?nh ?au buô?n, bâ?t công ma? dân tô?c Ch?m pha?i h??ng chi?u. Tr???c ca?nh n???c mâ?t nha? tan, dân la?ng bi? ti?ch thu ruô?ng ?â?t, ba? con ly ta?n, b??n cha?i kh??p n?i ?ê? kiê?m sô?ng qua nga?y. Anh ?a? không d??n ????c s?? s?? ha?i ?ê? ba?y to? s?? thâ?t phu? pha?ng cu?a xa? hô?i Ch?m qua ca?c ba?i v?n, th?, va? nha?c trên ca?c trang sa?ch ba?o va? trên ca?c trang ma?ng xa? hô?i. Hai m??i l?m n?m trôi qua, kê? t?? nga?y r??i tra?i ti? na?n Tha?i Lan ?ê? ?ê?n ?i?nh c? ta?i Hoa Ky?, tuy ch?a co? lâ?n g??p la?i anh nh?ng trong lo?ng tôi luôn mong co? nga?y ?ê? g??p m??t anh em, ba?n be?. Hy vo?ng mô?t nga?y mai t??i sa?ng chu?ng ta la?i g??p nhau trên ma?nh ?â?t quê h??ng khô c??n. Không ng?? anh la?i vi?nh viê?n ra ?i rô?i sao?! Anh Tra? Vigia ?i, anh ?a? sô?ng hiên ngang cho du? cuô?c sô?ng ?â?y gian truân nh?ng anh không lu?i b???c. Anh ?a? cô? v??n lên ?ê? không phu? lo?ng tiê?n nhân. Anh ?a? hoa?n tha?nh bô?n phâ?n cu?a mô?t ng???i con dân Ch?m trong th??i vong quô?c ?ê? kho?i hô? the?n v??i hô?n thiêng sông nu?i. Thôi anh c?? thanh tha?n ma? ra ?i. G??ng chi? khi? va? nh??ng ba?i viê?t cu?a anh ma?i ma?i l?u danh trong lo?ng dân tô?c. Cho tôi thay m??t gia ?i?nh, v??, con, va? ca?c cha?u xin chia buô?n cu?ng hiê?n thê va? ca?c cha?u cu?a gia ?i?nh anh, câ?u mong linh hô?n anh s??m siêu thoa?t n?i co?i Vi?nh H?ng cu?ng ông ba? va? tô? tiên. Vi?nh Biê?t b?nTra? Vigia. Châu V?n Thu? va? gia ?i?nh.

Tg- Nguy?n V?n Huy   Ban biên t?p Thông Lu?n vô cùng th??ng ti?c thông báo cùng quý ??c gi? Thông Lu?n tin bu?n : Nhà v?n hóa s? h?c Po Dharma v?a t? tr?n ngày 21/02/2019 t?i thành ph? Toulouse, mi?n Nam n??c Pháp, sau m?t c?n b?o b?nh, h??ng th? 74 tu?i. L? h?a thiêu s? ???c c? hành t?i Toulouse ngày 26/02/2019. Ban biên t?p Thông Lu?n chân thành chia bu?n cùng gia ?ình Po Dharma, m?t thân h?u c?a T?p H?p Dân Ch? ?a Nguyên t?i P   podharma1   Di ?nh Phó Giáo s? Ti?n s? Po Dharma Po Dharma tên th?t là Qu?ng V?n ??, sinh n?m 1945 (tr??ng Vi?n ?ông Bác C? Pháp ghi n?m sinh c?a ông là 1948) t?i thôn Ch?t Th??ng (palei Baoh Dana), xã Ph??c H?u, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n là m?t nhà nghiên c?u v?n hóa s? ng??i Ch?m. Sau khi gia nh?p t? ch?c Fulro t?i Campuchia n?m 1968, ông Qu?ng ??i ?? ??i tên thành Po Dharma. Po theo ti?ng Ph?n c? là tên g?i tôn kính m?t c?p lãnh ??o hay m?t ch?c s?c, Dharma ? ?ây không mang ngh?a Ph?t giáo mà ch? là ký hi?u ti?ng ch?m c?a tên ??i ??. T? ?ó Po Dharma tr? thành tên g?i chính th?c c?a Qu?ng ??i ?? trong m?i giao d?ch và tác ph?m nghiên c?u. T?i Pháp, tên chính th?c c?a ông la Po Dharma Quang. Xu?t thân t? m?t gia ?ình nông dân g?m 7 anh ch? em, Po Dharma là ng??i duy nh?t trong gia ?ình t?t nghi?p ??i h?c. Tháng 9/1972 ông ???c ??a sang Pháp du h?c và theo ?u?i nghi?p nghiên c?u s? và v?n hóa ng??i Ch?m vùng Phan Rang cho ??n khi t? tr?n. Sinh tr??ng trong lãnh th? c?a v??ng tri?u Panduranga-Champa c? (Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay), Po Dharma ?ã dành tr?n th?i gian c?a ??i mình ?? nghiên c?u và ph?c h?i b?n ch?t ch?m trong lãnh v?c l?ch s? và v?n hóa. Ông là tác gi? c?a nhi?u công trình nghiên c?u trong lãnh v?c này. Trong th?i gian còn là h?c sinh, t? 1966 ??n 1968, Po Dharma là thành viên tích c?c trong phong trào b?o v? v?n hóa ch?mpa trong môi tr??ng Vi?t Nam ? Phan Rang. Tr?n sang Campuchia tháng 9/1968, Po Dharma tham gia phong trào Fulro và là thành viên tích c?c c?a l?c l??ng này t?i x? Chùa Tháp. T?t nghi?p tr??ng liên quân Cao Miên (Ecole Militaire Interarmes du Cambodge) n?m 1969 và sau nhi?u th??ng tích trong chi?n ??u võ trang, tháng 9/1972 Po Dharma ???c chính quy?n Lon Nol cho sang Pháp du h?c. N?m 1978 ông t?t nghi?p c? nhân t?i Phân khoa L?ch s? và v?n t? h?c (Sciences historiques et philologiques) thu?c ??i h?c Sorbonne, n?m 1980 ??u cao h?c t?i Tr??ng Cao ??ng th?c hành (Ecole pratique des hautes études-EPHE) và n?m 1986 t?t nghi?p ti?n s? t?i ??i h?c Paris-III (Sorbonne). N?m 1972, Po Dharma gia nh?p Tr??ng Vi?n ?ông Bác C? Pháp (Ecole française de l'Extreme-Orient-EFEO) v?i t? cách là c?ng tác viên k? thu?t chuyên v? l?ch s? và n?n v?n minh Ch?mpa và n?m 1982 tr? thành thành viên khoa h?c biên ch? c?a tr??ng. N?m 1987, ông ???c g?i sang Mã Lai ?? m? và t? ch?c ?i?u hành chi nhánh c?a tr??ng EFEO t?i Kuala Lumpur. Tr? v? l?i Paris n?m 1993, Po Dharma là gi?ng viên t?i Tr??ng Cao ??ng khoa h?c xã h?i (Ecole des hautes études en sciences sociales-EHESS). N?m 1999, Po Dharma ???c c? làm giám ??c chi nhánh c?a tr??ng EFEO t?i Kuala Lumpur. N?m 2003, ông lên ch?c Phó Giáo s? c?a tr??ng EFEO và gi?ng d?y t?i nhi?u tr??ng ??i h?c Pháp (EFEO, EHESS, INALCO) và n??c ngoài nh? ??i h?c Malaya, ??i h?c Kebangsaan (Mã Lai), ??i h?c Tokyo (Nh?t B?n), ??i h?c B?c Kinh, Qu?ng Châu, Qu?ng Tây (Trung Qu?c). Ông c?ng th??ng có m?t trên các di?n ?àn khoa h?c qu?c t? ? Châu Âu, Châu Á và Châu M? ?? trình bày nh?ng ?? tài liên quan ??n Ch?mpa. V? h?u n?m 2016, Po Dharma ?ã cùng gia ?ình d?n nhà t? Sarcelles, m?t thành ph? ngo?i ô phía b?c Paris, v? Toulouse, m?t thành ph? n?ng ?m mi?n Nam n??c Pháp d??i chân núi Pyrénées. Bên c?nh chuyên ?? nghiên c?u và gi?ng d?y, Po Dharma còn n?m trong phái b? tr?c thu?c B? Ngo?i giao Pháp ? Kuala Lumpur ?? ?i?u hành ch??ng trình h?p tác song ph??ng Pháp-Mã Lai v? v?n ?? xã h?i và nhân v?n, ?ào t?o sinh viên c?p th?c s? và ti?n s? chuyên v? l?ch s? và v?n hóa Ch?mpa và t? ch?c h?n 15 h?i th?o qu?c t? v? m?i liên h? gi?a Ch?mpa và th? gi?i Mã Lai, ??c bi?t là các ngu?n ph??ng ng? ?ông D??ng (Indochina), Mã Lai và Nam Á (Austronesian). Trong h?n 40 n?m làm vi?c trong ngành nghiên c?u khoa h?c và xã h?i Ch?mpa, Po Dharma ?ã xu?t b?n 14 tác ph?m khoa h?c v? l?ch s? và v?n hóa Ch?mpa ; t?p trung h?n 2.565 trang vi?t b?ng ti?ng Pháp và song ng? Pháp-Mã Lai. Ông c?ng t?ng làm ch? biên c?a 7 công trình nghiên c?u v? m?i liên h? gi?a Ch?mpa và th? gi?i Mã Lai, t?ng c?ng h?n 1.283 trang, 45 bài kh?o lu?n ??ng r?i rác trên m?t báo chí khoa h?c trên th? gi?i t?p trung g?n 700 trang. Các tác ph?m c?a Po Dharma, d?a trên tài li?u l?u tr? và b?n th?o vi?t b?ng ch? vi?t tay, t?p trung vào l?ch s? và n?n v?n minh Ch?mpa t? cu?i th? k? XV ??n ??u th? k? XIX. Ông ?ã cùng v?i Giáo s? Pierre-Bernard Lafont th?c hi?n m?t b?n danh m?c g?m các b?n th?o th? vi?n Pháp và th? m?c v? Ch?mpa và Ch?m, m?t bài phê bình v? các tác ph?m c?a nh?ng ng??i tiên phong nghiên c?u v? ch? ch?m. Ngoài ra Po Dharma còn cho xu?t b?n m?t tài li?u v?n hóa b?ng ti?ng ch?m c?. Nh?ng công trình ?óng góp ph?c h?i và l?u tr? l?ch s? và v?n hóa ch?m ?áng k? nh?t c?a Po Dharma là ?ã vi tính hóa các b?n th?o và tài li?u l?u tr? b? ?nh h??ng b?i các cu?c t?n công c?a th?i gian (B? s?u t?p nghiên c?u các b?n th?o ch?m, b?n sao l?i các b?n th?o ch?m). ??i v?i nh?ng nhà s? h?c và dân t?c h?c, công trình nghiên c?u khoa h?c v? l?ch s? lãnh ??a Panduranga-Champa c? (Ninh Thu?n và Bình Thu?n ngày nay) c?a Po Dharma r?t là quí giá vì tính khoa h?c và khách quan c?a nó. Po Dharma ?ã ??i chi?u c?a ngu?n s? li?u c?a hoàng gia Ch?mpa v?i biên niên s? Vi?t Nam, biên niên s? Khmer, biên niên s? Malay c?ng nh? nh?ng câu chuy?n v? du khách Châu Âu.  ?ài SBTN ph?ng v?n Ti?n s? Po Dharma Bên c?nh nh?ng công trình khoa h?c vi?t b?ng ti?ng Pháp và Mã Lai, Po Dharma còn là t?ng biên t?p c?a T?p San Ch?mpaka vi?t b?ng ti?ng Vi?t dành cho ??c gi? Ch?m và Vi?t Nam mu?n tìm hi?u l?ch s? và n?n v?n minh Ch?mpa. Hình thành vào n?m 1999 do IOC-Ch?mpa ?n hành, T?p San Ch?mpaka ra m?t cho ??n hôm nay là 14 s?, t?p trung nh?ng bài vi?t có giá tr? khoa h?c c?a nh?ng nhà nghiên c?u trên th? gi?i và m?t s? trí th?c Ch?m ? h?i ngo?i, t?ng c?ng h?n 2.000 trang. Song song v?i trách nhi?m ?i?u hành T?p san Ch?mpaka, Po Dharma còn là sáng l?p viên c?a trang web champaka.info, ra m?t vào ngày 1/4/2012, c? quan ngôn lu?n duy nh?t c?a dân t?c Ch?m trên th? gi?i nh?m b?o v? danh d?, quy?n l?i và di s?n v?n hóa c?a dân t?c này. Website champaka.info còn là trung tâm t? li?u ch?a ??ng hàng ngàn trang c?a bài vi?t v? l?ch s? và n?n v?n minh Ch?mpa. Công trình l?n nh?t mà Po Dharma ?ã th?c hi?n tái b?n Archives royales du Champa vi?t t? n?m 1702 cho ??n tri?u ??i T? ??c (1847-1883) t?p trung 4.402 trang vi?t b?ng ký t? Akhar Thrah Ch?m ???c ch?ng th?c b?i 408 ?n tri?n mà nhà Nguy?n ban cho v??ng qu?c Ch?mpa. M?c tiêu c?a ch??ng trình này nh?m trình bày m?i trang t? li?u hoàng gia có hình nguyên g?c, kèm theo b?n chuy?n ng? Latin và ph?n tóm t?t v? n?i dung. S? ra ?i c?a Po Dharma là m?t m?t mát l?n cho dân t?c Vi?t Nam, ông là m?t trí th?c, m?t nhà nghiên c?u làm vi?c có ph??ng pháp, nh?ng công trình nghiên c?u c?a ông mang tính khách quan và khoa h?c x?ng ?áng là nh?ng tài li?u tham kh?o có giá tr?. ??i v?i c?ng ??ng ng??i Ch?m, s? ra ?i c?a Po Dharma còn h?n m?t s? m?t mát, ?ó là s? h?t h?ng v? lãnh ??o tinh th?n và v?n hóa. C?ng may là Po Dharma ?ã ?? l?i cho các th? h? tr? ch?m m?t gia tài v?n hóa kh?ng l? c?n ph?i gi? gìn và vinh danh trong lòng dân t?c Vi?t Nam. Nguy?n V?n Huy Ngu?n : Facebook

