Thời kỳ mở nước và dựng nước

T? sau n?a th? k? th? hai sau công nguyên, ph?n lãnh th? c?c nam Giao Ch? tr? nên khó tr?, dân c? b?n ??a liên t?c n?i lên ch?ng l?i chính sách cai tr? hà kh?c c?a chính quy?n ?ô h? nhà Hán. Huy?n T??ng Lâm tr? thành n?i tranh ch?p th??ng tr?c gi?a quan quân ?ô h? và nhân dân ??a ph??ng. N?m 190, ng??i T??ng Lâm n?i lên gi?t th? s? Chu Phù và chi?m huy?n thành. Vài n?m sau, n?m 192, dân c? T??ng Lâm l?i n?i lên gi?t huy?n l?nh (huy?n tr??ng) và tôn Khu Liên, con m?t quan công tào (xã tr??ng) ??a ph??ng, lên làm vua. Khu Liên t? ti?n xén m?t ph?n lãnh th? c?c nam c?a qu?n Nh?t Nam - huy?n T??ng Lâm – thành l?p m?t v??ng qu?c riêng : Lâm ?p.

Lâm ?p : m?t bi?n c? l?ch s? 

Cho ??n nay g?n nh? không m?t s? gia Vi?t Nam nào quan tâm ??n bi?n c? Lâm ?p. Có l? nhi?u ng??i cho r?ng Lâm ?p không quan tr?ng vì không dính líu gì, n?u không mu?n nói là thù ??ch, v?i ng??i Vi?t Nam. T?t c? ??u r?t l?m. Cu?c n?i d?y c?a ng??i Lâm ?p là c?a chính dân t?c Vi?t Nam, ng??i Vi?t c?, vào th?i ?ó. Lâm ?p là m?t bi?n c? l?ch s? tr?ng ??i, m? ??u giai ?o?n ??u tranh giành ??c l?p c?a nh?ng dân t?c b? ??t d??i ách ?ô h? c?a ng??i Hán. 

?ây là l?n ??u tiên trong l?ch s? Trung Hoa, m?t lãnh th? ??t d??i quy?n ki?m soát tr?c ti?p c?a thiên tri?u ?ã t? tách ra và tuyên b? ??c l?p. S? ki?n này trái v?i nguyên t?c t? ch?c chính quy?n c?a ng??i Hoa, vì t? th? k? th? hai tr??c công nguyên tr? ?i, d??i th?i nhà Hán, nguyên t?c trung ??ng t?p quy?n ?ã là n?n t?ng c?a các chính sách cai tr? c?a ng??i Trung Hoa, không có ngo?i l?. Giao Ch? th?i ?ó là m?t ph?n lãnh th? Trung Hoa, các quan cai tr? ??u do thiên tri?u tr?c ti?p ch? ??nh, m?i ý ?? ly khai hay t? tr? ??u b? tr?ng tr?. M?c ?ích c?a chính sách trung ??ng t?p quy?n này là gi? gìn và b?o v? s? toàn v?n gi?ng nòi, ng??i Hán không ch?p nh?n b?t c? m?t pha tr?n ch?ng t?c nào ngoài ch?ng t?c Hán v?i nhau. 

M?t l?n c?n khó ch?u là trong su?t th?i B?c thu?c, ??i b? ph?n gi?i "quí t?c" L?c Vi?t (L?c h?u và L?c t??ng), và ng??i Kinh - b? khu?t ph?c b?i v?n minh và v?n hóa do ng??i Hán mang l?i - ?ã h?p tác v?i ng??i Hán trong vi?c qu?n tr? ??t n??c, ???ng nhiên ? nh?ng ??a v? th?p h?n. Nh?ng cu?c n?i d?y ch?ng l?i chính sách cai tr? hà kh?c và mu?n tách kh?i v?n minh và v?n hóa c?a ng??i Hán, ph?n l?n ??u do ng??i M??ng (hai Bà Tr?ng n?m 42 và bà Tri?u n?m 248) và ng??i Nam ??o (Mai Thúc Loan n?m 722) kh?i x??ng. Nh?ng cu?c n?i d?y c?a ng??i Kinh - Lý Bí, Tri?u Quang Ph?c, Lý Ph?t T? (th? k? 6 và 7), Phùng H?ng và D??ng Thanh (th? k? 8), Khúc Th?a M? và D??ng ?ình Ngh? (th? k? 10) - ??u xu?t phát t? ??ng c? b?t mãn c?a nh?ng ng??i c?ng tác không ???c ?u ?ãi h?n là ý chí giành ??c l?p hay mu?n tách kh?i ?nh h??ng c?a ng??i Hoa. Ch? ??n th?i Ngô Quy?n ý chí ??c l?p c?a ng??i Vi?t m?i rõ ràng nh?ng ng??i Kinh l?i xem ng??i Ch?m là ??i th?, nên ?ã không ng?ng phân bi?t ??i x? vì v?n hóa khác bi?t và uy hi?p h? trong su?t th?i k? t? ch?, quên h?n quá kh? ru?t th?t ?ã qua. 

