Lâm Ấp, Champa và di sản

Lâm ?p, Champa và di s?n 

Nguy?n ??c Hi?p (theo Viet Ecology Foundation)

Trong chuy?n v? l?i Vi?t Nam vào ??u n?m 2004, tôi có d?p vi?ng th?m mi?n trung Vi?t Nam ch? y?u là ? ba thành ph? chính: Hu?, ?à N?ng và H?i An. Hu? th? m?ng ???m nét Vi?t Nam, H?i An c? kính v?i nhi?u ?nh h??ng c?a v?n hoá Hoa ki?u (Minh H??ng), và ?à N?ng thì l?i m?i m? và n?ng ??ng. Có l? ?a s? khách du l?ch s? ch?n Hu? hay H?i An là ??a ?i?m ?áng th?m nh?t qua b? d?y l?ch s? và nét c? kính c?a hai thành ph? này. Nh?ng chính ?à n?ng là n?i tôi chú ý h?n vì ? ??y có Vi?n b?o tàng v?n hoá Ch?m ch?a ??ng nhi?u b?o v?t quý giá c?a n?n v?n minh c? Champa.

Trong l?a tu?i tu?i h?c trò ? trung h?c, tôi r?t thích môn h?c l?ch s? và tò mò v? v??ng qu?c Ch?m. S? tò mò pha l?n lãng m?ng và nu?i ti?c m?t n?n v?n minh ?ã tàn l?i, có l? m?t ph?n b? ?nh h??ng t? t?p th? “?iêu tàn” c?a Ch? Lan Viên. G?n ?ây, tôi có d?p ??c t?p th? “Tháp N?ng” và các bài nghiên c?u có giá tr? v? v?n hoá Ch?m c?a Inrasara (Phú Tr?m), m?t ng??i Vi?t g?c Ch?m. Cu?c hành trình tr? v? ngu?n g?c Ch?m c?a Inrasara ???c k? l?i r?t chân tình và c?m ??ng, làm tôi ray r?c và càng mu?n h?c h?i thêm v? m?t b? ph?n dân t?c và v?n hoá ít ???c quan tâm ??n ? Vi?t Nam. Tôi ??n th?m Vi?n b?o tàng ?à N?ng v?i m?c ?ích tìm hi?u v? quá trình phát tri?n m? thu?t Ch?m qua các phong cách khác nhau c?a các tháp Ch?m.

Champa ?ã bi?n m?t cách ?ây g?n 2 th? k?, nay ch? còn ?? l?i các di tích Ch?m, r?i rác ? các t?nh Trung ph?n Vi?t Nam, nh? Trà Ki?u, M? S?n, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Tháp M?m.. Vi?n b?o tàng Ch?m, do nhà nghiên c?u Pháp Parmentier thành l?p n?m 1919, ?ã thu th?p các b?o v?t, nh? t??ng, b?, công trình ki?n trúc, ?iêu kh?c c?a các ??n, cung ?i?n.. t? nhi?u n?i ?? t?n gi?. Nh?ng n_ t?i ?ây, trãi qua nhi?u bi?n c? l?ch s?, các di s?n ??c s?c c?a v?n minh Ch?m c?ng không thoát qua nhi?u s? m?t mát, l?u l?c. Ngày 9 tháng 12 n?m 1946, trong nh?ng ngày ??u c?a chi?n tranh Vi?t-Pháp, gi?a s? h?n lo?n và thi?u an ninh ? ?à N?ng, vi?n b?o tàng ?ã b? xâm nh?p. R?t nhi?u b?o v?t c?ng nh? t? li?u trong th? vi?n ?ã bi ?ánh c?p (1). H?n m?t n?m sau, vào n?m 1948, Tr??ng Vi?n ?ông bác c? ?ã g?i ông Manukus ??n ?? h?i ph?c l?i vi?n b?o tàng. H?n 150 b?o v?t này ?ã ???c tìm l?i t? nhà dân, tr?i lính, phi tr??ng và t?n ? Lào (Savanakhet). N?m 1954, Vi?n b?o tàng là n?i trú ng? c?a kho?ng 300 ng??i dân di t?n chi?n tranh. N?m M?u Thân 1968, trong tr?n ?ánh chi?m l?i Hu?, Vi?n b?o tàng này ?ã tr? thành tr?i t?p trung và là n?i ?n ? c?a quân ??i Nam Vi?t Nam. Gi?a nh?ng s? sô b?, h?n ??n, va ch?m và không có s? b?o v? và b?o trì nh? v?y, thì s? h? h?i, hay m?t mác các t??ng ?á, các công trình ?iêu kh?c t?t nhiên ?ã x?y ra. G?n ?ây trong n?m 1996, các nhân viên vi?n b?o tàng ?ã tình c? tìm ra ???c 157 m?nh c? v?t ?ã ???c chôn d??i lòng ??t trong khuôn viên c?a vi?n b?o tàng.