L?U D?U CHAMPA T?I C?M L? ?inh Bá Truy?n (ThS., C?u sinh viên ??i h?c Sorbonne (Pháp))và Bùi Ng?c Minh (Phó Giám ??c Trung tâm V?n hóa - Th? thao qu?n C?m L?) Qu?n C?m L?[1], mi?n ??t c? x?a, n?i l?u d?u trong lòng bao ?i?u huy?n bí c?a m?t n?n v?n minh r?c r? ngót 2000 n?m tu?i. N?i ?ây, t? r?t lâu ??i, nh?ng c? dân c?a v??ng qu?c Champa trù phú ?ã bi?t d?n th?y nh?p ?i?n, canh tác lúa chiêm, tr?ng dâu, nuôi t?m, ??m t?, d?t l?a và ?ã ki?n t?o lên nh?ng ??n ?ài, m? tháp nguy nga.[2] Nh?ng th? k? XV trôi qua nh? m?t c?n h?ng th?y, c? h? mu?n nh?n chìm t?t c? m?nh ??t này, ?? r?i ch? còn các ph? tích Chàm r?i rác kh?p n?i. ??n ??u th? k? XX, nh?ng ph? tích Chàm trên ??a bàn qu?n C?m L? ngày nay m?i ???c các nhà Champa h?c l?ng danh nh? Albert Sallet, Henri Parmentier, Edouard Huber… ?? tâm nghiên c?u và chính h? là l?p ng??i ??u tiên vén lên b?c màn bí m?t v? m?t n?n v?n minh c? kính ?ã b? tàn phá, lãng quên. Trong vòng b?n n?m l?n l?i s?u t?m các c? v?t cho B?o tàng Ch?m, t? n?m 1919 ??n 1923, bác s? Sallet ?ã nhi?u l?n ??n C?m L?. T?i thôn C?m B?c (nay thu?c ph??ng Hòa Th? ?ông), ông ?ã phát hi?n ra m?t di ch? Champa khá quan tr?ng. ?ó là Linh S?n, m?t vùng ??i th?p có r?t nhi?u m?nh v?n c? v?t t? m?t ph? tích tháp Ch?m, ??a ?i?m này t?a l?c g?n b?n ?ò ngang C?m L? và kéo dài khá xa.[3] Ngày nay, có th? xác ??nh di ch? Linh S?n n?m trên d?i ??t kéo dài t? Gò Th? lên phía b?c mà ?i?m cu?i c?a nó là Gò Theo. ??a danh Gò Theo là do ??c tr?i t? Gò Thiên, m?t cách g?i v?n t?t c?a Thiên Y A Na, v? Thánh M?u Ponagar c?a ng??i Ch?m.[4] T?i C?m B?c và Hóa Quê[5], Sallet ?ã kh?o sát nh?ng gi?ng c? Ch?m khá b? th?, sâu th?m, thành lát g?ch ?á kiên c?. Các gi?ng n??c này t?n t?i nh? có phép màu, và dùng ?? c?t d?u nh?ng bia ký, nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c và c? ?? v?t b?ng vàng.[6] Không may m?n nh? g?ch ?á c?a các gi?ng H?i (H?i là m?t trong nh?ng tên g?i ng??i Ch?m c?a ng??i Vi?t tr??c ?ây, nhi?u phi?n ?á sa th?ch n?n nguyên là b? th? c?a tháp Ch?m C?m B?c b? dân làng xoi th?ng, làm thành lò ?? rang ?? cúng, nhi?u b? Linga mà dân làng cho là “c?i xay m?i” b? ??p ra ?? l?y ?á xây d?ng, g?ch Ch?m t? ph? tích c?ng ???c t?n d?ng làm ???ng.[7] Tuy th?, có m?t s? phi?n ?á H?i t? ph? tích mà dân làng tin là linh thiêng ?ã bi?n thành Th?n Th?ch. Tín ng??ng dân gian th? ?á ph?n ánh quá trình giao l?u, ti?p bi?n v?n hóa Ch?m - Vi?t, nó không ch? ???c b?o l?u t?i C?m L? mà còn hi?u h?u trên nhi?u vùng ??t khác ? Trung k?.[8] Mi?u th? Th?n Th?ch ???c A. Sallet tìm th?y t?i di ch? Linh S?n, trên b? th? có m?t phi?n ?á H?i, hai m?t kh?c ??y ch? Nho, r?t dài, chép rõ danh sách nh?ng ng??i cúng d??ng, ?? niên hi?u D??ng Hòa n?m th? 6 (1648) và niên hi?u Khánh ??c n?m th? 9 (1657), ??u thu?c tri?u vua Lê Th?n Tông.[9] Sallet còn tìm th?y m?t tr? bi?u b?ng ?á c?a tháp Ch?m C?m B?c ?ã tr? thành c?t m?c phân ??nh ranh gi?i gi?a hai làng C?m L? và Hóa Quê, tr? ???c d?ng vào n?m Gia Long th? 12 (1813), ?ang b? vùi ? d??i m??ng. Ông ?? ngh? tr?c nó lên. Tr? ?á này ??t nhiên tr? nên linh thiêng b?i s? ng? nh?n c?a dân làng và nghi?m nhiên tr? thành Ông M?c, ???c dân ??a ph??ng và nh?ng khách qua ???ng dâng h??ng, sùng bái.[10] Ngày nay, tuy ph? tích tháp C?m B?c, Th?n Th?ch t?i mi?u Linh S?n[11] và b? th? Ông M?c ?ã không còn n?a nh?ng tín ng??ng th? ?á v?n còn l?u truy?n t?i C?m L?, b?ng ch?ng là m?m ?á Ông có ??t t??ng Ph?t Bà t?i b? b?c sông C?m L?. ?úng ?êm r?m hay ?êm ba m??i âm l?ch hàng tháng, ??ng trên c?u C?m L? nhìn v? h??ng ??o N?i, ta d? dàng nh?n ra t? h?p m?m ?á Ông - t??ng Ph?t Bà ???c nhi?u tín h?u dùng thuy?n ??n vi?ng, dâng h??ng hoa chiêm bái và th? ?èn hoa ??ng sáng c? m?t sông. ??u nh?ng n?m 80 c?a th? k? XX, do tác ??ng c?a dòng ch?y và s? s?t l? mà m?t m?m ?á ?en tr?i lên t?i v? trí hi?n th?y. Tr?i qua vài mùa l? l?t n?a, m?m ?á v?n ??ng nguyên ch? c?, quá trình “thiêng hóa” di?n ra và th? là dân ??a ph??ng b?t ??u sùng kính m?m ?á. Ban ??u h? ch? ??t m?t l? h??ng lên trên, d?n dà d?ng thêm t??ng Ph?t Bà. Chính quy?n s? t?i th?i ?ó, v?i lý do bài tr? mê tín d? ?oan, ?ã cho di d?i t??ng Ph?t Bà t? m?m ?á v? chùa C?m Nam. Vài n?m sau, th?y không ai ?? ??ng ??n, dân ??a ph??ng th?nh t??ng Ph?t Bà ra l?i m?m ?á, ti?ng lành ??n xa, t? h?p m?m ?á - t??ng Ph?t Bà ngày càng ?ông khách hành h??ng. T?t nhiên, ?? góp ph?n t?ng ?? linh thiêng cho t? h?p này, nh?ng câu chuy?n truy?n mi?ng trong dân chúng, có khi ? ch? hay lúc trà d? t?u h?u, k? v? nh?ng s? không may mà các v? quan ch?c có liên quan ??n v? di d?i g?p ph?i, nh?ng s? th?t ?úng ??n ?âu, ch?ng ai có th? xác minh ???c. Th?t ra mô th?c k?t h?p th? m?m ?á và t??ng Ph?t Bà ? ?ây có ngu?n g?c t? mô th?c th? ?á - th? M?u c?a ng??i Vi?t ? x? ?àng Trong t? th? k? XVI, mà mô th?c th? ?á - th? M?u l?i có ngu?n g?c t? vi?c th? Linga - Yoni.[12] Tóm l?i, hi?n t??ng th? m?m ?á - t??ng Ph?t Bà t?i b? sông C?m L? ngày nay ch?ng qua ch? là s? ph?n ánh m?t cách chính xác quá trình ti?p bi?n v?n hóa tín ng??ng ph?n th?c t? ng??i Ch?m x?a. Nh?ng c?ng qua hi?n t??ng này, m?i th?y tín ng??ng dân gian Ch?m - Vi?t nó có s?c s?ng m?nh m? và b?n lâu ??n nh??ng nào (trong khi ?ó ??n ?ài, m? tháp ??u ?ã bi?n m?t!). Nh?ng di ch? Champa th??ng g?n li?n v?i nh?ng l?i ??n th?i v? các kho vàng ???c ng??i Ch?m ?em táng theo. ?ã có nhi?u tr??ng h?p ghi nh?n tìm ???c vàng H?i. Ch?ng h?n: n?m 1903, t?i M? S?n, Parmentier ?ào ???c m?t cái chum ??ng m?t b? s?u t?p toàn ?? trang s?c b?ng vàng; t?i La Th?, ng??i ta c?ng thu nh?t t? m?t cu?c khai qu?t nhi?u ??a b?c và các món trang s?c b?ng vàng.[13] T?i làng Hóa Quê, ??u th? k? XX, nhà bi ký h?c tr? danh Edouard Huber, giáo s? c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C? (E.F.E.O.), ?i kh?o sát m?t t?m bia Ch?m, ông ta ??nh phát quang xung quanh m?t ngôi mi?u t?a l?c trên “c?n Dàng”[14] ?? tìm c? v?t, t?c thì ti?ng ??n lan tràn, ??n t?n ?à N?ng r?ng ? ?ó có ?? lo?i thú v?t khác nhau ???c làm t? vàng kh?i, nào bò, rùa, nai ???c chôn kh?p d??i ??t, và ng??i ta còn có th? nh?t ???c các qu? th?o m?c làm b?ng kim lo?i quý nh? vàng, b?c.[15 ] Trong kho?ng 25 n?m tr? l?i ?ây, t?i khu v?c Gò Theo thu?c di ch? ph? tích tháp C?m B?c mà Sallet ?ã t?ng kh?o sát, ?ã có b?n tr??ng h?p ghi nh?n là ?ã ?ào ???c vàng Ch?m. Kho?ng n?m 1989, ba anh em H., L., N. r? nhau ?ào nh?ng ngôi m? Chàm có hình mu rùa ?? ki?m ?? tùy táng, bán l?y ti?n. H? ?ào ???c m?t t?m bia m?, bèn thuê ng??i d?ch, ai ng? ?ó là b?n ?? ch? ??n kho báu ???c chôn trong m?t ngôi m? khác n?m cách ??y kho?ng 300 m v? h??ng ?ông b?c. Nh? th?, ba ng??i ?ã tìm ???c r?t nhi?u vàng b?c trong m?. Bi?t tin, nhi?u ng??i n?a c?ng tìm vào bên trong, h? nh?t ???c r?t nhi?u ??ng ti?n th?i x?a còn r?i vãi và 3 chi?c ?èn d?u ph?ng Ch?m. Trúng ???c kho báu, ba anh em H., L., N. tr? nên sung túc. Nh?ng “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t”, ch? ?? vài n?m sau, n?i b? anh em b?t hòa, con cái tr? nên h? h?ng, gia c?nh sa sút và h? ?ã ph?i bán nhà ?i n?i khác. G?n ?ó, anh P. c?ng ?ào ???c h? ??ng vàng chôn ngay d??i kim t?nh kho?ng 20 cm. T? ngày có vàng, cu?c s?ng gia ?ình anh P. có khá lên, nh?ng ch?ng ???c bao lâu anh ta qua ??i trong m?t v? tai n?n. Tr??ng h?p t??ng t?, cách ?ây kho?ng 10 n?m, ông N. trong m?t l?n x?i ??t tr?ng rau, vô tình ?ào trúng m?t bu?ng chu?i b?ng vàng, tuy ông N. ?ã ?em s? vàng ?i làm t? thi?n, nh?ng ít n?m sau ?ó ông ta v?n b? ??ng xe và n?m li?t gi??ng cho ??n nay.[16 ] Nh?ng tr??ng h?p ? Gò Theo làm chúng tôi nh? ??n hoàn c?nh c?a ông Trà V?n X, nhà ông ? ngay trên n?n ph? tích Ph?t vi?n ??ng D??ng (nay thu?c huy?n Th?ng Bình, Qu?ng Nam). N?m 1978, trong lúc ?ang ?ào ??t ?? làm chu?ng heo thì ông Trà phát hi?n ra b?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara b?ng ??ng thau.[17] Hai m??i n?m sau, ch?ng nh?ng hai ??a con c?a ông ??u l?n l??t qua ??i vì tai n?n giao thông mà b?n thân ông c?ng b? ??ng xe ch?n th??ng s? não, hi?n nay gia ?ình ch? còn hai v? ch?ng thui th?i s?ng qua ngày trong c?nh cô hàn.[18] Ng?m l?i câu “?n vàng H?i ?t r?i n??c m?t” qu? ch?ng sai. G?n ?ây nh?t, t?i Gò Theo, vào ngày 10.4.2012, ?ã có m?t ng??i ?i rà ph? li?u ?ào ???c vàng H?i. ??a ?i?m phát hi?n h? vàng là lô ??t ?ang xây nhà c?a ch? Nguy?n Th? Thùy T. thu?c t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Ng??i rà ph? li?u dùng cu?c ?ào lên m?t n?p ??ng có 5 l?p (m?i l?p dày kho?ng 4 mm) ?ã b? ôxy hóa và m?t h? g?m Ch?m bên d??i ?ã b? v?, bên trong có ch?a 6 kg kim lo?i màu vàng. Ng??i rà ph? li?u thu gom t?t c? và ch? ?i m?t d?ng, ??n nay v?n ch?a rõ tung tích. Khi ng??i này v?a r?i hi?n tr??ng, ng??i dân ?em m?t s? m?nh kim lo?i r?i vãi ?i th? ? ti?m kim hoàn g?n ?ó và b?t ng? nh?n ra ?ó là vàng, nh?ng tu?i vàng còn non. Ngay sau ?ó, ng??i dân xung quanh kéo ??n c? tìm nh?ng m?nh v?n còn l?i và mang ?i bán ???c t?ng c?ng g?n 10 tri?u ??ng.S? vi?c qua ?i, ch? nhà cho làm móng ti?p và ??n nay nhà ?ã xây xong. N?m trên ??a bàn ph??ng Hòa Th? ?ông còn có m?t di tích Champa n?a, ?ó là n?n móng tháp Phong L?. Vào ??u th? k? XX, ph? tích tháp Phong L? l?t th?m trong khu v?c ??n ?i?n chè, cà phê c?a ông ch? Camille Paris.[19] T?i ?ây, n?m 1900, ông ta ?ã s?u t?m ???c khá nhi?u c? v?t Ch?m và ?em bán cho m?t ng??i Pháp, ng??i này bán ti?p cho m?t ng??i Hoa. Tr??c l?i ?? ngh? mua l?i t? ki?n trúc s? Parmentier, ng??i ch? m?i c?a b? s?u t?p ?ã vui lòng hi?n t?ng toàn b? s? c? v?t do Paris thu th?p cho tr??ng Vi?n ?