Tr? v? v?i Lâm ?p, khi thành l?p v??ng qu?c riêng có l? Khu Liên không có ý ??nh tách r?i ?nh h??ng v?n minh và v?n hóa Trung Hoa, nh?ng v?i th?i gian quy?t tâm tách kh?i qu? ??o Trung Hoa ngày càng rõ nét. S? d? có s? ?o?n tuy?t này là vì t? ch?c chính tr? xã h?i c?a ng??i Hoa không còn phù h?p v?i n?n t?ng chính tr? xã h?i Lâm ?p n?a. 

Vào th?i k? này, th??ng nhân và tu s? ?n ?? ?ã giao ti?p m?t thi?t v?i ng??i Ch?m sinh s?ng ven bi?n mi?n Trung. Khi ? l?i ch? thu?n bu?m xuôi gió tr? v? quê c?, nh?ng ng??i ?n này ?ã truy?n cho gi?i quí t?c ??a ph??ng v?n minh và v?n hóa c?a h?, và ???ng nhiên truy?n luôn c? cách th?c t? ch?c xã h?i. Khác v?i ng??i Hoa, t? ch?c xã h?i c?a ng??i ?n d?a trên nguyên t?c t?n quy?n và phân quy?n, phù h?p v?i n?p s?ng và ??c nguy?n t? tr? c?a ng??i ??a ph??ng nên r?t ???c ?a chu?ng. ??c ?i?m c?a ng??i ?n là không dùng b?o l?c ?? áp ??t v?n hóa hay uy quy?n chính tr? c?a mình trên nh?ng xã h?i khác, kém h?n, mà ?? các thân hào ??a ph??ng t? nguy?n làm thay, sau khi h?p th? v?n minh và v?n hóa c?a h?. 

Tranh ch?p v?n hóa Trung Hoa và ?n ?? trong n?i b? Lâm ?p ngã ng? sau khi Khu Liên qua ??i, ch? Ph?n c? (sanscrit, m?t lo?i ch? vi?t xu?t phát t? mi?n nam ?n ?? cách ?ây h?n 2.000 n?m) tr? thành ch? vi?t chính th?c cua các tri?u v??ng. Các bia ký tìm ???c trong giai ?o?n này ??u kh?c b?ng ch? Ph?n. Qu?c th? trao ??i cua Lâm ?p v?i Trung Hoa th?i ?ó ???c vi?t b?ng ch? "H?" (ch? cua n??c H? Tôn Tinh, t?c ch? Ph?n) thay vì ch? Hán. V?n hóa ?n ??, t? phía Nam ??a lên, tr? thành v?n hóa c?a toàn v??ng qu?c Lâm ?p. ??o Bà La Môn và ??o Ph?t ???c ph? bi?n r?ng rãi trong qu?n chúng, l?n át anh h??ng ??o Kh?ng và ??o Lão cua v?n hóa Trung Hoa ?? l?i trong v??ng qu?c. C?ng nên bi?t th? cúng ông bà là tín ng??ng dân gian c?a ng??i b?n ??a, Kinh hay Ch?m, do ?ó r?t ???c kính tr?ng, giáo lý và nghi l? các tôn giáo khác ph?i thích h?p theo n?u mu?n ???c ?ng h?. 

V? chính tr?, các v? vua Lâm ?p ??u gán ghép tên mình v?i m?t th?n linh, th??ng là v?i Siva (còn g?i là Isvara) ?? có ??c quy?n cai tr?. Uy quy?n vua th? hi?n qua cái l?ng màu tr?ng mà dân gian không ???c dùng. Ph? tá nhà vua là các quan l?i trung ??ng và ??a ph??ng, ???c phân chia thành ba h?ng : ??ng ??u là hai v? tôn quan (senapati và tapatica-hai t? t??ng võ và v?n), k? là thu?c quan g?m ba h?ng : luân ?a ?inh (dandavaso bhatah-t??ng ch? huy c?m v?), ca luân trí ?? (danay pinang, quan h?u tr?u) và ?t tha già lan (yuvaraja-k? v??ng), sau cùng là ngo?i quan (quan l?i ??a ph??ng). Quân l?c Lâm ?p kho?ng t? 40 ??n 50.000 ng??i, g?m k? binh, t??ng binh và th?y binh, 

Tri?u ?ình Trung Hoa có l? c?ng mu?n ch?m d?t tình tr?ng tranh ch?p v?n hóa và chính tr? kéo dài quá lâu này nên ?ã ch?p nh?n s? ly khai m?t cách mi?n c??ng, h? ??t tên qu?c gia m?i này là Lâm ?p, thay vì H? Tôn Tinh hay T??ng Lâm nh? tr??c kia, và duy trì m?i quan h? t?t ?? nh?n càng nhi?u ph?m v?t tri?u c?ng càng t?t. 