Champa ?ã bi?n m?t qua nh?ng c?n b?o l?ch s?, nh?ng di s?n c?a n?n v?n minh này c?ng ?ã ch?u ??ng nhi?u s? c? không may m?n. M?t s? ph?n h?m hiêu c?a n?n v?n minh Ch?m ? Tr?i qua nhi?u th? k?, các ngôi tháp Ch?m ? nhi?u n?i b? h? h?i và ?? nát b?i th?i gian và do thiên nhiên tác ??ng. Theo Lê Quí ?ôn thì Ngô Th? Lân, vào th? k? 18, ?ã ?? l?i bài th?, Chà bàn c? thành hoài c?, cho th?y tình tr?ng s? sát, b? hoang c?a các tháp, ?i?n ?ài c?a v??ng qu?c Champa cách ?ây h?n 200 n?m(8).

Bóng tà d?ng ng?a ??ng
Man mác n?i h? vong
L?ng uy?n làm chùa Ph?t;
Cung ?ình thành ru?ng cày
Núi tàn tr? tháp c?;
N??c c? hi?n thành hoang
Th?n ??o nguyên vô c?;
C?a tây tràn kh?c bia
(b?n d?ch)

Không khác chi tình tr?ng hi?n nay c?a nhi?u tháp c? kh?p mi?n trung Vi?t Nam.Trong cu?c chi?n v?a qua, di tích ??ng D??ng h?u nh? b? hu? ho?i hoàn toàn do bom ??n . M?t m?t mác to l?n ??i v?i nh?ng th? h? v? sau.

H?u nh? t?t c? nh?ng gì ta bi?t v? v?n minh Ch?m là ??ng t? góc ?? c?a ng??i không ph?i Ch?m. Ngày nay, trong sách giáo khoa ??i h?c c?a giáo s? D. Hall v? l?ch s? ?ông Nam Á (2), ta có th? bi?t t?ng quát v? l?ch s? ??t n??c Champa. Tuy v?y ph?n l?n d? ki?n t? sách c?a Hall là d?a vào nh?ng công trình nghiên c?u tiên phong c?a các h?c gi? Pháp nh? G. Coedes, H. Parmentier và H. Maspero ? ??u th? k? 20.

Nói chung v? kh?o c? và s? c?a các n??c Champa, Cam B?t và m?t s? n??c khác ? ?ông Nam Á thì ch? vào ??u th? k? 20 ng??i ta m?i bi?t ???c nhi?u mà thôi. Tr??c ?ó không m?y ai bi?t nhi?u v? Cambodia có m?t n?n v?n minh Angkor r?c r?, c? s? c?a Nam D??ng c?ng mù t?t cho ??n khi Coedes khám phá ra v??ng qu?c SriVijaya ? Sumatra, còn s? c?a Champa thì mù m?, ch? bi?t qua t? li?u c?a các n??c láng gi?ng nh? Vi?t Nam (??i Vi?t s? ký toàn th?) hay c?a Trung qu?c (T?ng s?, Minh s?..) ??n khi Finot, Parmentier, Majumdar và Maspero khám phá ra b?ng ph??ng pháp có h? th?ng. N_ c? trong s? c?a ?n ??, tr??c ?ây hoàng ?? Ashoka ch? ai bi?t nhi?u, ch? nghe tên trong vài kinh ?i?n Ph?t giáo, ??n khi Princep khám phá ra qua bia ký là có th?t, m?t nhà vua hi?n tri?t chu?ng ??o Ph?t v?i m?t v??ng qu?c r?ng l?n.