ông Bác C?. Theo Parmentier thì ?a ph?n các c? v?t có ngu?n g?c t? m?t tháp Ch?m b? s?p thành gò nh? trong khu v?c ??n ?i?n và ch? ??n ?i?n ?ã l?y g?ch t? ?ó ?? xây nhà.[20] N?m 1909, Parmentier ?ã th?ng kê ???c h?n 20 món c? v?t mang v? t? Phong L?, trong ?ó có nh?ng tác ph?m ?iêu kh?c tuy?t ??p nh? b? Linga bi?u t??ng d??ng v?t c?a th?n Siva, t??ng bò th?n Nandin, phù ?iêu th?n Siva múa gi?a ?àn r?n th?n Naga theo âm ?i?u thoát ra t? b?n nh?c công, phù ?iêu th?n Vishnu có ?ôi môi dày d??i cánh m?i n? to, phù ?iêu ?oàn tiên n? Apsara thanh tao siêu thoát… C?ng trong n?m ?ó, Parmentier ?ã ??n kh?o sát ph? tích tháp Phong L? và nh?n ??nh t?i ?ây có th? ?ã có m?t qu?n th? g?m nhi?u công trình ki?n trúc khác nhau. Ngoài ra ông còn th?y có r?t nhi?u g?ch Ch?m ?ã ???c dùng ?? xây nhà và lát c? m?t con ???ng d?n ??n b? sông.[21] Hi?n nay, trong s? h?n 20 món c? v?t tìm th?y t?i Phong L? có 9 tác ph?m ?iêu kh?c ???c tr?ng bày t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Trong khi b? s?u t?p c? v?t Phong L? ???c nhi?u ng??i bi?t ??n thì n?n móng c?a ph? tích tháp Phong L? b? vùi sâu vào lòng ??t. Nh?ng t??ng nó ?ã m?t tích thì tháng 4.2011, gia ?ình ông Ông V?n T?n và bà Lê Th? Út, trú t?i xóm C?m (t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông) khi ?ào móng làm nhà t?i lô ??t s? 173 và 101 ?ã phát hi?n ra m?t pho t??ng c? ??u ng??i mình chim (t??ng th?n ?i?u Kinnari trong th?n tho?i ?n giáo) và nhi?u g?ch Ch?m. Ngay sau ?ó, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?ã th?c hi?n khai qu?t kh?n c?p ??t 1. K?t qu? s? b? xác ??nh ?ây là n?n móng tháp Phong L? trong qu?n th? tháp Ch?m Hóa Quê. ?oàn ?ã khai qu?t 5 h? v?i di?n tích kho?ng 206 m2, phát hi?n ???c tháp c?ng và b?t ??u l? m?t ph?n c?a tháp chính. ??n tháng 8.2012, B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng ph?i h?p v?i các nhà kh?o c? c?a Tr??ng ??i h?c Khoa h?c Xã h?i và Nhân v?n (??i h?c Qu?c gia Hà N?i) ti?n hành khai qu?t ??t 2. Quá trình khai qu?t ?ã làm l? rõ quy mô, c?u trúc chân móng c?a m?t tòa tháp Ch?m r?t l?n, chân móng có hình ch? Th?p, t? c?a ?ông ??n c?a Tây có chi?u dài 23,15 m, và t? c?a B?c ??n c?a Nam có chi?u dài 19,3 m. T? móng t??ng ?ông ??n móng t??ng Tây dài 15,85 m và t? móng t??ng B?c ??n móng t??ng Nam dài 16,15 m. ??c bi?t ?oàn ?ã phát hi?n ra h? thiêng n?i ??t b? th? b? Linga-Yoni bi?u t??ng c?a th?n Siva, ?ây là h? thiêng có kích th??c l?n nh?t trong các h? thiêng c?a ??n tháp Ch?m ???c phát hi?n ??n th?i ?i?m này. Ngoài ra, d??i ph?n tháp chính còn có 8 ô khám, m?i ô ??u có ch?a cát, m?t viên g?ch hình vuông ??t trên m?t hòn ?á cu?i và d??i cùng là hai viên ?á th?ch anh có nhi?u ??u nh?n. Hi?n nay công tác khai qu?t t?i di tích Ch?m Phong L? ?ã t?m d?ng, ch?c s? có m?t d? án khai qu?t, kh?o c? h?c quy mô l?n trên di?n r?ng ?? ti?p t?c gi?i mã nh?ng bí ?n d??i n?n tháp. N?m k? phía ?ông c?a ph??ng Hòa Th? ?ông là ph??ng Khuê Trung, n?i ?ây có m?t di ch? Champa khá n?i ti?ng là ph? tích tháp Hóa Quê (nay thu?c t? 20, Bình Hòa). ??u th? k? XX, ông Rougier, tham tá h?ng 2 tòa Công s? H?i An, ?ã tìm ra di ch? này t?i “c?n Dàng”, ??ng th?i phát hi?n m?t t?m bia Ch?m b?n m?t.[22] Ngay sau ?ó, giáo s? Huber ?ã ??n nghiên c?u, phiên âm Latinh và d?ch v?n bia Hóa Quê ra Pháp ng?, toàn b? công trình này sau ?ó ???c ??ng trên t?p san c?a tr??ng Vi?n ?ông Bác C?, s? XI, n?m 1911. Bia Hóa Quê làm b?ng ?á sa th?ch, cao 120 cm, r?ng 63 cm và dày 30 cm, b?n m?t bia ??u có v?n kh?c: M?t A (?ông) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, hành v?n theo th? thi k?.- M?t B (Tây) có 19 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? thi k? và v?n xuôi.- M?t C (B?c) có 17 dòng ch? b?ng Ph?n ng?, theo th? v?n xuôi.- M?t D (Nam) có 19 dòng ch? b?ng Ch?m ng? c? ??i theo th? v?n v?n. Theo nh? v?n bia, vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, m?t gia ?ình Ch?m quy?n quý ?ã d?ng lên ba ngôi tháp, m?t t?i ??a ?i?m d?ng bia và hai cái còn l?i t?i vùng ??t lân c?n xung quanh ?ó. Trên bia có kh?c b?n m?c th?i gian, ?ó là n?m 820, 829, 830 và 831 niên l?ch Saka. Ng??i Ch?m dùng l?ch Saka, m?t lo?i l?ch c? ?n ??. K? nguyên Saka so v?i Công l?ch b?t ??u tính sau Thiên Chúa giáng sinh 78 n?m, v?y b?n m?c th?i gian t??ng ?ng là n?m 898, 907, 908 và 909 Công nguyên. M?c th?i gian ??u tiên là d??i tri?u vua Jaya Sim?havarman I, và ba m?c còn l?i thu?c tri?u vua Bhadravarman II. M?t ??u tiên v?n bia kh?c ??y m?t l?i c?u kh?n dài ??n th?n Siva, r?i ??n b?n kh? th? ca ng?i công ??c v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman, ng??i ???c sánh ngang v?i v? vua Yudhis?t?hira trong thiên anh hùng ca Mahbh?rata c?a ng??i Hindu. Nh?ng m?t ti?p theo là nh?ng l?i tán t?ng ??n m?t gia ?ình hoàng thân có quan h? r?t g?n v?i hoàng gia và có quê quán ? khu v?c xung quanh n?i ??t bia (C?m L? ngày nay), ?ây là môn phi?t ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. Ng??i ch?ng có t??c hi?u ?jñ? (Hoàng thân), tên là S?rthav?ha, ?ã k?t hôn v?i bà Pu Po Ku Rudrapura. Hoàng thân S?rthav?ha là em v? vua Indravarman II c?a v??ng tri?u ??ng D??ng hùng m?nh, và c?ng là cháu ru?t c?a vua Rudravarman (ông n?i c?a vua Indravarman II). V? hoàng thân S?rthav?ha có m?t cô con gái, v??ng h?u Ugradev?, ng??i ?ã k?t hôn v?i v? vua ?ang tr? vì Bhadravarman II, và có ba công t?: Mah?s?manta, Narendranr?pavitra, Jayendrapati (xem Ph? h? v??ng tri?u ??ng D??ng - Indrapura ? d??i ?ây). T?t c? ba v? công t? này ??u ?ang gi? nh?ng ch?c v? cao c?p bên c?nh vua Bhadravarman II. V? tam công t?, quan Th??ng th? Jayendrapati, là m?t h?c gi? uyên bác. Chính ông là ng??i ?ã so?n ra nh?ng bài thi k? và v?n xuôi cho chín t?m bia ???c d?ng tr??c các tháp Ch?m: hai t?m ???c d?ng b?i vua Jaya Sim?havarman I và b?y t?m t? vua Bhadravarman II.[23] V?n bia còn cho chúng ta bi?t ?? th??ng công so?n chín bài ký, vua Bhadravarman II ?ã ban cho Th??ng th? Jayendrapati m?t c? ki?u, m?t cái l?ng b?ng lông công, m?t bao ki?m b?ng vàng, nhi?u bình s? có quai và bình g?m l?n, m?t cái ??a b?ng b?c, m?t ?ai th?t l?ng, nhi?u khuyên tai và vòng tay b?ng vàng, m?t c?p váy b?ng l?a ....[24] Theo nh? v?n bia, v? c?a Hoàng thân S?rthav?ha có t??c hi?u là Pu Po Ku (N? Thánh ch?) và mang tên Rudrapura (thành ph? th?n Bão t?), Pu Po Ku Rudrapura có ngh?a là N? Thánh ch? thành ph? th?n Bão t?, mà b?n quán c?a gia ?ình S?rthav?ha và Pu Po Ku Rudrapura là khu v?c lân c?n xung quanh ??a ?i?m d?ng bia Hóa Quê, t? ?ó th? bi?t r?ng vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X vùng ??t C?m L? có danh x?ng là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t?.[25] Tr?i qua h?n ngàn n?m, khu ??t n?i tháp Hóa Quê t?a l?c nay tr? thành Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, mi?u Bà, gi?ng Ch?m, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang. G?n ?ây, khi phát quang khu v?c này ng??i ta l?i tìm th?y m?t b? Yoni kích th??c 1 m x 0,8 m và m?t t??ng th?n Gane?a ?ã m?t m?t tay cao 55 cm, hi?n nay b? và t??ng ???c tr?ng bày t?i B?o tàng L?ch s? ?à N?ng. Sau mi?u Bà 100 m, có m?t ph?n b? th? Linga ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng. Ch?c ch?n là dân làng ?ã t?n d?ng g?ch ?á t? ph? tích ?? xây mi?u, r?t có kh? n?ng móng tháp n?m ngay d??i mi?u. Trong mi?u Bà, th?y th? b?n pho t??ng Ch?m có ngu?n g?c ?n giáo ?ã ???c Vi?t hóa b?ng cách ??p th?ch cao, tô màu, ??i mão, choàng y ?? tr? thành Th?n M?u. May còn m?t pho t??ng bên trái ngoài cùng mà ??u ch?a b? tô màu, chúng tôi nh?n ra ngay là ??u th?n Kum?ra (con trai th?n Siva), m?t v? nam th?n Ch?m ?ã ???c s?c phong thành Bà Th? (!). ?i?u k? l? là trong mi?u ch? có b?n pho t??ng mà l?i có bài v? kèm s?c phong ??n n?m Bà t??ng ?ng v?i Ng? Hành. T?i sao m?t nam th?n Ch?m l?i bi?n thành m?t n? th?n Vi?t? ?ó là do tín ng??ng th? M?u c?a ng??i Vi?t. Vào th? k? XV, XVI, trên ???ng nam ti?n, h? th?y m?t pho t??ng Ch?m nào có khuôn m?t gi?ng ph? n? thì ng??i Vi?t s? ??t ngay lên bàn th? và nó tr? thành nh?ng Bà Vú, Bà H?i, Bà M?, Bà Ph?t, Bà ?á, Bà L?i, Bà Vàng, Bà Ng?c, Bà Thiên, Bà Thai D??ng…[26] và tr??ng h?p ? làng Hóa Quê là Bà Ng? Hành. Tr??c mi?u, ngay phía bên trái, có m?t gi?ng Ch?m vuông v?c tuy?t ??p, tr? gi?ng và thành gi?ng ???c ghép t? các phi?n ?á sa th?ch m?t cách tinh x?o. Vì ng??i Ch?m c?n dùng n??c ?? làm nghi l? th? t?y Linga nên niên ??i c?a gi?ng ?t ph?i trùng v?i tháp Hóa Quê, h?n ngàn n?m. Nh? nh?ng dòng Ph?n ng? trên v?n bia Hóa Quê do quan Th??ng th? tri?u ??ng D??ng Jayendrapati so?n, và nh? b?n d?ch sang Pháp ng? c?a giáo s? Huber nên chúng ta có th? bi?t vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X, gia ?ình Hoàng thân S?rthav?ha và N? Thánh ch? Rudrapura, ch? nhân c?a m?nh ??t trù phú Rudrapura - thành ph? th?n Bão t? [27] - mà ngày nay mang tên C?m L?, ?ã d?ng lên c?m tháp Hóa Quê. C?m g?m ba tháp g?n nhau, ?ó là tháp ?r?-Mah?rudra (C?m B?c) th? Hoàng thân S?rthav?ha vào n?m 898, tháp ?r?-Mah??ivalin?ge?vara (Phong L?) th? Parame?vara vào n?m 907 và tháp Bhagavat? (Hóa Quê) th? N? Thánh ch? Rudrapura vào n?m 908.[28] Nh?ng ti?c thay, t?t c? ??u ?ã s?p ?? hoàn toàn. C?n c? m?c th?i gian kh?c trên bia và trên c? s? nghiên c?u các di tích, có th? kh?ng ??nh c?m tháp Hóa Quê ???c xây d?ng theo phong cách ??ng D??ng. ??n nay, chúng ta ?