V? danh x?ng, Lâm ?p ch? là s? bi?n ngh?a cua ch? T??ng Lâm. ??i v?i nhà ?ông Hán, danh x?ng Lâm ?p là m?t khinh mi?t, vì ?ó ch? là m?t ph?n ??t nho không quan tr?ng ? vùng c?c nam ?? thiên tri?u phai quan tâm tr?c ti?p. Sách Thuy Kinh Chú giai thích : "Lâm ?p là huy?n T??ng Lâm, sau bo ch? T??ng ?? ch? còn ch? Lâm". C?ng nên bi?t ngôn ng? Trung Hoa trong th?i k? này có nhi?u h?n ch? trong vi?c phiên âm các tên ngo?i qu?c : Lâm ?p là cách phát âm Vi?t hóa t? ch? Lin-yi, phiên âm t? ch? "Hindi" hay "Indi", t?c ng??i ?n. Có ng??i nói ?ó là cách phiên âm t? ch? Ph?n "Indirapura" (??t c?a ng??i ?n ??). V? sau ng??i Ch?m ??t tên ph?n ??t t? Qu?ng Bình ??n Th?a Thiên là Indrapura (??t c?a Indra, th?n s?m sét). Lâm ?p c?ng có th? do s? phát âm Vi?t hóa t? ch? "Krom" hay "Prum" (hai t?c c?a ng??i Vi?t c?) mà ra. Bình dân h?n ng??i ta giai thích : Lâm là r?ng, ?p là thôn nho v.v... Nói chung, cho dù di?n gi?i th? nào Lâm ?p là m?t ??nh ch? ??c l?p v?i v??ng tri?u Trung Hoa t?i Giao Ch?. 

V? tên g?i Khu Liên c?ng th?, có r?t nhi?u tranh cãi. S? sách Trung Hoa vi?t tên v? vua ??u tiên c?a Lâm ?p là Khu Liên, có sách vi?t là Khu Qu?, Khu ??t hay Khu V??ng. Nhi?u s? gia cho r?ng Khu Liên thu?c dòng dõi cua b? t?c D?a ? phía B?c… Th?t ra Khu Liên không là tên c?a ng??i nào c?, ?ó ch? là cách g?i m?t cách kính tr?ng m?t ng??i có ngôi v? cao trong m?t ??nh ch? t?p th? (làng, xã, huy?n…). ??i v?i dân chúng ??a ph??ng, "Khu" không phai là tên riêng mà là t??c v? c?a m?t t?c tr??ng (lãnh chúa), phiên âm t? ch? "Kurung" (nh? các vua Hùng) c?a ng??i Vi?t c? – hay ch? "Varman" c?a ng??i Ch?m t? ti?ng Ph?n, có ngh?a là t??c t?c tr??ng, lãnh chúa hay vua. 

Tr??c ?ó, n?m 137, các quan ?ô h? nhà Hán g?i quân phan lo?n ? Tây Quy?n (Qu?ng Bình) là "r? Khu Liên". Nh? v?y Khu Liên ch? là tên g?i chung nh?ng ng??i không cùng v?n hóa v?i ng??i Hán ? phía nam Giao Ch?. Tên g?i này không liên quan gì ??n danh x?ng Sri Mara (tên m?t v? v??ng tôn ng??i Ch?m khác cùng th?i k?, con bà Lona Lavana ? Panduranga) tìm th?y trên m?t bia ký b?ng ?á granít (ngang 1 mét, dày 1 mét, cao 2,5 mét) ? làng Võ C?nh (nay thu?c xã V?nh Trung), Nha Trang. 

V? ??a lý, v??ng qu?c Lâm ?p ? ?âu, r?ng h?p nh? th? nào ? Còn r?t nhi?u ?i?m t?i, không ai rõ. Theo s? c? Trung Hoa thì lãnh th? v??ng qu?c này là huy?n T??ng Lâm thu?c qu?n Nh?t Nam, phía nam huy?n Lô Dung (Th?a Thiên ngày nay). ???ng Th? nói Lâm ?p t? huy?n Tây Quy?n (Qu?ng Bình) tr? xu?ng. ??i Nam Nh?t Th?ng Chí nói T??ng Lâm là Bình ??nh và Phú Yên. Thuy Kinh Chú cho bi?t thu phu Lâm ?p lúc ??u không bi?t ? ?âu, sau ???c bi?t ??t t?i Khu L?t (Hu?, Th?a Thiên), phía Nam có sông Lô Dung (sông H??ng) chay qua. M?t cách tóm l??c, d?a vào s? sách x?a, lãnh th? Lâm ?p có th? ?ã tr?i dài t? Qu?ng Bình ??n Qu?ng Nam. 