H?u nh? t?t c? khám phá v? v??ng qu?c Champa là t? nh?ng ký t? trên ?á và nh?ng gì bi?t qua t? s? ký c?a Trung qu?c nói v? các dân t?c trên. T? ?ó l?ch s? các n??c ?ã ???c vi?t và ghi l?i. Gi?i nh?ng ký t? trên ?á ?? bi?t ??n v?n minh c? ? ?ông Nam Á c?ng không kém khó kh?n và mang tính cách ??t phá nh? gi?i ra ???c ch? vi?t c? Ai c?p qua t?ng ?á Rosetta c?a n?n v?n minh Ai C?p.

Ph?i nói là v?n minh Trung Hoa ?ã ?óng góp không l?n vào v?n minh nhân lo?i qua s? phát minh ra gi?y và dùng nó trong quan tri?u ?? ghi và truy?n l?i cho h?u th? nh?ng tham kh?o r?t giá tr? v? các n??c chung quanh. Vi?t Nam c?ng nh? Trung Qu?c có nh?ng t? li?u l?ch s? quí giá (nh? ??i Vi?t s? ký toàn th?), còn các n??c khác ? ?ông Nam Á, không có truy?n th?ng vi?t s? ?ánh d?u giai ?o?n c?a các tri?u vua, mà dùng lá và ?á ?? vi?t nay thì t?t c? ch? vi?t có giá tr? trên lá ??u ?ã ra tro b?i ho?c còn r?t ít rãi rác ? các thôn Ch?m, ch? ?? l?i m?t vài ch? trên các t?ng ?á mà thôi.

Hi?n nay nghiên c?u v? v?n minh và v?n hóa Ch?m ?ã ???c quan tâm và ?ã có m?t s? công trình nghiên c?u có giá tr? ???c xu?t b?n g?n ?ây ? Vi?t Nam. ?ây là m?t d?u hi?u ?áng m?ng cho s? nghiên c?u Ch?m h?c ? Vi?t nam. Tr??c ?ây, trong các th?p niên 1970 và sau 1975, có s? dè d?t trong s? nghiên c?u Ch?m h?c, vì ngành này ?a s? là do các nhà nghiên c?u n??c ngoài, ch? y?u là Pháp, khai phá và phát tri?n v?i s? c?ng tác c?a m?t s? c?ng tác viên Ch?m và Vi?t. S? dè d?t nghi k? c?a ng??i Vi?t v? m?c ?ích chính tr? ??i v?i các công trình nghiên c?u Ch?m h?c không ph?i là không có lý do. Vì ?ã có nhi?u th? l?c chính tr? l?i d?ng ?? chia r?, hay mu?n tách r?i ??a ph?n ?? ??c l?p làm khó kh?n cho Vi?t Nam trong nh?ng n?m chi?n tranh ch?ng th?c dân, gi?m ?i ti?m n?ng và b??c ti?n c?a l?ch s?. Nh?ng s? dè d?t và nghi ng? này n?u ?i quá c?ng có h? qu? là trong lãnh v?c Ch?m h?c, “sân ch?i” ch? dành cho l?c l??ng ng??i n??c ngoài nghiên c?u mà Vi?t Nam thì ch? có l?a th?a vài ng??i.

N?m 1984, tôi có d?p v? th?m Vi?t Nam và nhân d?p này có ti?p xúc v?i nhóm nghiên c?u ? vi?n Khoa h?c Xã h?i ? Thành ph? SG. Khi tôi ?? c?p ??n s? thích v? nghiên c?u v?n minh Ch?m thì m?i ng??i ??i thái ?? và h?i dè d?t lo âu, anh tr??ng ban chuy?n qua ?? tài v? các l?c l??ng ch?ng chính quy?n ? Tây Nguyên và sau ?ó không còn bàn v? ?? tài Ch?m h?c n?a. Ch? có bác qu?n gia già ? th? vi?n sau ?ó nói chuy?n v?i tôi vui v? v? các sách v? Ch?m h?c mà bác bi?t r?t nhi?u t? khi bác làm vi?c ? ?ây t? tr??c n?m 1945. Kho?ng cu?i th?p niên 1990, t? ch?c Toyota Foundation ?ã tài tr? cho Gs Tr?n K? Ph??ng xu?t b?n b? sách t?ng h?p v? s? hi?u bi?t hi?n nay v? v?n minh Champa ? Vi?t Nam nh? tr??c ?ây h? ?ã tài tr? cho b? sách v? v?n minh ?ông S?n do Gs Hà V?n T?n xu?t b?n. Không may là s? vi?c ?ã không thành.