ã xác ??nh chính xác v? trí n?n tháp Hóa Quê là mi?u Bà, t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung và n?n tháp Phong L? là lô ??t s? 173, 101, xóm C?m, t? 3, ph??ng Hòa Th? ?ông, nh?ng v?n ch?a bi?t ?ích xác v? trí n?n móng tháp C?m B?c, nó v?n n?m ?âu ?ó trong lòng ??t Linh S?n. Ngoài di tích c?m tháp Hóa Quê, ??u th? k? XX, t?i làng Hòa An (nay thu?c ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?), Parmentier còn tìm th?y m?t t??ng ?á có t? th? ng?i x?m và nh?ng ??ng ?? nát t? g?ch ?á xây vòm c?a m?t tháp Ch?m.[29] Ngày nay, m?t s? ph? tích c?a tháp Hòa An v?n còn ???c l?u gi? t?i chùa An S?n (t? 15, ph??ng Hòa An, qu?n C?m L?). V? trí c?a chùa n?m ngay d??i chân núi Ph??c T??ng[30] và chùa ???c d?ng trên n?n m?t tháp Ch?m vào kho?ng gi?a th? k? XIX. B?ng qua tam quan, ??n gi?a sân chùa còn th?y hai tr? c?a b?ng ?á sa th?ch có ch?m kh?c nh?ng d?i xo?n theo phong cách ??ng D??ng ?ang ???c t?n d?ng làm hai tr? t?a cho m?t c?t c? (!). Bên trái chùa, th?y có m?t b? th? Linga hình vuông, trên m?t có xu?t hi?n v?t n?t, c?nh ?ó có hai tr? bi?u b?ng ?á và nh?ng phi?n ?á dày dùng làm ?? cho các tr? bi?u. B? th? và nh?ng phi?n ?á này ???c nhà chùa b? trí thành m?t b? bàn gh? ?á dùng ?? ti?p khách th?p ph??ng (!). Cách ?ó không xa v? h??ng tây b?c là m?t gi?ng Ch?m hình tròn, thành gi?ng ???c ghép t? nh?ng viên ?á sa th?ch hình ch? nh?t. Trong s? các ph? tích còn l?i, ??c bi?t còn có m?t t??ng nam th?n, ???c th? trong m?t ngôi mi?u nh?, nh?ng t??ng ?ã m?t ??u và b? ??p xi m?ng t?o thành ??u c?a m?t v? hòa th??ng nào ?ó (!). T? th? ng?i c?a pho t??ng này làm ta liên t??ng ??n t??ng nam th?n ?ang tr?ng bày trên ?ài th? thu?c Ph?t vi?n ??ng D??ng (Vih?ra Loke?vara) t?i B?o tàng ?iêu kh?c Ch?m ?à N?ng. Nh?ng gì còn sót l?i ? chùa An S?n cho th?y tháp Hòa An có cùng niên ??i v?i c?m tháp Hóa Quê, cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X. Qua vi?c kh?o sát nh?ng ph? tích tháp Ch?m t?i qu?n C?m L? ngày nay, chúng ta có th? hình dung ra di?n m?o và quy mô c?a thành Rudrapura. “Sông Thiêng” c?a thành là sông C?m L?, “núi Thiêng” c?a thành là núi Ph??c T??ng. Trung tâm tôn giáo c?a thành ??t t?i Hòa An và trung tâm chính tr? t?i khu v?c C?m B?c, Phong L?, Hóa Quê (ph??ng Hòa Th? ?ông và ph??ng Khuê Trung ngày nay). Theo motif c?a nh?ng thành ph? (pura) ???c hình thành trên các l?u v?c sông nh?, ch?y trên tri?n d?c ??ng, ng?n cách b?i núi non t?i vùng ?ông Nam Á th?i ti?n s? do Bennet Bronson ?úc k?t[31], thì thành Rudrapura ?t có m?t c?ng th? ?óng vai trò trung tâm kinh t? - th??ng m?i. Ch?c ch?n c?ng th? này ph?i n?m g?n ??a ?i?m h?p l?u c?a ba con sông C?m L?, V?nh ?i?n và C? Cò. R?t có kh? n?ng ?ó là Hiên c?ng[32], m?t c?ng c? n?m t?i làng N?i Hiên Tây (nay thu?c ph??ng Bình Hiên, qu?n H?i Châu) và có th? có thêm m?t ti?n c?ng ?óng t?i làng N?i Hiên ?ông (nay thu?c ph??ng N?i Hiên ?ông, qu?n S?n Trà). Nh? v?y thành Rudrapura vào cu?i th? k? th? IX, ??u th? k? th? X có ??a gi?i khá r?ng, nó b?t ??u t? làng Hòa An d??i chân núi Ph??c T??ng tr?i xu?ng C?m L?, r?i kéo dài ??n t?n N?i Hiên.[33] ?ã có m?t tòa thành Ch?m t?n t?i cách ?ây h?n 1000 n?m mà nh?ng ph? tích c?a nó ?ang n?m r?i rác kh?p n?i trên ??a bàn qu?n C?m L?. Hy v?ng vào m?t ngày nào ?ó, t?t c? các chân móng tháp s? ???c phát l?, ??n lúc ?ó chúng ta l?i có d?p khám phá thêm nhi?u ?i?u k? di?u v? m?t n?n v?n minh huy?n bí này. Nh?ng l?u d?u Champa t?i C?m L? ngày nay ?âu ch? có nh?ng phi?n ?á, t??ng ?á hay móng g?ch H?i ?? chói mà còn là ni?m tin dai d?ng trong dân gian v? th?n linh, ma qu? và n?i ám ?nh tri?n miên v? nh?ng l?i nguy?n ??n t? cõi h? vô. Cái tín ng??ng thu?n c?m tính v? m?t quá kh? H?i ??y bí nhi?m d??ng nh? v?n t?n t?i mãi trong tâm th?c c?a m?i m?t con ng??i vùng “C?m giang L? th?y” này… Chú thích 1 C?m L? nay là danh x?ng c?a m?t qu?n thu?c thành ph? ?à N?ng. C?m L? (? ?) theo Hán Vi?t t? ?i?n trích d?n (www.hanviet.org) thì ch? C?m (?) trong t? c?m tú (? ?: t??i ??p) và ch? L? (?) trong t? l? chi (? ?: cây v?i), C?m L? ngh?a là “Cây v?i t??i ??p”. T??ng truy?n, danh x?ng C?m L? b?t ngu?n t? “C?m giang L? th?y” (? ? ? ?). N??c sông C?m ng?t nh? trái cây v?i hay là hai bên b? sông C?m có nhi?u cây v?i mà có tích này ch?ng? Theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An (Hu?: Thu?n Hóa, 1992), vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), C?m L? là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn. Tr??c n?m 1796, làng C?m L? hoàn toàn n?m phía nam sông C?m L?. Sau tr?n l?t n?m Bính Thìn (1796), lý tr??ng làng C?m L? th?y vùng ??t nam sông C?m L? ?m th?p bèn ?i xin lý tr??ng làng Bình Kh??ng (Bình Thái ngày nay) ? phía b?c sông, cho dân làng C?m L? ??n ?ó c? trú. ???c s? ??ng ý c?a làng Bình Kh??ng, dân làng C?m L? t? phía nam v??t sông sang phía b?c, khai phá 3 gò ??t hoang là Gò Th?, Gò Tràm và Gò Theo ?? “tái ??nh c?”. T? ?ó làng C?m L? chia thành C?m L? Nam thôn và C?m L? B?c thôn. 2 Maspéro, Le Royaume de Champa, (Paris et Bruxelles: Les Éditions G. Van Oest, 1928), 35-41.3 Nguyên v?n: “Linh-S?n ? ?, de C?m-L? B?c-Thôn ? ? ? ?, canton de Bình-Thái ? ? ?, huy?n de Hòa-Vang ? ? ?. Cette colline qui s’arrête auprès du bac de C?m-L?, s’étend fort loin: les débris qu’elle montre témoignent d’un important emplacement”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, Bulletin des Amis du Vieux Hué (B.A.V.H.), No. 2/1923, 204. ??a danh này ngày nay có tên Trung S?n x?, chúng tôi nghi ng? Sallet chép Linh S?n là ch?a ?úng, b?i t? th? k? XVIII, vùng ??t này ?ã có tên Trung S?n. D?n theo: Phan Khoang, Vi?t S? x? ?àng trong, (Hà N?i: V?n h?c, 2000), 209.4 ?ào Thái Hanh, “La déesse Thiên-Y-A-Na”, B.A.V.H., No. 2/1914, 163. Gò Theo, ?i?m cu?i c?a di ch? Linh S?n, là vùng ??t có t? c?n: phía ?ông giáp x? ??t B?c Thu?n, phía b?c giáp ?ông Ph??c, phía tây giáp qu?c l? 1A, phía nam giáp thôn Phong B?c (nay là các t? t? 34 ??n 37, ph??ng Hòa Th? ?ông).5 Hóa Quê (? ?), ??i thành Hóa Khuê (? ?, theo Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An, vào ??i vua Lê Anh Tông, n?m Tân d?u, niên hi?u Chính Tr? th? 4 (1561), Hóa Khuê là m?t trong 66 xã c?a huy?n ?i?n Bàn, v? sau chia thành ba làng Hóa Khuê ?ông, Hóa Khuê Tây và Hóa Khuê Trung (Khuê Trung).6, 7, 9, 13, 15, 26 Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H., No. 2/1923, 207, 209, 209, 220, 220, 213.8 Cadière, “Croyances et Practiques religieuses des Annamites dans les environs de Hué. Le Culte des Pierres”, Bulletin de l'École Française d'Extrême-Orient (B.E.F.E.O.), Vol. XIX, No. 2/1919, 30.10 V?i gi?ng v?n khá m?a mai, Sallet thu?t l?i s? tích b? th? Ông M?c ? C?m L?: “J’apporte ici une petite contribution à l’étude du culte des pierres en Annam. La pierre de C?m-L? était couchée dans un fossé, et comme son examen pouvait présenter quelque intérêt, je demandai aux autorités provinciales de vouloir bien la faire relever (au surplus cette pierre ne portait-elle pas les caractères “l?p th?ch” ???). Le village crut devoir faire mieux, et, quelques semaines après, je retrouvai la pierre dressée sur son socle maçonné. Un mois plus tard, sur ce socle étaient disposés des chapelets de fleurs, des papiers votifs et le vase habituel garni de sable où, piqués, achevaient de se consumer des bâtonnets d’encens : le vieux piédroit cham, la pierre-limite des Annamites, etait devenu “Ông-M?c” ? ?, “Monsieur le Terme”, et était honoré par les gens du village et plus encore par les voyageurs. Peut-être doit-on penser que les habitants de C?m-L? à cause de cet ordre venu de hauts fonctionnaires, avaient pu croire que puisque de grands mandarins lettrés et sérieux s'intéressaient au sort de cette pierre et réclamaient pour elle une attitude plus noble, il fallait bien qu’elle possédât une vertu et un pouvoir particulier”. D?n theo: Sallet, “Les Souvernirs Chams dans le Folk-lore et les Croyances Annamites du Quang-Nam”, B.A.V.H. No. 2/1923, 210.T?m d?ch: “? ?ây, tôi xin ?óng góp ph?n nh? cho vi?c nghiên c?u phong t?c th? ?á ? Trung k?. Phi?n ?á t?i C?m L? b? vùi d??i m?t cái m??ng, và th?y có th? dùng ?á vào vi?c gì ?ó h?u ích, tôi yêu c?u chính quy?n t?nh nên tr?c nó lên (v? l?i phi?n ?á này ?âu có mang ch? “l?p th?ch” ???). Làng s? t?i tin r?ng c?n ph?i dùng nó vào vi?c t?t h?n, và vài tu?n sau ?ó, tôi th?y tr? ?á ???c d?ng trên b? có tô vôi h?n hoi. M?t tháng sau ?ó, trên b? th?y bày nh?ng bó hoa, gi?y vàng mã và m?t cái l? ??ng cát quen thu?c mà h??ng c?m ?ã cháy h?t ch? còn tr? c?ng: tr? bi?u c? c?a Ch?m, c?t ?á làm ranh gi?i c?a ng??i An Nam, ?ã tr? thành “Ông-M?c” ? ?, ???c dân làng và c? khách qua ???ng sùng bái. Ph?i ch?ng dân làng C?m L? vì t? m?nh l?nh c?a các quan trên, yên trí các quan trên v?n l?m ch?, nghiêm túc ?ã xem tr?ng phi?n ?á và ?ã ?? c?p v? nó v?i m?t thái ?? r?t l?ch lãm, nên ch?c m?m r?ng nó ph?i ?n ch?c m?t t? ??c và m?t quy?n n?ng ??c bi?t”. Tr??c n?m 1980, tr? Ông M?c v?n còn, n?m g?n b?n ?ò Nga, ranh gi?i gi?a Khuê Trung và C?m L?, trên tr? có dòng ch?” ??????????? (Gia Long th?p nh? niên, th?t nguy?t, nh? th?p ng? nh?t: ngày 25 tháng 7 n?m Gia Long th? 12).11 Mi?u Linh S?n ngày nay ???c g?i là mi?u Bà, thu?c t? 33 ph??ng Hòa Th? ?ông. Sau n?m 1975, Th?n Th?ch không còn n?a.12 Cadière, Bài ?ã d?n, 4 - 5. Quá trình “thiêng hóa” m?m ?á Ông bên b? sông C?m L? ngày nay di?n ra y chang nh? nh?ng gì mà linh m?c L. Cadière miêu t? v? m?m “?