M?t s? chuyên gia Champa cho r?ng Lâm ?p là lãnh th? Indrapura (??t c?a th?n Indra), t? m?i Hoành S?n ??n ?èo H?i Vân, do v??ng tri?u Gangaraja, t?c nh?ng ng??i ?n ?? ??n t? sông Gange, khai sinh ra. S? ki?n này c?n ???c ghi nh?n v?i t?t c? dè d?t vì cho ??n nay ch?a m?t d?u tích bia ký nào gi?i thích s? ki?n này. 

Các tri?u v??ng Lâm ?p 

1. Tri?u v??ng th? nh?t (192-366) : khai sinh v??ng qu?c 

Khu Liên lên ngôi n?m 192, tr? vì trong nhi?u n?m, nh?ng không bi?t m?t n?m nào và ai là ng??i k? v?. S? c? Trung Hoa (L??ng th?) cho bi?t trong khoang th?p niên 220-230, con cháu Khu Liên có g?i phái b? ??n th?ng ??c Quang ?ông và các thái thú Giao Châu (Lã ??i và L?c D?n) tri?u c?ng và duy trì quan h? ngo?i giao. 

S? ki?n n?i b?t sau th?i Khu Liên là cu?c d?y binh c?a bà Tri?u n?m 248 t?i qu?n C?u Chân ch?ng l?i quân ?ông Ngô (Trung Hoa). Bà Tri?u, còn g?i là Tri?u Trinh N??ng, là m?t thi?u n? M??ng c??i voi ra tr?n làm khi?p ?am quân ??ch. Bà Tri?u c?ng là m?u ng??i lý t??ng cua ch? ?? m?u h? : thân hình n?y n? (vú dài ba th??c !?) và can ?am (dám ??ng ra gánh vác vi?c n??c). Có l? trong giai ?o?n này con cái cua Khu Liên gia nh?p vào ??i quân cua bà Tri?u r?t ?ông vì cu?c kh?i ngh?a này ???c s? Trung Hoa ghi nh?n là cu?c n?i d?y cua nhân dân Lâm ?p. 

Nhà ?ông Ngô phong danh t??ng L?c D?n t??c An Nam hi?u úy, t?c th? s?, sang Giao Châu d?p l?an. L?c D?n v?a dùng m?u v?a làm áp l?c chiêu d? các b? l?c n?i lo?n ; sau h?n 6 tháng c?m c? quân cua Bà Tri?u b? cô l?p và b? ?ánh b?i phai ch?y v? mi?n Nam lánh n?n. L?c D?n xua quân xu?ng chi?m Khu L?t (Hu?), b?t theo hàng ngàn th? khéo tay mang v? Giao Châu r?i dâng cho nhà ?ông Ngô n?m 260. Nh?ng vùng ??t b? ngh?a quân Lâm ?p chi?m ?óng ??u b? l?y l?i. Lãnh th? Lâm ?p tr? v? v? trí c?, t?c huy?n T??ng Lâm, quân ?ông Ngô không dám ti?n xu?ng xa h?n. 

Có l? truy?n nhân ?ích tôn cua Khu Liên ?ã ch?t trong cu?c kh?i ngh?a này vì không còn ???c nh?c t?i n?a. Sách L??ng th? cho bi?t n?m 270, cháu ngo?i cua Khu Liên là Ph?m Hùng (Fan Hiong hay Fan Hsung) lên làm vua. 

C?ng nên bi?t "Ph?m" ? ?ây là cách phiên âm Hán hóa t? ch? "Po" (hay Pô, Phò, Pha) c?a ng??i Ch?m, t?c là ng??i ??ng ??u, lãnh t? ho?c là ngài, ch? không ph?i là cách phiên âm t? ch? "varman" c?a ng??i ?n, c?ng có ngh?a là vua, v??ng, ngài, hay "h? Ph?m" c?a ng??i Vi?t Nam mà ra. C?ng nên bi?t ng??i Lâm ?p theo ch? ?? m?u h?, ch? có tên ch? không có h?. 