Ngày nay Vi?t nam ?ã khác nhi?u và t? tin h?n v? ??t n??c mình qua s? chuy?n mình v? kinh t? và tìm n?ng trong t??ng lai. T? duy c?ng ?ã thay ??i t? th?i chi?n qua th?i bình m?c d?u có nh?ng khó kh?n trong nh?ng n?m chuy?n ti?p. S? v?ng tin này c?ng th? hi?n trong lãnh v?c v?n hóa, v?n h?c và nghiên c?u trong nh?ng n?m g?n ?ây. Vi?n Nghiên c?u ?ông Nam Á ?ã thành l?p. Vi?t Nam ngày nay là thành viên c?a t? ch?c ASEAN. C?ng ??ng Ch?m ? Vi?t Nam là g?ch n?i v?i các thành viên Indonesia, Mã Lai cùng tôn giáo và liên h? ngôn ng?. Các n??c này ?ã có nh?ng ch??ng trình ho?t ??ng v?n hóa, nghiên c?u chung v?i c?ng ??ng Ch?m. S?i dây liên h? gi?a Vi?t Nam và ?ông Nam Á s? càng ?an k?t và th?t ch?c.

Bài này có m?c ?ích gi?i thi?u và tóm t?t l?ch s?, v?n hóa Ch?m và m?t s? thành qu? nghiên c?u g?n ?ây ? Vi?t Nam và n??c ngoài. Hy v?ng s? giúp chút ít cho ??c gi? th?y m?t hình ?nh toàn c?nh v? s? hi?u bi?t v? v?n minh Ch?m trong lãnh v?c Ch?m h?c hi?n nay.

L?n ??u tiên sau nhi?u n?m qua ?ã có m?t h?i ngh? Ch?m h?c vào tháng 8/2004 ? Singapore qui t? m?t s? h?c gi? t? nhi?u n??c nh? Vi?t Nam, Singapore, Nh?t, Anh, M?, Pháp. Nhi?u báo cáo, khám phá m?i có giá tr? ?ã ???c thông báo: nh?ng hi?u bi?t v? v?n minh Sa Hu?nh và Ch?m qua ??a ?i?m kh?o c? Trà Ki?u, liên h? gi?a ngôn ng? Ch?m và các ngôn ng? dân t?c ? Tây Nguyên. M?t ?i?m ?áng chú ý trong các b?n báo cáo là các tài li?u Trung qu?c tr??c kia ch?a ???c quan tâm ??n nay ?ã ???c m?t s? h?c gi? nghiên c?u: Minh s?, T?ng h?i y?u t?p cao và C?u Phiên Chí. “T?ng h?i y?u t?p cao” có nhi?u thông tin v? Champa t? 960-1180 nh? s? liên h? c?a Champa v?i tri?u ?ình T?ng, Chân L?p, Srivijaya, ??i Vi?t (thu?c Giao Châu th?i b? Trung qu?c ?ô h? và sau khi ??c l?p n?m 960), phong t?c Ch?m, nông nghi?p, th??ng m?i hàng h?i...

Ti?p n?i công trình b? d? c?a Boisselier khi ông này m?t, Emmanuel Guillon n?m 2002 ?ã xu?t b?n tác ph?m v? ngh? thu?t Ch?m qua nh?ng b?o v?t ? vi?n b?o tàng ?à N?ng. Sách có giá tr? tham kh?o, t?ng h?p s? hi?u bi?t t? tr??c ??n nay k? c? nh?ng khám phá các di v?t kh?o c? m?i thu th?p ???c.

? Vi?t Nam, các sách v? v?n hóa, v?n h?c, ngh? thu?t Champa c?a Ngô V?n Doanh, Insara, Tr?n K? Ph??ng... v?i nh?ng hi?u bi?t m?i c?ng ?ã ???c xu?t b?n. Lãnh v?c Ch?m h?c nh? có lu?ng sinh khí m?i m? ??u cho th?i k? Ph?c h?ng trong nghiên c?u mà tr??c ?ây ?ã b? b? quên, ít ???c quan tâm trong m?t th?i gian dài, sau nh?ng công trình khám phá tiên phong c?a các h?c gi? Pháp trong giai ?o?n n?a ??u th? k? 20.