á n?i” bên b? sông Th?ch Hãn ?o?n ch?y qua làng Trinh Th?nh h?n 90 n?m v? tr??c. Hi?n nay, t?i C?m L? và m?t s? n?i khác n?a, ng??i ta tin r?ng linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s? trú l?i m?m “?á ?en” và do ?ó m?m ?á s? r?t linh thiêng. Thân nhân c?a n?n nhân ch?t n??c th??ng ??n ?ây th?p h??ng kh?n vái. ??t trên m?m ?á m?t t??ng Ph?t Bà, ng??i ta tin r?ng Ph?t Bà s? phù h? ?? trì cho linh h?n c?a n?n nhân ch?t n??c s?m ???c siêu thoát. Tóm l?i, các linh h?n c?a nh?ng n?n nhân ch?t n??c xem m?m ?á là nhà và Ph?t Bà là ng??i ?? trì (!). V? ph?n pho t??ng Ph?t Bà ???c ??t trên m?m ?á, chúng tôi ?ã nghe vô s? tin ??n th?i v? s? linh thiêng c?a pho t??ng này. Ch? bi?t nó thiêng c? nào? Nh?ng ?i?u ?ó không thu?c ph?m vi c?a bài vi?t, chúng tôi không ti?n nêu ra. ??n tháng 12.2012, t??ng Ph?t Bà ?ã ???c di d?i v? chùa C?m Nam.14 “C?n Dàng” là tên th??ng g?i nh?ng vùng ??t cao có ph? tích Chàm. Ngày nay, v? trí “c?n Dàng” là Khu di tích l?ch s? v?n hóa Khuê Trung bao g?m ph? tích tháp Hóa Quê, gi?ng Ch?m, mi?u Bà, nhà th? Ti?n Hi?n và ngh?a tr?ng Hòa Vang t?i t? 20 Bình Hòa, ph??ng Khuê Trung.16 Ph?ng v?n ông Hu?nh Bá Hoàng, t? tr??ng t? 34, ph??ng Hòa Th? ?ông. Tr??ng h?p th? t? m?i x?y ra g?n ?ây, nên chúng tôi ch?a có ghi nh?n gì v? s? “báo ?ng” c?a vàng H?i.17 B?c t??ng B? tát Laks?m?ndra-Loke?vara hi?n ?ang ???c tr?ng bày t?i B?o tàng Ch?m ?à N?ng và ?ã ???c công nh?n là B?o v?t qu?c gia.18 Tr??ng h?p c?a ông Trà V?n X., chúng tôi tr?c ti?p ch?ng ki?n, n?u có quý v? ??c gi? nào mu?n xác minh thì có th? theo chúng tôi ??n g?p ông Trà, nhà ông ch? cách v? trí Tháp Sáng c?a Ph?t vi?n ??ng D??ng 2 km.19 ??u th? k? XX, khu v?c lân c?n Tourane (?à N?ng) có m?t s? ??n ?i?n c?a các ông ch?: Tây Kho b?c anh (Camille Paris) ? Phong L?, Tây béo ? Hóa Quê, Tây Kho b?c em (Gravelle Paris) ? Nghi An, Tây Bertrand, Tây Hãng ? Ph??c T??ng ….20 Nguyên v?n: “Peu de temps après, l'ancienne propriété de C. Paris à Phong-l?, vendue d'abord à un Français, passait a un Chinois. Sur notre demande d'achat il fit aimablement don à l'Ecole des sculptures que C. Paris y avait rassemblées; elles provenaient pour la plupart des décombres d'un monument ?am qui formait une butte dans les limites de sa concession et qui lui fournit les briques de l'habitation”. D?n theo: Parmentier, “Catalogue du Musée ?am de Tourane”, B.E.F.E.O., Vol. XIX, 1919, 5.21 Parmentier, “Inventaire Descriptif des Monuments ?ams de l’Annam”, Vol.1, (Paris: Presses de l'École Française d'Extrême-Orient (P.E.F.E.O..), Ernest Leroux, 1909), 319-324.22, 23, 24, 28 Huber, “Études Indochinoises”, B.E.F.E.O, Vol. XI, 1911, 285, 286, 296, 297.25 Theo kinh V? ?à, th?n Bão t? Rudra là ti?n thân c?a th?n Siva, v? th?n t?i cao trong ?n giáo.27 Vào ??u th? k? th? X, trên m?nh ??t Amar?vat? (Qu?ng Nam, ?à N?ng ngày nay) có các thành ph?: Indrapura - kinh thành Th?n S?m sét (??ng D??ng); Simhapura - thành ph? S? t? (Trà Ki?u); ?amp?pura - thành ph? Chiêm Bà (Thanh Chiêm, ?i?n Bàn); Và nh?ng tác gi? bài vi?t này phát hi?n ra thêm m?t thành ph? n?a, ?ó là Rudrapura - thành ph? Th?n Bão t? (C?m L?).29 Parmentier, “Notes d'Archéologie Indochinoise I-VI”, B.E.F.E.O, Vol. XXIII, 1923, 274.30 ??i Nam nh?t th?ng chí (quy?n XIII) do Qu?c s? quán tri?u Nguy?n biên so?n, chép núi Ph??c T??ng ? ?là C?m L? S?n? ? ?.31 Bronson, “Exchange at the Upstream and Downstream Ends: Notes Toward a Functional Model of the Coastal State in Southeast Asia”, Economic Exchange and Social Interaction in Southeast Asia: Perpectives from Prehistory, History, and Ethnography (Ann Arbor, 1977), 39-52.32 T??ng truy?n, n?m 1471, vua Lê Thánh Tông trên ???ng nam chinh ?ã cho ??u thuy?n t?i b?n N?i Hiên ?? l?y n??c ng?t t? gi?ng B?ng (gi?ng có niên ??i th? k? X) [Theo gia ph? t?c Nguy?n Thanh - N?i Hiên Tây do anh Nguy?n Thanh ??nh cung c?p]. Mu?n nh?t là t? cu?i th? k? XV, ng??i Trung Hoa ?ã g?i b?n N?i Hiên (và c? khu v?c ?à N?ng) là Hiên c?ng.33 Làng N?i Hiên x?a bao g?m ba làng N?i Hiên ?ông, N?i Hiên Tây và N?i Hiên Nam (N?i Nam). Ngu?n: Facebook

Written by Ysa Cosiem    Kính th?a Mikwa deixaai, Nhân th?y m?t cái video chi?u c?nh con nít Ch?m ? Seattle x?p hàng l?y ?? ?n, trong khi x?p hàng chúng nói chuy?n v?i nhau b?ng ti?ng Anh, và ng??i l?n c?ng x? d?ng ti?ng Anh v?i các cháu, tôi s?c ngh?....n?u th? h? Cha M? chúng ch?t ?i thì chúng có còn nh?n mình là Ch?m n?a không khi hoàn toàn không bi?t nói và vi?t ti?ng Ch?m? Tôi ngh? là do s? giáo d?c c?a gia ?ình mà ra. Cha M? chúng quá b?n r?n v?i m?u sinh h?ng ngày r?i b? m?c chúng nói gì thì nói, nh?ng khi anh Dave Paulson, m?t Ti?n S? sinh ?ang nghiên c?u v? ngôn ng? h?c có cho tôi xem m?t bài kh?o c?u c?a m?t Ti?n S? ngo?i qu?c ??nh c? ? M? v? tình tr?ng con cái c?a nh?ng nh?p c? ???c sinh ? M? th??ng m?t ?i kh? n?ng song ng?, trong khi Cha Me chúng thì l?i có kh? n?ng song ng? cao h?n chúng. Bài phân tích này d?a vào các cu?c kh?o sát và ph?ng v?n v?i di dân ng??i M? t?i M? cho ta chút le lói hy v?ng là n?u ta bi?t các khuy?t ?i?m thì có th? tránh và có th? giúp con cháu Ch?m trao gi?i và phát tri?n kh? n?ng song ng?, v?a nói ti?ng Anh ? xã h?i v?a l?u loát trong ti?ng M? ?? c?a chúng. Tôi c? g?ng d?ch theo kh? n?ng. N?u mikwa deixaai nào th?y l?i xin com hay inbox cho tôi bi?t ?? s?a l?i. R?t cám ?n! Naples, Italy 2/8/2019YC ------------------------- QUY T?C BA-TH? H? (Bài d?ch ti?ng Vi?t ngày 8 tháng Hai n?m 2019 do Ysa Cosiem) Bài này b?ng ti?ng Anh ???c ??ng b?i Blogger có bi?t danh là Communitylove2015 (tên th?t Diana, là m?t ng??i nh?p c? vào Hoa K?) trên Blog mang tên "BE BILINGUAL !!" ngày 29 tháng 3 n?m 2015 Source: https://bilingualcommunity.wordpress.com/…/three-generatio…/ T?i sao m?t s? cha m? song ng? có th? nuôi d?y tr? song ng? trong khi nh?ng ng??i khác không thành công? Tôi ?ã t?ng có gi? ??nh r?ng m?i ng??i l?n lên trong m?t gia ?ình song ng? s? t? nhiên tr? thành song ng?. Nh?ng ?i?u ?ó là không ?úng s? th?t. Trong su?t nh?ng n?m qua, tôi ?ã s?ng ? Hoa K?, ??t n??c ?a v?n hóa, tôi ?ã g?p nhi?u ng??i có cha m? và ông bà nói chuy?n v?i h? b?ng ngôn ng? m? ?? c?a h?. Th?t ng?c nhiên, khi tôi ch? g?p m?t s? ng??i có th? nói c? hai ngôn ng? (ti?ng Anh và ngôn ng? b?n ??a c?a gia ?ình h?) m?t cách hoàn h?o. H?u h?t h? ch? có th? nói m?t vài t? và/ho?c hi?u ngôn ng? m? ?? c?a h? mà thôi! Nhìn quanh tìm m?t nghiên c?u có th? cho tôi cái nhìn sâu s?c v? hi?n t??ng này, tôi th?y m?t nghiên c?u c?a Nhóm nghiên c?u song ng? thu?c ??i h?c Miami (BSG) (Miami Bilingualism Study Group). Trong nghiên c?u c?a h?, các nhà nghiên c?u ?ã tuy?n d?ng 25 em bé trong các gia ?ình song ng? và theo dõi s? ti?n b? c?a chúng cho ??n khi lên 3. Trong nhi?u n?m, h? ?ã quan sát t?t c? các em bé h?c nói các t? và các c?m t? b?ng c? ti?ng Anh và ti?ng Tây Ban Nha, nh?ng khi ??n 3 tu?i, m?t vài trong s? các em bé ?ã ng?ng s? d?ng ti?ng Tây Ban Nha. Chúng không ?? tho?i mái trong ngôn ng? th? hai ?? tr? l?i cha m? ho?c các nhà nghiên c?u b?ng ngôn ng? ?ó, còn ít h?n n?a khi chúng t? t??ng tác b?ng ti?ng Tây Ban Nha. Chúng tôi bi?t r?ng tr? em d? dàng ti?p thu ngôn ng? ?a s?, ngay c? khi cha m? chúng không th? nói ???c ngôn ng? ?ó. Chúng tôi bi?t r?ng tr? em có m?t kh? n?ng tuy?t v?i ?? h?c ngôn ng?. Tuy nhiên, t?i sao m?t s? tr? em l?n lên trong các gia ?ình song ng? h?c c? hai ngôn ng?, trong khi nh?ng ng??i khác thì không? ?i?u gì t?o ra nh?ng k?t qu? khác nhau? Các y?u t? chính giúp thi?t l?p song ng? ? tr? em là gì? Cô Barbara Zurer Pearson, t? Khoa Ngôn ng? h?c, ??i h?c Massachusetts ?ã công b? m?t nghiên c?u tìm cách tr? l?i nh?ng câu h?i này. Cô gi?i thích hi?n t??ng này thông qua n?m y?u t? chính: ?ã có s?n, tình tr?ng ngôn ng?, ti?p c?n v?i vi?c ??c vi?t, s? d?ng ngôn ng? gia ?ình và h? tr? c?ng ??ng. T? CÓ S?N "T? có s?n" ? ?ây có ngh?a là s? l??ng ngôn ng? thi?u s? có s?n t? nh?ng ng??i thân xung quanh (?oàn tùy tùng) các tr? em. Rõ ràng là càng cho nhi?u ??u vào, càng h?c h?i thêm, và do ?ó càng thành th?o. N?u tr? em c?m th?y tho?i mái khi s? d?ng ngôn ng?, chúng s? nhét thêm vào ??u, h?c nhi?u h?n, và chúng s? tr? nên thành th?o h?n. THÁI ?? C?A CHA M?, ANH CH? EM VÀ B?N BÈ C?NG R?T QUAN TR?NG ?? T?O RA CÁC T? V?NG CÓ S?N ?Ó. N?U H? CHIA S? THÁI ?? TIÊU C?C ??I V?I M?T NGÔN NG?, H? S? LÀM GI?M ?I CÁC T? CÓ S?N VÀO ??U CÁC EM, ?I?U NÀY S? D?N ??N VI?C CHÚNG KHÔNG HÀO H?NG S? D?NG NGÔN NG?, THU HÚT ÍT VÀO ??U H?N VÀ LÀM GI?M KH? N?NG H?C T?P THÀNH TH?O. DO ?Ó, N?U CHÚNG TA, V?I T? CÁCH LÀ CHA M?, MU?N NUÔI D?Y M?T ??A TR? SONG NG?, CHÚNG TA PH?I THÚC ??Y NGÔN NG? THI?U S? VÀ T?O ?I?U KI?N CHO VI?C S? D?NG NÓ XUNG QUANH ??A TR?. TÌNH TR?NG NGÔN NG? Nói chung, t? l? ti?p xúc v?i ngôn ng? thi?u s? c?a các em này c?n ph?i nhi?u h?n so v?i ti?p xúc ngôn ng? ?a s?, và lý do r?t ??n gi?n. Chúng ta hi?n nay b? chìm ??m trong ngôn ng? ?a s?. T?t c? môi tr??ng c?a chúng ta ??u b?ng ti?ng Anh; t? truy?n hình, tr??ng h?c, qu?ng cáo, b?n bè, cho ??n t?t c? m?i th? khác. ?