D??i th?i Ph?m Hùng, lãnh th? Lâm ?p ???c n?i r?ng t?i thành Khu Túc, c?nh sông Gianh, phía b?c và t?i Khánh Hòa (Kauthara) phía nam. Ph?m Hùng c?ng ?ã chinh ph?c và th?ng nh?t các ti?u v??ng qu?c khác n?m trong các lõm ??t d?c duyên hai mi?n Trung : Amavarati (Quang Nam), Vijaya (Quang Ngãi, Bình ??nh) và m?t ph?n lãnh th? Aryaru (Phú Yên). Nh?ng sau h?n 10 n?m chinh chi?n (271-282), Ph?m Hùng b? quân Tây T?n (do ?ào Hoàng ch? huy) ?ánh b?i, n?m 283 con là Ph?m D?t (Fan Yi) lên ngôi thay. N?m 284, Ph?m D?t g?i m?t s? b? sang Trung Hoa c?u hòa ; Lâm ?p ???c thái hòa và Ph?m D?t tr? vì 52 n?m thì qua ??i. 

2. Tri?u v??ng th? hai (337-420) : m? r?ng v??ng qu?c 

Ph?m D?t qua ??i n?m 336, m?t t? t??ng c??p ngôi vua t? x?ng Ph?m V?n (Fan Wen). Ph?m V?n không ph?i là ng??i Ch?m mà là m?t ng??i g?c Hoa quê ? D??ng Châu, b? bán làm nô l? cho m?t quan cai tr? huy?n Tây Quy?n tên Ph?m T??ng. N?m 15 tu?i, vì ph?m t?i gian V?n phai tr?n theo m?t th??ng gia ng??i Lâm ?p sang Trung Hoa và ?n ?? buôn bán, nh? ?ó ?ã h?c hoi ???c k? thu?t luy?n kim và xây thành l?y c?a ng??i Hoa. Khi v? l?i Lâm ?p n?m 321, V?n tr? thành ng??i thân tín cua Ph?m D?t và ???c giao tr?ng trách xây thành, ??p l?y, d?ng cung ?ài theo ki?u Trung Hoa, ch? t?o chi?n xa và v? khí, ch? bi?n d?ng c? âm nh?c v.v... và ???c th?ng ch?c t? t??ng. 

D??i th?i Ph?m V?n, k? thu?t luy?n s?t (rèn ki?m, ?úc lao) ??t ??n t?t ??nh. Nhà vua áp d?ng v?n minh ?n ?? th?ng vào ??i s?ng : cai t? l?i h? th?ng quan l?i theo khuôn m?u ?n D?, nh? ?ó gu?ng máy t? ch?c chính quy?n ch?y ??u và mang l?i hi?u qua t?t ; xây d?ng thu phu chính tr? t?i Khu L?t (K’iu-sou, hay Thành L?i, Hu?), hình ch? nh?t, chu vi 2100 mét, t??ng cao 8 mét, có 16 c?a, dân chúng s?ng chung quanh chân thành, m?i khi có lo?n, các c?a thành ??u ?óng l?i. V?i th? m?nh này, Ph?m V?n ?ánh th?ng hai n??c ??i K? Gi?i và Ti?u K? Gi?i (có th? ?ây là hai v??ng qu?c trên ??t Lào ngày nay), chinh ph?c nhi?u b? l?c khác nh? Che Phou, Siu Lang, Khiu Tou, Kan Lou và Fou Tan (có th? là nh?ng b? l?c thi?u s? g?c Thái trên dãy Tr??ng S?n), t?ng c??ng s? ph? n? mang v? t? các lãnh th? ?ánh chi?m ???c và t?ng nhân s? trong quân ??i (khoang t? 40.000 ??n 50.000 ng??i). 

N?m 340, Ph?m V?n xin nhà ?ông T?n cho sát nh?p qu?n Nh?t Nam, g?m các huy?n Tây Quy?n, Ty Canh, Chu Ngô, Lô Dung và m?t ph?n ??t phía nam qu?n C?u Chân huy?n Hàm Hoan (Thanh Hóa) vào lãnh th? Lâm ?p nh?ng không ???c to?i nguy?n. Ph?m V?n li?n xua quân ti?n công vào n?i ??a Nh?t Nam, chi?m huy?n Tây Quy?n, gi?t th? s? H? H?u Lâm, l?y m?i Hoành S?n (nam Thanh Hóa) làm biên gi?i phía b?c, cho xây l?i thành Khu Túc (c?nh sông Gianh) phòng gi?. T? ?ó ph?n lãnh th? t? ?èo Ngang tr? xu?ng thu?c v? Lâm ?p và c?ng k? t? ?ó phía b?c ?èo Ngang là n?i xay ra nh?ng tr?n th? hùng gi?a Lâm ?p và Giao Châu trong su?t hai th? ky 4 và 5. N?m 349 nhà ?ông T?n ph?n công, quân Lâm ?p b? ?ánh b?i, Ph?m V?n b? tr?ng th??ng và qua ??i, con là Ph?m Ph?t (Fan Fo) lên thay. 