 Indrapura

Nói v? vùng ??t t? ?èo Ngang, Hoành S?n ??n ?èo H?i Vân (Qu?ng Bình, Qu?ng Tr? và Th?a Thiên) là vùng giao ?i?m c?a hai v?n minh t? h??ng B?c và h??ng Nam h?i ??o. ?ây là vùng ??t "??m" c?a hai n?n v?n minh ?n-Hoa. Di tích Ch?m trong vùng này còn ? M? ??c, Qu?ng Bình, Hà Trung, Th?ch An, Bích La (5) c?ng nh? ? dãi c?n ? C?a Tùng, C?a Vi?t. Di tích Tháp Ch?m ???c tìm th?y ? An Xá (Do Linh), Cam Giang, Cam L?, C? Thành Ái T? và Trà Liên (6).

T?i vùng này, ng??i ta c?ng tìm ???c nhi?u ?? g?m x?a c?a v?n hoá Ch?m và Trung qu?c t? th?i ???ng, T?ng, Minh.. ch?ng t? x?a kia ? ?ây c?ng có th? là n?i có các h?i c?ng th??ng m?i s?m u?t không kém c?ng H?i An v? sau này.

Xa h?n n?a vào th?i ti?n s?, vùng này là n?i chuy?n ti?p c?a giao l?u v?n hóa Sa Hu?nh và v?n minh ?ông S?n qua ?èo Ngang. N?i ?ây còn có các di tích v?n hóa Sa Hu?nh ? C?n Bàu, ??o C?n C?, C? Trai ? C?a Tùng. ?? ??ng ?ông S?n ?ã ???c tìm th?y ? Tam M?, Phú Hòa và m?i ?ây t?n mãi Bình ??nh, còn nh?ng khuyên tai hai ??u thú và các h?t chu?i thu? tinh thu?c v?n hoá Sa Hu?nh, thì tìm th?y ???c ? Xuân An, Làng V?c (Ngh? An, Hà T?nh). V?n hoá Sa Hu?nh ???c các nhà kh?o c? Vi?t Nam và n??c ngoài cho là có không gian chính t? Qu?ng Nam ??n ??ng Nai.

Tháng 8, 2001 ? Th?a Thiên, Hu?, tình c? tìm ???c m?t ngôi tháp Ch?m nh?, ??nh tháp ?ã m?t, thân tháp cao kho?ng g?n 2m. Theo Ngô V?n Doanh, ngôi tháp này (g?i là tháp M? Khánh) có niên ??i ? th? k? 8. Nh? v?y là ngôi tháp Ch?m c? nh?t hi?n còn thu?c phong cách M? S?n E1.

Trong chi?n tranh ch?ng Mông c? d??i ??i vua Tr?n Nhân Tông, liên minh Ch?m-Vi?t ?ã thành công ??y lui hi?m h?a xâm l?ng t? ph??ng b?c qua ???ng b? và th?y. T? s? liên k?t này qua chính sách chi?n l??c sáng su?t c?a vua Tr?n Nhân Tông, mà Jaya Simhavarman III (Ch? Mân) c?ng ?ã ??ng ý theo l?i ?? ngh? c?a th??ng hoàng Nhân Tông, trong d?p ông r?i n?i tu d??ng ? núi Yên T? ?i vi?ng Champa, ?? l?y công chúa Tr?n Huy?n Trân, em gái c?a vua Tr?n Anh Tông. Trong hôn nhân Ch?m-Vi?t này, lãnh th? Ch?m là châu Ô và châu Rí (Qu?ng Tr? và Th?a Thiên) ?ã ???c nh??ng t?ng cho ??i Vi?t. Trong th?i tr? vì c?a vua Ch? Mân, quy?n l?c Ch?m r?t m?nh trãi r?ng ??n t?n Tây Nguyên nam ph?n. Tháp Yang Prong ? Tây Nguyên và tháp Jaya Simhalingesvara (tháp Pô Klaung Garai) n?i ti?ng ? Phan Rang là do chính Ch? Mân xây d?ng.

Tuy nhiên sau khi Nhân Tông và Jaya Simhavarman m?t, vua Anh Tông hoàn toàn thay ??i chánh sách. Chi?n tranh Ch?m-Vi?t tr? l?i kh?c li?t h?n khi Champa ?òi l?i vùng ??t ?ã nh??ng.