ôi khi, vì s? t? nh? trong lúc trò chuy?n có s? hi?n di?n c?a nh?ng ng??i ch? nói m?t ngôn ng? (??n ng?), chúng ta khó có th? s? d?ng ngôn ng? thi?u s? ? n?i công c?ng v?i con cái ta vì không mu?n th? hi?n s? thi?u tôn tr?ng tr??c nh?ng ng??i ??n ng? ?ang trò chuy?n v?i chúng ta. H?n n?a, s?c h?p d?n t? nhiên c?a ngôn ng? ?a s? ??i v?i tr? r?t m?nh m?. Theo m?t nghiên c?u, có nhi?u kh? n?ng tr? em song ng? cùng chung m?t ngôn ng? thi?u s? s? nói ti?ng Anh ho?c m?t ngôn ng? ?a s? trong các cu?c trò chuy?n riêng t? c?a chúng khi không b? giám sát. Ch?ng h?n nh? m?t trong nh?ng ??ng nghi?p c?a tôi làm vi?c có hai bé gái, 4 và 7 tu?i. Khi chúng ? trong l?p, chúng nói ti?ng Tây Ban Nha. Tuy nhiên, ti?ng Anh là ngôn ng? ?a thích c?a chúng khi ra sân ch?i c?a tr??ng. Y?U T? NGÔN NG? Tài li?u b?ng v?n b?n trong m?t ngôn ng?, cho dù trong v?n ch??ng cho tr? em hay trên ph??ng ti?n truy?n thông ??i chúng, ??u có th? b?i b? thêm các "T? có s?n" vào ??u ngay c? khi ? n?i không có nhi?u ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ?ó. ??i v?i tr? l?n h?n m?t chút, ??c sách c?ng là m?t s? c?ng c? quan tr?ng v? k? n?ng ngôn ng? c?a chúng, và góp ph?n làm chúng thành th?o và duy trì ngôn ng? h?n. Trên th?c t?, k? n?ng ??c m?t ngôn ng? c?ng ???c dùng ?? áp d?ng khi ??c m?t ngôn ng? khác theo tài li?u "Ngôn ng? và kh? n?ng ??c vi?t c?a tr? em song ng? (LLBC; Cobo-Lewis, Eilers, Pearson, & Umbel, 2002)," nh?ng ??a tr? h?c ??c b?ng c? ti?ng Anh l?n ti?ng Tây Ban Nha ??t ?i?m cao h?n m?t cách ?áng k? trong vi?c ??c b?ng ti?ng Anh c?ng nh? ti?ng Tây Ban Nha. Vai trò c?a gia ?ình trong song ng? Y?U T? GIA ?ÌNH ?i?u c?n thi?t là gia ?ình t?o ?i?u ki?n giao ti?p ngôn ng? thi?u s? ?? h? tr? vi?c h?c c?a các con em mình. Trên th?c t?, có m?t lý thuy?t g?i là Quy t?c ba th? h?, g?i ý r?ng th? h? ??u tiên (th??ng là ng??i di c? ??n Hoa K?) có ph?n nào song ng?, nh?ng h? v?n thích giao ti?p b?ng ti?ng m? ?? h?n. Con cái c?a h?, th? h? th? hai, có thông th?o song ng?, và cháu c?a h?, th? h? th? ba, s? là ??n ng? s? d?ng ngôn ng? ?a s?, và chúng ch? nói và hi?u m?t vài t? trong di s?n ngôn ng? c?a chúng. ?i?u quan tr?ng là ph?i ti?p xúc v?i nh?ng ng??i ch? nói m?t ngôn ng? thi?u s?. Trong các gia ?ình có c? b? và m? ch? nói ngôn ng? thi?u s? ? nhà và ??c bi?t là n?u kh? n?ng nói ti?ng Anh c?a h? b? h?n ch?, thì h?u nh? là s? luôn có s? t??ng tác ?? h? tr? vi?c h?c ngôn ng? thi?u s?. ?ó là nh?ng tr??ng h?p tr? em ?óng vai trò là ng??i phiên d?ch cho b? m? chúng. Không có gì l? khi ta th?y m?t ng??i ph? n? trong m?t c?a hàng yêu c?u con c?a mình làm thông d?ch v?i nhân viên c?a c?a hàng. Tuy nhiên, ch? v?i m?t ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ho?c c? hai cha m? thông th?o song ng?, môi tr??ng ngôn ng? ? nhà không có gì ch?c ch?n h?n và ít có kh? n?ng cung c?p ??u ?? "t? có s?n" cho nh?ng ng??i ?ang h?c song ng?. Y?U T? C?NG ??NG M?t c?ng ??ng k?t n?i và th?ng nh?t c?a nh?ng ng??i nói chung m?t ngôn ng? thi?u s? s? th?c s? có th? thúc ??y con em chúng ta s? d?ng ngôn ng? ?ó. Chúng ta có th? th?y nhi?u c?ng ??ng trên kh?p Hoa K?: nh? các khu v?c Tây Ban Nha ? Florida, khu Japantown ? San Francisco ho?c khu Little Tokyo ? Los Angeles, các khu c?ng ??ng Ba Lan và Czech c?a South Broadway (Cleveland), hay khu ph? Tàu ? Thành ph? New York... chúng ta bi?t ?ó là nh?ng khu ph? ho?c khu v?c mà dân c? là ??i ?a s? di dân t? các qu?c gia ?ó trên th? gi?i. Không có gì l? khi th?y nh?ng ng??i s?ng ? nh?ng khu v?c ch?a bao gi? có nhu c?u nói ti?ng Anh vì nh?ng c?ng ??ng này cung c?p cho nh?ng ng??i nói ngôn ng? thi?u s? ?ó m?t n?n kinh t? và d?ch v? n?i h? có th? t??ng tác và s?ng b?ng ngôn ng? m? ?? c?a h?. Tr? em s?ng trong các khu v?c này m?c dù ???c ti?p xúc v?i ngôn ng? ?a s? ? tr??ng h?c nh?ng chúng l?i h?p th? ???c th?t nhi?u ngôn ng? thi?u s?. Tuy nhiên, có m?t s? khu v?c trên ??t n??c n?i t?p trung ch? y?u là các cá nhân sinh ra ? M?, v?n thu hút r?t nhi?u ng??i n??c ngoài. Nh?ng ng??i m?i này th??ng hòa nh?p d? dàng h?n vào xã h?i M? nh?ng h? c?m th?y r?t khó truy?n l?i di s?n v?n hóa và ngôn ng? c?a h? cho con cái do thi?u ti?p xúc v?i c?ng ??ng. Tuy nhiên, h? v?n có th? t?o ra m?t c?ng ??ng xã h?i ?? thi?t l?p m?t b?i c?nh h?u duy trì ngôn ng? và v?n hóa thi?u s?. M?t y?u t? chính c?a s? h? tr? do c?ng ??ng cung c?p cho m?t ngôn ng? thi?u s? là vi?c giáo d?c. Chúng ta nên có s?n các ch??ng trình giáo d?c ngôn ng? song hành ?? ??m b?o r?ng con cái chúng ta ???c h?c c? hai ngôn ng? ? trình ?? h?c thu?t. Nghiên c?u ???c th?c hi?n gi?a c?ng ??ng Latin ? Miami cho th?y m?c dù có s?c m?nh kinh t? và chính tr?, nh?ng c?ng ??ng này h?u nh? không có tr??ng nào cung c?p các ch??ng trình song ng?. H?n n?a, nó k?t lu?n r?ng ti?ng Tây Ban Nha ?ang b? m?t ? Miami th?m chí còn nhanh h?n c? quy t?c ba th? h? s? d? ?oán, ch? y?u là vì c?ng ??ng d??ng nh? không nh?n ra m?c ?? ?e d?a ??i v?i ngôn ng? thi?u s?. M?i d?u hi?u ch? ra cho th?y r?ng tr? em s? h?c ngôn ng? thi?u s? khi cha m? chúng n? l?c và có ý th?c giao ti?p ngôn ng? thi?u s? v?i chúng. Tuy nhiên, n?u cha m? chúng không n? l?c, thì ngôn ng? ?a s? s? th?ng tr?. Nói cách khác, trong khi tr? em có kh? n?ng t? nhiên duy nh?t ?? h?c nhi?u ngôn ng?, thì quá trình này không ph?i là phép thu?t; mà nó c?n có th?i gian, s? tái l?p và t?p trung ?? nuôi d??ng kh? n?ng song ng? ? tr? em. Nghiên c?u ??y ?? có th? ???c tìm th?y trong liên k?t sau: http://www.umass.edu/…/Pearson_social_circumstances_APPolog… ---------------------------------------- THREE-GENERATION RULE March 29, 2015 posted by Blogger communitylove2015 (real name Diana, an immigrant to the US) on the BE BILINGUAL!! blog I used to have the assumption that every person raised in a bilingual family would become naturally bilingual. But that is not true. During all these years I have lived in the United States, the country of multiculturalism par excellence, I have come across many people whose parents and grandparents spoke to them in their native language. To my surprise, I only met some that can speak both languages (English and their families’ native language) perfectly. Most of them can only speak a few words and/or understand their native language! Looking around for a study that could give me some insight into this phenomenon, I found one by the University of Miami Bilingualism Study Group (BSG). In their study, researchers recruited 25 babies in bilingual families and followed their progress until age 3. Over the years, they observed all the babies learning words and phrases in both English and Spanish, but by the age of 3 years, several of them had stopped using Spanish. They were not comfortable enough in the second language to answer their parents or the researchers in that language, much less initiate an interaction in Spanish themselves. We know that children easily pick up the majority language, even if their parents cannot speak it. We know that children have an amazing ability to learn languages. Yet why is it that some children raised in bilingual families learn both languages, while others do not? What create these different outcomes? What are the key factors that help establish bilingualism in children? Barbara Zurer Pearson, from the Department of Linguistics, University of Massachusetts published a study that seeks to answer these questions. She explained the phenomenon through five key factors: input, language status, access to literacy, family language use, and community support. INPUT Input means the quantity of minority language that is available in the children’s entourage. It is obvious that the more input, the more learning, and consequently the more proficiency. If children feel comfortable using the language, they will invite more input so they will learn more and they will become more proficient. Attitudes of parents, siblings, and peers are very important to create input. If they share negative attitudes towards a language, they will be subtracting input, which will lead to less enthusiasm for using the language, attract less input, and decrease learning and proficiency. Therefore, if we, as parents, want to raise a bilingual child, we have to promote the minority language and facilitate its use around the child. LANGUAGE STATUS In general, children need a greater percentage of exposure to the minority language than in the majority language, and the reason is simple. We are immersed in the majority language. All our environment is in English; television, school, advertisements, friends, and just about everything else. Sometimes it’s even difficult to use the minority language in public with your child because you don’t want to show disrespect to the monolinguals involved in the conversation. Further, the natural attraction of the majority language for the child is very powerful. According to the same study, it is more likely that bilingual children sharing the same minority language will speak English or the majority language between themselves in private unregulated conversations. For instance, one of my colleagues of work has two girls of 4 and 7 years old. When they are in class, they speak Spanish. However, English is their language of preference when they are playing in the school’s playground. LANGUAGE FACTORS Written materials in a language, whether in children’s literature or mass media, can extend input even in the absence of many language speakers. For slightly older children, reading is an important consolidator of their language skills, and contributes to both greater proficiency