Ph?m Ph?t là m?t v? t??ng tài ba, ???c nhi?u s? gia cho là ng??i m? ??u v??ng tri?u Gangaraja (B?c Chiêm Thành). V?a lên ngôi, Ph?m Ph?t t?n công quân ?ông T?n t?i Nh?t Nam và vây thành C?u Chân. N?m 351, quân Lâm ?p b? ?ánh b?i phai bo ch?y v? phía tây t?i Lãng H?, huy?n Th? Lãnh (Thanh Hóa), thành Khu Túc b? chi?m, ranh gi?i ???c thi?t l?p l?i t?ihuy?n Ty Canh g?n sông Nh?t L? (Quang Bình). N?m 359, quân ?ông T?n chi?m huy?n Th? Lãnh và ?ánh b?i quân Lâm ?p t?i v?nh Ôn C?n, chi?m thành Khu Túc ; Ph?m Ph?t xin hòa và g?i s? b? sang Trung Hoa tri?u c?ng (372 và 377). Ph?m Ph?t m?t n?m 380 nh??ng ngôi cho con là Ph?m H? ??t. 

Ph?m H? ??t (Fan Houta) ???c nhi?u h?c gia cho là vua Dharmamaharaja, hi?u Bhadravarman I, ng??i sáng l?p v??ng tri?u Gangaraja. D??i th?i Ph?m H? ??t, Ph?t giáo ti?u th?a (Thevada) phát tri?n m?nh, nhi?u nhà s? ??n tr?c ti?p t? ?n ?? sang truy?n ??o. Thành Khu L?t (Hu?) v?n là trung tâm chính tr? nh?ng ??i tên thành Kandapurpura, ngh?a là Ph?t Bao Thành (vì là n?i có nhi?u ??n ?ài và hình t??ng Ph?t và Siva). Bên c?nh ?ó nhà vua còn cho xây d?ng thêm m?t trung tâm tôn giáo m?i t?i Amavarati, t?c thánh ??a Hào Quang (nay là M? S?n, m?t thung l?ng cách ?à N?ng 70km v? phía tây). Nhi?u ??n th? Bà La Môn ???c xây d?ng t?i M? S?n ?? th? th?n Siva và t??ng Linga, t??ng tr?ng s?c m?nh phái nam. Ngôi ??n ??u tiên ???c xây b?ng g? vào cu?i th? ky 4 mang tên Bradresvara, k?t h?p gi?a tên vua Bradravarman I và th?n Isvara (hay Siva). K? t? th? ky th? 4 tr? ?i lãnh t? chính tr? và tôn giáo t?i Lâm ?p là m?t : th? th?n t?c th? vua, vua thay m?t th?n Siva cai quan muôn dân. Siva v?a là th?n b?o h? x? s? v?a là viï th?n gi? ??n (Dvarapala) ?? dân chúng ??n th? ph??ng và dâng l? v?t. 

N?m 399, Ph?m H? ??t mang quân chi?m qu?n Nh?t Nam, gi?t thái thú Kh?ng Nguyên, ti?n công qu?n C?u ??c, b?t s?ng thái thú Tào Bính nh?ng b? quân cua th?ng ch? ?? Vi?n ?ánh b?i phai rút v? d??i ?èo Ngang. N?m 413,Ph?m H? ??t mang b? binh chi?m ?óng Nh?t Nam, ra l?nh cho thuy binh ?? b? vào C?u Chân ??t phá các làng xã ven duyên. Th? s? ?? Tu? ?? mang quân ra nghinh chi?n, chém ???c con cua Ph?m H? ??t là Ph?m Trân Trân (ti?u v??ng ??t Giao Long) và t??ng Ph?m Ki?n, b?t làm tù binh h?n 100 ng??i, trong có m?t hoàng t? tên Na Neng, t?t ca ??u b? chém ??u. Ph?m H? ??t tr?n vào r?ng sâu r?i m?t tích. Trong khi ch?a tìm ???c m?t v? vua m?i, tri?u ?ình Lâm ?p ti?p t?c tri?u c?ng Trung Hoa ?? ???c yên v? chính tr?. 

Trong th?i gian t? 413 ??n 420, con cháu Ph?m H? ??t tranh giành ngôi vua, n?i chi?n x?y ra kh?p n?i. N?m 413, m?t ng??i con cua Ph?m H? ??t là ??ch Ch?n (Ti Chen), ??o s? Bà La Môn, ???c tri?u th?n ??a lên ngôi vua, hi?u Gangaraja (sông Gange bên ?n ??). ??ch Ch?n là ng??i ?am mê v?n hóa ?n ?? mu?n nh??ng ngôi cho em là ??ch Khai (Ti Kai) ?? sang ?n ?? s?ng nh?ng ngày cu?i ??i, nh?ng ??ch Khai s? b? tri?u th?n ám h?i, d?n m? ch?y tr?n vào r?ng. Ngôi báu ?ành nh??ng cho Manorathavarman, cháu ??ch Ch?n nh?ng t? t??ng Thi?u Lâm (Tsang Lin) ch?ng l?i vì ng??i này không ???c sinh ra t? m?t ng??i m? có dòng máu tinh khi?t (t?c ??ng c?p Brahman), nên b? Manorathavarman gi?t ch?t. 