Theo Minh s?, m?t trong nh?ng lý do nhà Minh ?ã g?i t??ng Tr??ng Ph? xâm l?ng ??i Vi?t là ??i Vi?t ?ã nhi?u l?n xâm ph?m lãnh th? Champa. S? gi? Ch?m lúc này ?ã dùng chi?n thu?t ngo?i giao r?t có tác d?ng. H? ?ã báo cáo th??ng xuyên r?t nhi?u l?n và nh? nhà Minh tr? giúp quân s? hay mua võ khí ?? ?ánh tr? ??i Vi?t. Nh?ng c?ng chính s? chi?m ?óng và ?ô h? ??i Vi?t c?a nhà Minh trong m?t th?i gian ?ã ??a ??n các nguyên nhân d?n ??n s? suy tàn c?a v??ng qu?c Ch?m sau khi ??i Vi?t dành l?i ???c ??c l?p. Theo Wade (14) thì có 2 nguyên nhân chính: (a) S? chi?m ?óng và qu?n lý c?a nhà Minh ? ??i Vi?t và các qu?n ? Indrapura ?ã m? r?ng ph?m vi ??i Vi?t khi quân Minh rút ?i (b) S? chuy?n giao k? thu?t quân s? (súng ?ng) c?a nhà Minh vào ??i Vi?t. Ð?n th?i Lê Thánh Tông, v??ng qu?c Ch?m hoàn toàn b? m?t th? trong t??ng quan l?c l??ng quân s?. Champa b?t ??u tàn l?i sau khi th? ph? Vijaya b? tàn phá v?i dân s? m?t ph?n b? tiêu di?t và ph?n khác b? b?t làm tù binh mang v? ??i Vi?t.

Theo Shiro Momoki, qua các t? li?u nh? “T?ng h?i y?u t?p cao”, “Ch? Phiên Chí” thì Champa vào th? k? 10 ??n 11 v?n còn các c? c?u xã h?i, chính quy?n ? phía b?c ?èo H?i Vân. Nh? v?y quan ?i?m cho r?ng ng??i Vi?t liên t?c m? r?ng xu?ng phía Nam t? th? k? 10 là không ?úng. N_ c? ? th? k? 14, Champa không suy tàn nh? ta ngh?, mà v?n phát tri?n ho?t ??ng th??ng m?i v?i Trung Qu?c và các n??c trong vùng. V?i bông, ?? g?m Ch?m xu?t kh?u ??n các n??c ?ông Nam Á h?i ??o. C?a Th? N?i là c?ng quan tr?ng ? bi?n Nam mà Kublai Khan coi là c?ng ti?p n?i t? c?ng Qu?ng Châu ??n c?ng Quilam ? nam ?n ??. Nh? v?y s? nam ti?n c?a ??i Vi?t sau 1390 ch? có th? ???c coi nh? là m?t chi?n th?ng len l?i t? sau l?ng.

Amaravati

T? ?èo H?i Vân (Qu?ng Nam) xu?ng phía nam ??n giáp Bình ??nh là vùng tr?ng ?i?m c?a v?n minh Ch?m v?i các di tích l?n nh? M? S?n, Trà Ki?u, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Chiên ?àn. N?i ?ây ? ??ng D??ng ?ã tìm th?y t??ng ph?t ??ng r?t ??p ??y m? thu?t (hi?n còn tàng tr? ? vi?n b?o tàng Thành ph? SG). ??c bi?t các t??ng ?iêu kh?c, ki?n trúc ? ??n ??ng D??ng ch?u ?nh h??ng c?a Ph?t giáo ??i th?a. Trong t?t c? các di tich Ch?m, ngh? thu?t Ch?m ??ng D??ng là ??c ?áo sáng t?o và là n?i duy nh?t có ch?u ?nh h??ng t? t??ng t? Trung qu?c ph??ng b?c. Di tích ??ng D??ng h?u nh? ?ã b? hu? di?t hoàn toàn trong cu?c chi?n tranh v?a qua.