and retention of a language. In fact, reading skills transfer from one language to another and according to “Language and Literacy in Bilingual Children” (LLBC; Cobo-Lewis, Eilers, Pearson, & Umbel, 2002), children who learned to read in both English and Spanish scored significantly higher in reading in English as well as Spanish. Family's role in bilingualism FAMILY FACTORS It is essential that the family provides enough minority language interaction to support learning it. In fact, there is a theory called “the three-generation rules” that suggests that the first generation (typically emigrants who came to United States) are somewhat bilingual, but they remain strongly dominant in their native language. Their children, the second generation, are fluently bilingual, and their grandchildren, the third generation, will be monolingual in the majority language and will only speak and understand a few words in the heritage language. It is crucial to have contact with monolingual speakers of the minority language. In families where both parents speak the minority language at home, and especially if their ability to speak English is limited, it will almost always be sufficient interaction in that language to support minority language learning. These are these cases where the children act as “interpreters” of their parents. It is not uncommon to see a woman in a store and asking her child to interpreter between her and the shop clerk. However, with only one speaker of the minority language, or two fluently bilingual parents, the language environment of the home is more uncertain, and is less likely, on its own, to provide a bilingual learner with enough input. COMMUNITY FACTORS A connected and united community of minority language speakers can really motivate our children to use that language. We can see many of these communities throughout United States: the Hispanic enclaves in Florida, Japantown in San Francisco or Little Tokyo in Los Angeles, the Polish and Czech communities of South Broadway (Cleveland), Chinatown in New York City…we all know of that part of the city or area where there is a predominance of emigrants from a specific part of the world. It is not uncommon to find people living in those areas who have never had the need to speak English because these communities provide minority language speakers with an economy and services where they can interact and live using their native language. Children living in these enclaves are exposed to the majority language at school but are otherwise immersed in the minority language. However, there are some areas of the country populated predominantly with American born individuals which still attract foreigners. Those newcomers normally get integrated easier into the American society but they find it very difficult to pass on their cultural and language heritage to their children due to the lack of community exposure. Yet, they can still create a social community in order to stablish a context to maintain the minority language and culture. A key element of community support provided to a minority language is through education. We should have dual language education programs available to make sure that our children are learning both languages at an academic level. The study conducted among the Latin community in Miami found that despite their economic and political power, these communities have almost no schools that offer bilingual programs. Furthermore, it concludes that Spanish is being lost in Miami even faster than the three-generation rule would predict, mainly because the community does not seem to recognize the level of threat to the minority language. Every indication points out that children learn the minority language when parents make a conscious effort to expose the language to them. However, if parents don’t make the effort, the majority language will take over. In other words, while children have a unique natural ability to learn multiple languages, the process is not magic; it takes time, repetition, and focus to nurture bilingualism in children. Source: Facebook.com

Qu

"Chi?n Tranh Gi?a Chiêm Thành và Trung Qu?c" (Suu Tam)  V??ng qu?c Chiêm Thành x?a nhìn vào nh?ng c? v?t và nh?ng di tích còn sót l?i ta th?y kho?ng th?i gian ??c l?p thì ng??i Champa r?t hùng m?nh và c??ng th?nh L?ch s? Chi?n tranh gi?a Chiêm Thành và trung qu?c ng??i Champa ?ã in ??m d?u ?n cho Trung Qu?c, h?n nhi?u ng??i s? ?n t??ng v?i b? tóc khá k? l? c?a cánh mày râu v?i ph?n tr??c ???c c?o nh?n thín, phía sau là bím tóc ?uôi sam dài th??t. Vì sao ?àn ông b?y gi? l?i ?? b? tóc ??c ?áo, k? l? nh? v?y? Ý ngh?a th?c s? c?a nó ra sao? Có m?t truy?n thuy?t liên quan ??n tháp Poklaong Garay k? r?ng ngày x?a ? Palei Cakling có hai ông bà tên Ong Kuak và Muk Peng dù ?ã cao niên nh?ng ch?a có con. M?t l?n ra bi?n mò cua b?t ?c ông bà th?y có m?t ??a bé ?ang trôi trên b?t n??c bèn ?em v? nuôi và ??t tên là Karit. Karit l?n lên tr? thành m?t cô gái xinh ??p, n?t na nên ???c nhi?u ng??i quý m?n. M?t hôm, Karit cùng cha vào r?ng hái c?i. Tr?i nóng n?c, hai cha con khát n??c nh?ng chung quanh l?i không có sông su?i. B?ng Karit th?y m?t t?ng ?á bên trên ??ng ít n??c trong, li?n ??n u?ng. L? thay nàng u?ng ??n ?âu n??c trong ?á tràn ra ??n ?ó. t? nhiên cô gái th? thai. T?i tháng, t?i ngày, cô sinh ???c m?t bé trai có s?c m?nh siêu nhiên, Trung Qu?c nghe ???c tin n??c Chiêm Thành sinh ra m?t ng??i tài r?i d?n dân chúng qua ?ánh n??c Chiêm Thành m?t l?n n?a.. Cho dù Po Klaong Garay có tài ??n m?y Po c?ng không bao gi? xâm chi?m ?c hi?p n??c y?u h?n mình, dân chúng ta th?y Trung qu?c ??a quân ??n r?t ?ông ?? ?ánh n??c Chiêm Thành, ng??i dân Chiêm Thành th?y ng??i Trung qu?c tàn b?o hung h?ng khi?p s? ch?y ??n c?u tr? Po Klaong Garay. vua Po Klaong Garay sai bi?u ng??i dân ?i ch?t c?c v?i Roi ??n cho nhà vua, dân Trung qu?c ??n n?i Po Klaong Garay tri?u t?p ??n h?i chuy?n, Po Klaong Garay gút c?c bu?c dây ?ánh cho Trung qu?c tan rã, dân Trung Qu?c xâm l??c th?t b?i ?? th?c hi?n l?i h?a không bao gi? dám xâm chi?m nu?c Chiêm Thành l?n n?a Trung qu?c ?ã tình nguy?n, cánh mày râu v?i ph?n tr??c ???c c?o nh?n thín, phía sau là bím tóc ?uôi sam dài th??t ph?i cho ??n 99 n?m.    Ngu?n: Facebook

? thôn H? Nông Trung thu?c xã ?i?n Ph??c, th? xã ?i?n Bàn, t?i di tích Mi?u Bà (trong khuôn viên chùa H?ng Phúc) còn l?u gi? m?t s? tác ph?m ngh? thu?t Ch?m, trong ?ó có hai b?c phù ?iêu ??c ?áo.     T? Hà Khúc ??n H? Nông   Làng H? Nông (H?: mùa h?, Nông: ngh? nông, ng??i làm ru?ng) nay g?m các thôn H? Nông ?ông, H? Nông Trung và H? Nông Tây c?a xã ?i?n Ph??c, th? xã ?i?n Bàn. ?ây là m?t trong nh?ng làng c? c?a Qu?ng Nam. Trong tác ph?m Công cu?c khai kh?n và phát tri?n làng xã ? b?c Qu?ng Nam t? gi?a th? k? 15 ??n gi?a th? k? 18, TS.Hu?nh Công Bá cho r?ng “Khá nhi?u t?c h? ? các làng ?ã ??n khai phá vùng b?c Qu?ng Nam vào cu?i th? k? 15… c?ng nh? 24 v? thu?c các h? Phan, Hà, Tr?n, D??ng, Thân, Nguy?n, Hu?nh, Tào, Ngô, ??, ?oàn, ?inh, Tr?nh, Mai, ??, H?, M?c, T?ng, Lê ??n khai phá vùng trung tâm ?i?n Bàn…”. Dù không kh?ng ??nh tr?c ti?p nh?ng qua ?o?n trên tác gi? ?ã cho bi?t H? Nông ???c 24 t?c h? thu?c l?p l?u dân “B?c ??a tùng v??ng” ??n khai phá và l?p làng vào cu?i th? k? th? 15 sau cu?c nam chinh c?a vua Lê Thánh Tông n?m 1471.   Tài li?u c? ?? c?p tên làng s?m nh?t là Ô châu c?n l?c c?a D??ng V?n An vi?t n?m 1555 v?i tên g?i là làng Hà Khúc, m?t trong 66 làng c?a huy?n ?i?n Bàn thu?c ph? Tri?u Phong, x? Thu?n Hóa và ???c tóm t?t b?ng m?t câu ??y hình t??ng “sông Hà Khúc ch?y ra khu?t khúc, ???ng L?i B?ng ?i l?i th?ng b?ng”.   D??i th?i các chúa Nguy?n (1558 - 1776) trong Ph? biên t?p l?c, Hà Khúc là m?t trong 24 xã c?a t?ng Hà Khúc thu?c huy?n Hòa Vang, ph? ?i?n Bàn. Sang th?i nhà Nguy?n, d?a theo ??a b? Qu?ng Nam so?n n?m 1814, Hà Khúc ???c ??i tên thành H? Nông thu?c t?ng H? Nông Trung, huy?n Diên Khánh (sau ??i thành Diên Ph??c vào n?m 1822, d??i th?i Minh M?ng), ph? ?i?n Bàn. Sang cu?i th?i nhà Nguy?n, n?m 1919, n?m Kh?i ??nh th? 3, theo T?p chí BAVH (Bulletin des Amis du Vieux Hué - T?p san c?a H?i ?ô thành hi?u c?), làng H? Nông thu?c t?ng H? Nông c?a ph? ?i?n Bàn.   Sau Cách m?ng Tháng Tám, vào n?m 1946, làng H? Nông thu?c xã Quý Cáp (tên danh nhân Tr?n Quý Cáp - lúc này ?i?n Bàn có 5/36 xã mang tên danh nhân). L?n h?p xã n?m 1948, làng thu?c xã ?i?n Ph??c (?i?n Bàn t? 36 xã h?p l?i thành 10 xã và b?t ??u b?ng ch? ?i?n). Sau n?m 1954, d??i th?i Vi?t Nam C?ng hòa, H? Nông thu?c xã K? Ng?c, qu?n ?i?n Bàn. Sau 1975, H? Nông tr? l?i thu?c xã ?i?n Ph??c nh? giai ?o?n 1948 - 1954 và cho mãi ??n nay.   Di tích Ch?m ??c ?áo   Trên cánh ??ng ? làng H? Nông nay thu?c ??a ph?n thôn H? Nông Trung, có khu ??t r?ng ?? 1500m2 ??a th? khá cao so v?i chung quanh, v?n là m?t khu di tích Ch?m ?ã ?? nát ch? còn l?i m?t s? g?ch ngói và t??ng Ch?m. Dân làng ?ã xây m?t ngôi mi?u r?i gom các t??ng còn l?i ?? th?. Trong ngôi mi?u có m?t b?c phù ?iêu v?i hình m?t ph? n? nên dân làng g?i là t??ng Bà. Mi?u th? t??ng Bà nên g?i là Mi?u Bà. Sau này Mi?u Bà b? tàn phá, ng??i ta xây lên ?ó m?t ngôi chùa mang tên H?ng Phúc. G?n ?ây, trong khuôn viên ngôi chùa, m?t mi?u nh? ???c ph?c d?ng ?? th? m?y pho t??ng Ch?m còn l?i. N?m 2001 các nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh, Nguy?n Chi?u ?