3. Tri?u v??ng th? ba (420-530) : tranh ch?p v?i Trung Hoa 

N?m 420, con cháu cua Thi?u Lâm ám sát vua Manorathavarman và ??a ng??i em cùng m? khác cha cua ??ch Ch?n là V?n ??ch (Wen Ti) lên thay. V?n ??ch x?ng hi?u là Ph?m D??ng M?i I (Yan Mah hay Fan Yang Mai), có ngh?a là Hoàng t? Vàng, nh?ng không tr? v? lâu vì b? ch?t trong m?t cu?c t?n công c?a quân ?ông T?n. Con là thái t? ??t, 19 tu?i, ???c nhà ?ông T?n phong v??ng n?m 421, hi?u D??ng M?i II. 

Nhân tình th? lo?n l?c bên Trung Hoa (nhà T?ng d?p nhà ?ông T?n), n?m 431, D??ng M?i II d?n h?n 100 chi?n thuy?n t?n công các làng ven bi?n t?i c?a Th? Lãnh, T? H?i và Châu Ngô (qu?n Nh?t Nam và C?u Chân) nh?ng b? ?ánh b?i, quân T?ng chi?m thành Khu L?t, D??ng M?i II ch?y tr?n ra Cù Lao Chàm (Quang Nam). N?m 433, D??ng M?i II xin "lãnh" ??t Giao Châu v? cai tr? nh?ng vua T?ng không ch?u, chi?n tranh l?i x?y ra. N?m 443 vua T?ng Du Long phong th?ng ch? ?àn Hòa Chi làm th? s? Giao Châu, cùng hai phó t??ng là T?ng Xác và Túc Canh Hi?n, mang ??i quân ?ánh Lâm ?p, Ph?m D??ng M?i II ch?y thoát ???c ra c?a T??ng Ph?, v?nh Bành Long (Bình ??nh), t? ch?c l?i l?c l??ng, t?ng c??ng thêm nhi?u ??i t??ng binh r?i ra l?nh t?ng phan công nh?ng không ??ch n?i quân Nam T?ng. Nh?ng ng??i s?ng sót ch?y sang Láng Cháng (Luang Prabang t?i B?c Lào) t? n?n, m?t s? ch?y ??n Champassak (Nam Lào) ?n náu. ?àn Hòa Chi thu r?t nhi?u vàng b?c, châu báu, t??ng ??ng và??p phá r?t nhi?u ??n ?ài. S? Trung Hoa (T?ng Th?) chép r?ng ?àn Hòa Chi l?y ???c nhi?u t??ng vàng (m??i ng??i m?i ôm xu?), ?em n?u chay thâu ???c h?n 10 v?n cân (50.000 kí-lô vàng y?). T? ?ó Trung Hoa bi?t Lâm ?p có nhi?u vàng nên m?i khi có d?p là ti?n quân xu?ng ?ánh c??p. Trong th?i này, nhi?u nhà s? Ph?t giáo Trung Hoa ái m? nét ki?n trúc và t??ng ?ài trong các ??n th? t?i M? S?n sang Lâm ?p tìm hi?u và h?c hoi r?t ?ông, nhi?u t??ng B? Tát cua Ph?t giáo ??i Th?a Trung Hoa ???c tìm th?y trong các chùa (chùa Quang Khê) trong vùng. 

Trong lúc ch?y tr?n v? phía nam, D??ng M?i II chinh ph?c luôn các ti?u v??ng t?i Vijaya (Bình ??nh), Aryaru (Phú Yên), th?ng nh?t lãnh th? phía B?c. N?m 443, D??ng M?i II v? l?i Khu L?t, th?y canh hoang tàn, bu?n r?u r?i m?t n?m 446. Lãnh th? phía B?c cua Lâm ?p b? ??y lùi v? huy?n Lô Dung (Th?a Thiên), con cháu D??ng M?i II l?i tranh ch?p quy?n hành. 