Trà Ki?u hay Simhapura (Thành ph? s? t?, t? ch? Simha, Singha ngh?a là s? t? và pura là thành ph?) là kinh ?ô x?a nh?t c?a Champa ? Amaravati. Tr??c c? 2 thành ph? "s? t?"
khác ? ?ông Nam Á là Singapore (Lion City, t? Singha và pura) và Singburi (Singha và buri (thành ph?)), g?n Ayuthaya, Thái Lan. X?a kia s? t? còn hi?n di?n ? C?n ?ông và B?c ?n (các vua ng??i Assyria th??ng ?i s?n b?n s? t? nh? trên các bia kh?c ??n ?ã mô t?), sau này s? t? Á châu tuy?t ch?ng ch? còn l?i s? t? ? Phi Châu. Theo Ngô V?n Doanh (16) thì t? Trà Ki?u hi?n nay là bi?n âm t? ch? Ch?m c? ya – sông, n??c và ch? Ph?n: keo - ng?c, mà ng??i Vi?t g?i là thành Sông Ng?c ?? ch? thành ph? Simhapura. Mariko Yamagata, Ian Glover, Nguy?n Kim Dung c?a nhóm nghiên c?u Vi?t-Anh-Nh?t khai qu?t ? Trà Ki?u (1997-2000) và ? Gò Cam (2000) g?n sông Thu B?n, cách thành c? Trà Ki?u 3.5km v? phía ?ông. T?i ?ây ?ã tìm th?y các h? ??t gi?ng các hi?n v?t ? Trà Ki?u, các ?? g?m, ??ng, d?u ?n th?i Hán, di tích nhà g? c? nh?t (???c xác ??nh kho?ng ). D??i t?ng khai qu?t trên là các di v?t thu?c v?n hóa Sa Hu?nh, cho th?y có s? liên t?c và ng??i Ch?m là h?u du? c?a ng??i Sa Hu?nh. ??a ?i?m Gò Cam g?n ba di tích m? chôn Sa Hu?nh: Gò Mi?u Ông, Gò Mã Voi, Gò Vàng. Ông Yamagata cho r?ng Trà Ki?u và Gò Cam xu?t hi?n n_ sau s? suy tàn c?a v?n hóa Sa Hu?nh. T?ng cu?i nh?t c?a ??a ?i?m kh?o c? Hoàn Châu (Trà Ki?u) và Gò Cam ???c th?m d?nh ? n?a ??u th? k? 2.

M? S?n là di tích Ch?m l?n nh?t, n?m trong thung l?ng, d?c theo m?t con su?i. N?i ?ây có nhi?u ??n, tháp, bia ký ???c nhi?u tri?u ??i trong l?ch s? Ch?m xây d?ng. Nh? bia ký tìm ???c mà ng??i ta bi?t ???c là ng??i sáng l?p ra M? S?n vào th? k? th? 4 là vua Bhadravarman I . Dù th? ?ô có d?i hay ? n?i nào khác do th?i cu?c, các vua chúa Ch?m v?n h??ng v? M? S?n ?? t??ng nh? và xây ??n th?. Thánh ??a M? S?n vì th? có nhi?u ki?n trúc khác nhau theo các phong thái riêng c?a m?i th?i.. Ph?n l?n nh?ng công trình ki?n trúc hi?n còn ? M? S?n ???c xây d?ng vào th? k? th? 10 có chung m?t phong cách ki?n trúc ???c các nhà nghiên c?u g?i chung là phong cách M? S?n A1. Tr??c phong cách M? S?n A1 là các nhóm tháp thu?c th? k? 8 ??n 9. Qua l?ch trình phát tri?n ki?n trúc Ch?m thì trong 2 th? k? 8 và 9, có ba phong cách khác nhau ???c nh?n ra là phong cách M? S?n E1, phong cách Hoà Lai và phong cách ??ng D??ng.

Trong cu?c chi?n tranh Vi?t-M? v?a qua, ??n M? S?n A1 và vài di tích lân c?n ?ã b? phá hu? khi trúng bom máy bay M? trong m?t phi v? oanh kích. Vào n?m 1988, trong m?t công trình th?y l?i, ng??i ta tình c? khám phá ra di tích tháp An M?, Tam K? v?i nhi?u ?iêu kh?c ?á nh? b? linga-yoni, trang trí ki?n trúc (??nh, c?t tháp), m?nh v? c?a t?m bia… Niên ??i ???c th?m ??nh vào ??u th? k? 10, thu?c phong cách chuy?n ti?p t? ??ng D??ng ??n M? S?n A1.

Vào n?m 1997, t?nh Qu?ng Nam và chính ph? Vi?t Nam ?ã ?? ngh? và xin Liên Hi?p Qu?c ??a Trà Ki?u, M? S?n và ??ng D??ng lên danh sách nh?ng di s?n c?a th? gi?i (World Heritage list) ?? b?o t?n. ?ây là nh?ng di tích v?n hóa x?a nh?t ? Trung Vi?t Nam, lâu h?n Hu? h?n 12 th? k?. Hi?n nay qu?n th? M? S?n ???c công nh?n là m?t di s?n v?n hoá th? gi?i.