ã ??n ?ây và phát hi?n t?i ?ây có hai b?c phù ?iêu ??c ?áo. ?ó là phù ?iêu Shiva - Gauri và phù ?iêu Vishnu - Garudasama.   B?c phù ?iêu Shiva - Gauri còn khá nguyên v?n, ??t cao nh?t gi?a mi?u, ???c t?c th?ng vào m?t phi?n ?á và có kích th??c khá l?n, r?ng 1,27m cao 1,45m dày 0,3m. B?c phù ?iêu g?m 2 ph?n, ph?n b? là ph?n ph? nh? h?n ch? cao 0,35m có kh?c hình 6 ng??i chia làm 2 nhóm 2 bên, ? gi?a là 3 tháp hình tr?. Sáu ng??i ? t? th? qu? ch?p tay c?u nguy?n h??ng vào 3 tháp hình tr? ? gi?a. Ph?n chính ? trên kh?c hình th?n Shiva cùng v? (Gauri) ng?i trên bò th?n Nandin.   Theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh trong sách Ngh? thu?t Ch?mpa - Câu chuy?n c?a nh?ng pho t??ng c? (Nxb M? thu?t, 2016) thì ?ây là b?c phù ?iêu vô cùng ??c ?áo vì “khó có th? tìm ???c trong ?iêu kh?c c? Ch?mpa hình m?t con bò nào ???c th? hi?n v?a th?c, v?a t? nhiên và s?ng ??ng nh? trong tác ph?m ?iêu kh?c ? Mi?u Bà” (trang 237) và “l?n ??u tiên trong ngh? thu?t c? Ch?mpa th?n Shiva và v? th?n ???c th? hi?n cùng ng?i trên l?ng con bò th?n Nandin n?m” (trang 240). C?ng theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh: “Cùng v?i bia ký ? Tháp Bà Nha Trang, tác ph?m ?iêu kh?c Mi?u Bà góp thêm m?t t? li?u quý v? vi?c th? ph?ng hình t??ng k?t h?p Shiva - Gauri trong ??i s?ng tôn giáo c?a v??ng qu?c Ch?mpa x?a” (trang 241). H?n th? n?a “cách th? hi?n Shiva - Gauri c?a Mi?u Bà g?n v?i nh?ng truy?n th?ng ngh? thu?t c? ?n ?? h?n là v?i các n?n ngh? thu?t c? c?a ?ông Nam Á” (trang 241)…   V? b?c phù ?iêu Vishnu - Garudasama l?i có cái ??c ?áo khác. B?c này ???c ??t bên trái c?a mi?u, b? b? m?t ph?n ? trên và có kích th??c nh? h?n, r?ng 0,8m và b? cao ch? còn l?i 0,65m. Ph?n còn l?i c?a b?c này có ??y ?? hình chim th?n Garuda nh?ng thông qua m?t s? d?u tích trên hình chim th?n (2 tay và 2 chân) có th? ?oán ra ph?n b? m?t ? trên là hình kh?c th?n Vishnu. K?t h?p 2 ph?n là t??ng th?n Vishnu ?ang c??i chim th?n Garuda, m?t ki?u ngh? thu?t truy?n th?ng c?a Ch?mpa c?, m?t trong 2 truy?n th?ng c?a khu v?c ?ông Nam Á (truy?n th?ng kia là c?a Hindu giáo trên ??o Java thu?c Indonesia).   Vishnu là m?t trong 3 v? th?n t?i th??ng c?a Hindu giáo, ch? sau th?n Brahma (th?n sáng t?o), ??ng trên th?n Shiva. Vishnu luôn là v? th?n nhân b?n nh?t, b?t k? ? n?i nào mà nh?ng th? l?c ??c ác b?t ??u th?ng tr? thì Vishnu xu?t hi?n ?? c?u con ng??i. Còn chim th?n Garuda là hình ?nh m?t tr?i bi?u hi?n cho cái tinh th?n bao trùm lên t?t c? m?i v?t do t?o hóa sinh ra.   Phù ?iêu Vishnu - Garudasama r?t ??c bi?t vì ?ây là b?c ??c nh?t ???c phát hi?n còn l?i c?a n??c ta, nó th? hi?n s? ti?p n?i có k? th?a c?a truy?n th?ng ngh? thu?t Vishnu - Garudasama c?a Ch?mpa c?. Nói là ??c nh?t còn l?i vì có hai b?c khác c?ng ?ã ???c phát hi?n, m?t ? Ng? Hành S?n - ?à N?ng (có niên ??i th? k? th? 8, theo phong cách c? M? S?n E1) và m?t ? Quy Nh?n (có niên ??i cu?i th? k? th? 9, theo phong cách Kh??ng M?). Nh?ng c? hai b?c này hi?n nay ???c l?u gi? và tr?ng bày t?i Vi?n B?o tàng châu Á Guimet ? Paris (Pháp). C? 3 b?c phù ?iêu cho th?y tuy ít ?i nh?ng c? ba ?ã “k?t thành m?t truy?n th?ng khá liên t?c và lâu dài c?a lo?i hình ?iêu kh?c Vishnu - Garudasama c?a Ch?mpa” - theo nhà nghiên c?u Ngô V?n Doanh.   B?c phù ?iêu Vishnu – Garudasama Mi?u Bà tuy ra ??i sau nh?ng ???c các nhà nghiên c?u ?ánh giá: “là tác ph?m ?iêu kh?c th? hi?n Garuda trong t? th? chuy?n ??ng thành công nh?t và ??p nh?t không ch? c?a ngh? thu?t Ch?mpa mà còn c?a c? n?n ngh? thu?t Hindu trong khu v?c ?ông Nam Á”.   LÊ TH     Theo Baoquangnam.vn

???c k

Kieu Maily (ngu?n-facebook) Sau Katê, do b?n nhi?u vi?c nên tôi ch?a vi?t v? ?i?u ch??ng m?t trong mùa l? Kate v?a qua t?i tháp Pô Rômê.Sáng ngày 9/10/2018 là ngày r??c Y trang lên tháp. Gi?a tr?i n?ng oi b?c, vì l? di?n ra vào sáng s?m cho ??n tr?a nên m?i ng??i t?p trung lên tháp càng ?ông. Sau ph?n l? lên tháp ti?p ??n là l? m? c?a tháp, l? t?m và m?c Y trang cho th?n linh. Bên trong tháp g?m 5 v? ch?c s?c, m?t bà b?ng t?m cho th?n và m?t ng??i nam ph? có m?c váy và áo tr?ng. B?ng nhiên ? ?âu xu?t hi?n m?t thanh niên ng??i Kinh m?c qu?n ?en, ??u ??i nón b?o hi?m, b?t m?t và ?eo m?t kính xông vào quay lia l?a, trong lúc tôi và các ch? ??ng ngoài ch? xong l?.  Ng??i thanh niên này có v? không hi?u bi?t v?n hóa tâm linh là gì! Và không bi?t anh ta thu?c d?ng ng??i nào, có quen bi?t v?i quan to hay không n?a. Có v? anh ta thu?c bên hãng truy?n thông nào ?ó, nên dám ngang nhiên xông vào, chân ??p trên b?c tháp ??ng ngang b?ng v?i t??ng th?n. N?u các b?n th?y t?n m?t hành ??ng này s? không kh?i nóng m?t. Tôi tính b?m vài bô dáng ??ng “hiên ngang” kia mà không ???c, vì trong lòng tháp r?t ch?t, trong khi các v? ch?c s?c ?ang hành l? che h?t ph?n ngoài. Tôi r?t mu?n ch?p ???c cái chân ??ng trên b?c th?m th?n linh kia, nh?ng không th?. Không nh?n ???c, tôi quát anh ta ra ngoài, nh?ng anh ta tr?ng m?t nhìn tôi, r?i còn ??a chân b??c qua ??u v? Th?n Bò Nandin ngay góc bên trong tháp. Mãi khi anh ta b??c ra , tôi m?i h?i tên anh ta.- Anh tên gì? Làm ? c? quan nào? Anh bi?t bên trong tháp là gì không? T?i sao dám ??ng ??p trên b?c t??ng th?n? Anh nên nh?, tr??c khi mu?n tìm hi?u m?t v?n hóa nào thì nên h?i, hay ít nh?t khi vô ??n tháp tâm linh thì anh c?n có s? tôn tr?ng t?i thi?u… Và tôi nói ti?p:- Anh có bi?t khi vô trong tháp b?t k? ai ph?i là ng??i ch?n chu b? áo qu?n áo tr?ng, s?ch s?. ??ng này anh vô không h?i han ai, các s? th?y ?ang hành l? anh dám b??c ngang qua, mà không h?i ng??i ta l?y m?t ti?ng, là sao? Tôi h?i anh? Khi vào các ??n th? tôn giáo khác, khi ng??i ta ?ang trong hành l? tâm linh thì m?t ng??i ngo?i ??o xông vào v?i b? trang ph?c không ?úng qui cách v?n hóa và d?m ??p lên b?c Ph?t, hay Chúa… li?u ng??i ta có cho phép anh làm ?i?u ?ó hay ko?Khi tôi g?i anh ra ngoài, nh?ng anh ta v?n thái ?? m?t d?y, không ch?u nghe. Anh ta còn lên gi?ng to ti?ng h?i: - Ch? là ai? Ch? l?y quy?n gì c?m tôi làm chuy?n này?- ?ây là n?i tôn nghiêm c?a th?n linh c?a tôi, tôi hay là b?t k? ai c?ng ???c có quy?n c?m anh xúc ph?m ??n v?n hóa c?a tôi, và c?ng nh? anh khi anh theo m?t tôn giáo nào thì anh có quy?n c?m và n?i ?iên khi có ng??i khác ngo?i ??o không tôn tr?ng v?n hóa anh. Lúc ?ó bao nhiêu ng???i Ch?m ??ng quanh, tôi không c?m ???c s? t?c gi?n, bu?n t?i n??c m?t c? ? ra. Tôi vì s? xu?t không ch?p ???c khuôn m?t c?a anh ta, khi ch?y xu?ng tìm thì anh ta cao bay xa m?t. Hi?n tôi ch? có t?m hình ch?p r?t nh? hình dáng c?a anh ta phía sau v?i nón b?o hi?m bên trong tháp. ?ây c?ng là m?t ph?n do nh?ng ng??i ch? trì hành l?, không ?? ý t?i nên x?y ra tình tr?ng này. Ph?n hai, c?ng vào tr?a hôm ?ó, khói nhang trong tháp b?c vùn v?t, ng??i l?y, ng??i c?u nguy?n. Tôi th?t s? hoang mang và lo l?ng. T? x?a ông bà t? tiên ch? ??t tr?m, t?i sao bây gi? l?i x?y ra h??ng khói nhang l?i vào trong ngày l? quan tr?ng c?a m?t v??ng qu?c ?ã b? h?y di?t. Nhang t? ?âu t?i? ai ?ã ??t nó trong tháp? Có v? t?t c? ?i?u h? h?ng nh? là v?n hóa ?ang b? m?t d?n, tôi không ch?u ???c s? thoái hóa v?n hóa này c?a Ch?m tôi, cho dù ng??i Vi?t t?i c?u nguy?n ?i ch?ng n?a c?ng ph?i nh?p gia tùy t?c, vì tháp hi?n t?i là c?a th?n linh Ch?m ch? không ph?i là c?a th?n linh c?a ai khác. Ng??i qu?n lý ??n tháp không bi?t có hi?u v? v?n ?? này hay không? T?i sao nó c? x?y ta ch??ng m?t. M?t ?oàn ng??i n??c ngoài h? vào, h? l?i ngh? ? ng??i Ch?m c?ng ??t nhanh gi?ng nh? v?n hóa Vi?t quá. Cách ngày l? Katê m?t ngày tôi l?i vào ??n tháp Pô Klong Girai v?n th?y bóng nhang khói. Tôi nh? tuy?t v?ng. Lúc ?ó g?p hai ph? n? ng??i Kinh b?n b? ?? ? nhà ?em theo m?t bó nhang v?i hoa qu? lên tháp b? tôi ch?n ngay chân tháp.- Các ch? không ???c ?em bó nhang này lên tháp, n?u các ch? còn ngoan c? ??t nhang tôi s? lên án các ch? và ch?p hình các ch? l?i ?? ??a lên m?ng xã h?i, thì hai ph? n? ?ó li?n b? nhang xu?ng d??i chân tháp, h? ch? xách b?t trái cây lên. - Nên nh? b?n mu?n lên cúng ??n tháp b?n không c?n ph?i ti?n b?c hay nhang nhu?c gì c?, các b?n ch? c?n t?nh tâm, ho?c là ít trái cây lên c?u nguy?n là ???c. Khi b?n b??c chân ra kh?i nhà ??n ?i?m cúng là th?n linh ?ã bi?t b?n r?i, ch? không c?n b?n ph?i mang theo v?t ch?t. Theo tâm linh ng??i Ch?m, khi b?n ?ang mu?n ?i l? ??n tháp là trong ??u b?n ph?i th?c hi?n, và khi b?n b??c chân ra kh?i nhà m?c dù không mang theo th? gì c? nh?ng th?n linh ?ã bi?t b?n ?ang có tâm nguy?n ??n c?u nguy?n r?i. Còn trong nhà khi dòng h? ?ang có l? tang ma, nhà có ông bà, hay anh ch?, con cháu m?t mà cùng dòng h? v?i ch? ?ám tang thì tr??c ngày cu?i cùng ??a ti?n t?t c? nh?ng ng??i ?ã khu?t h? s? ??n th?m gia ?ình và h? bi?t gia ?ình mình ?ã chu?n b? nh?ng gì r?i. Theo tìm hi?u thì ng??i làm qu?n lý ??n tháp Pô Klong Giarai là m?t ng??i Ch?m. V?y tôi t? h?i li?u ng??i qu?n lý này có hi?u gì v? v?n hóa tâm linh dân t?c mình hay không? T?i sao cho phép th?p nh?ng cây nhang vô t?i v? trên ??n tháp Ch?m nh? v?y. M?t nén tr?m bây gi? ng??i ta bán r?t nhi?u, và r?t ti?n, t?i sao không mua dùng? Tôi yêu c?u Ban qu?n lý c? hai tháp Ch?m t?i Ninh Thu?n hãy d?ng ngay vi?c cho phép ??t nhang trên ??n tháp, làm m?t ?i giá tr? truy?n th?ng c?a m?t v?n hóa ?ã có hàng tr?m th? k? mà t? tiên ?ã gìn gi?. Hãy tr? l?i tôn nghiêm n?i tâm linh.