N?m 455 con D??ng M?i II là Ph?m Chút (Fan Tou) lên ngôi, hi?u Tr?n Thành (Devanika). Trung tâm chính tr? v?n t?i Khu L?t, nh?ng Tr?n Thành cho xây d?ng thêm m?t trung tâm v?n hóa và tôn giáo m?i t?i Amaravati, g?i là thánh ??a Hào Quang (M? S?n, Quang Nam). V??ng qu?c Lâm ?p ti?p t?c ???c n?i r?ng xu?ng phía nam ??n t?n sông Ba (Tuy Hòa), thu?c lãnh th? Aryaru (Phú Yên) và vùng núi non phía tây lân c?n (cao nguyên Kontum, Darlac), và phía tây t?i Champassak (Nam Lào), nhi?u b? l?c Th??ng s?ng trên dãy Tr??ng S?n c?ng theo v? tri?u c?ng. Ph?m Tr?n Thành m?t n?m 472, Lâm ?p không có vua, n?i b? tri?u ?ình có bi?n ??ng. 

N?m 484, m?t ng??i Khmer tên Ph?m ??ng C?n Th?ng (Kieou Tcheou Lo), con vua Phù Nam Jayavarman t? n?n t?i Lâm ?p, c??p ngôi và c?m quy?n trong g?n 20 n?m. N?m 492, con Ph?m Tr?n Thành là Ph?m Ch? Nông gi?t C?n Th?ng giành l?i ngôi báu. Ph?m Ch? Nông b? ch?t ?u?i n?m 498, con cháu ti?p t?c tr? vì ??n n?m 527 : Ph?m V?n T?n (Fan Wen Kuoan) tr? vì t? 498 ??n 502, Ph?m Thiên Kh?i hi?u Devavarman (510-514) và Cao Th?c Th?ng Kh?i hi?u Vijayavarman hay B?t Tôi B?t Ma (526-527). 

4. Tri?u v??ng th? t? (529-757) : cung c? và ?n ??nh lãnh th? 

N?m 529, Vijayavarman m?t không ng??i k? t?. Tri?u ?ình Lâm ?p phong Lu?t ?a La B?t Ma lên làm vua, hi?u Rudravarman I. N?m 577 Lu?t ?a La B?t Ma m?t, con là Prasastadharma lên k? nghi?p, hi?u Ph?m Ph?n Chi (Sambhuvarman). D??i th?i Ph?m Ph?n Chi, v?n hóa Lâm ?p t?a r?ng kh?p ?ông Nam Á. N?m 598, nhà Tùy chi?m dóng Lâm ?p và phân chia thành ba châu : châu Hoan (Ty Canh), châu Ái (Hai Âm) và châu Trong (Kh??ng). N?m 605, Ph?m Ph?n Chi d?i kinh ?ô v? Sinhapura, thành ph? S? T? (nay là Trà Ki?u, c?nh sông Thu B?n, huy?n Duy Xuyên, t?nh Quang Nam). Danh x?ng Campa (Chiêm Thành) chính th?c xu?t hi?n trong h?i này. 

N?m 629 Ph?m Ph?n Chi m?t, con là Ph?m ??u Lê (Kandharpardharma) k? nghi?p. N?m 645 Ph?m ??u Lê qua ??i, v??ng tri?u Lâm ?p lo?n l?c. Ph?m Tr?n Long (Prabhasadharma), con ??u Lê, v?a giành ???c ngôi vua li?n b? gi?t ch?t, dân chúng ??a con trai cua m?t công chúa, em gái cua Tr?n Long, tên Ch? Cát ??a lên làm vua, hi?u Bhadresvaravarman (s? ghép tên gi?a th?n Bradresvara và v? t? Bradravarman). Ch? Cát ??a làm vua ???c m?t n?m (646) thì b? tri?u th?n l?t ??, công chúa Tchou Koti, con gái cua chánh phi c?a Ph?m ??u Lê, ???c tôn lên làm n? v??ng, hi?u Jagaddharma. ??c ?? cua bà Jagaddharma r?t ???c dân chúng kính tr?ng. Sau khi qua ??i, n? v??ng Jagaddharma ???c dân chúng l?p ??n th? t?i tháp Po Nagar (Xóm Bóng, Nha Trang). 

N?m 653 Tchou Koti nh??ng ngôi cho ch?ng (ng??i Khmer) tên Prakasadharma (Po Kiachopamo), hi?u Vikrantavarman I. N?m 685, Vikrantavarman I qua ??i, nh??ng ngôi cho con là Vikrantavarman II (Kientotamo). 

D??i th?i Vikrantavarman II, v?n hóa Lâm ?p toa kh?p ?ông Nam Á, các qu?c gia lân bang ??u mu?n k?t thân. N?m 731, Vikrantavarman II qua ??i, con là Rudravarman II (Lutolo) tr? vì ??n n?m 757 thì m?t. Con là Bhadravarman II lên thay nh?ng b? các v??ng tôn mi?n Nam h? b?, ch?m d?t vai trò lãnh ??o c?a v??ng tri?u mi?n B?c.

Nguy?n V?n Huy

Theo thongluan.org