??ng D??ng (Indrapura) m?t th?i là kinh ?ô c?a Champa d??i tri?u ??i Indrapura. Tri?u ??i Indrapura, do vua Indravarman II sáng l?p, b?t ??u t? n?m 875. Các ??n tháp c?a phong cách M? S?n A1 ??u ???c xây d?ng d??i tri?u ??i Indrapura. Sau h?n m?t th? k? phát tri?n, kinh thành Indrapura b? tiêu h?y trong tr?n chi?n v?i vua Lê ??i Hành vào n?m 982. N?m 1000, vua Ch?m Harivarman II r?i h?n th? ?ô v? Vijaya ? phía Nam.

M?t s? ng??i Ch?m c?ng ?ã di c? qua ??o H?i Nam (và hi?n nay h? v?n còn) sau cu?c chinh ph?t c?a Lê Hoàn vào Amaravati. M?t t??ng c?a Lê Hoàn là L?u K? Tông, ph?n l?i nhà Lê, t? x?ng v??ng ? Amaravati (986-988) ?ã cai tr? hà kh?c và hu? di?t ??n ?ài và nhi?u bia ký ? M? S?n nên m?t s? ng??i Champa ?ã ch?y ??n ??o H?i Nam (Trung Qu?c). Theo s? gia Maspero thì, vì b? m?t nhi?u bia ký (th? k? 8 – 10), nên trong giai ?o?n này l?ch s? Champa không ???c bi?t nhi?u (9).

Vijaya

M?c d?u Indrapura và Amaravati v?n là lãnh th? Ch?m khi d?i ?ô v? Vijaya vào n?m 1000, Indrapura và Amaravati ?ã tr? thành các t?nh ngo?i vi, không còn chi?m v? trí quan tr?ng v? kinh t?, chính tr? c?a Champa. N?m 1286, ??t Indrapura phía b?c ?èo H?i Vân nh??ng cho ??i Vi?t khi vua vua Ch?m c??i công chúa Huy?n Trân. Vua Champa Ch? B?ng Nga l?y l?i ???c trong chi?n tranh v?i ??i Vi?t. n?m 1390, khi Ch? B?ng Nga m?t, Indrapura m?t h?n, và sau ?ó không lâu Amaravati c?ng r?i vào tay ??i Vi?t.

Sau khi b? m?t Indrapura và Amaravati vào tay ??i Vi?t thì vùng ??t t? Bình ??nh ??n Phú Yên là n?i dân t?c Ch?m rút v? t?p trung ra s?c ch?ng ch?i l?i cu?c nam ti?n c?a ??i Vi?t. Khi dân Vi?t ?i vào ??nh c?, thì ng??i Ch?m có ??c tính và khuynh h??ng là không bám tr? ? l?i. ?a s? h? d?i ?i ? ch? khác xu?ng phía Nam, ch? không ? l?i v?i ng??i Vi?t. Có th? ?ây là vì hai v?n hóa có s? khác bi?t nhi?u.

T?p trung quanh khu v?c kinh ?ô m?i Trà bàn (Vijaya), h? c?ng c? g?ng l?y l?i m?t cách vô v?ng nh?ng vùng ??t phía b?c ?ã b? m?t. Nh?ng ??n n?m 1471, kinh ?ô Trà bàn c?ng ?ã b? th?t th? và tàn phá khi vua Lê Thánh Tông ?em quân chinh ph?t Chiêm Thành. Lê Thánh Tông ?ã dùng chính sách phá h?y v?n hóa ?? tiêu di?t dân t?c và n?ng l?c tinh th?n n??c Ch?m: ??n ?ài, cung ?i?n, tháp, bia ký, t? li?u ph?n ?nh ??c tr?ng c?a v?n hoá Ch?m ??u b? phá h?y, quân dân và ngh? nhân b? tàn sát hay b? b?t ?i. M?t Vijaya coi nh? v?n m?nh c?a Champa ?ã tàn. ??i v?i ??i Vi?t thì Lê Thánh Tông là v? vua thành công nh?t d??i tri?u Lê trong lãnh v?c v?n hóa, k? c??ng xã h?i d?a vào nho h?c. Lê Thánh Tông là ??i di?n tiêu bi?u cho v?n minh Trung qu?c ph??ng b?c ??i ch?i v?i v?n minh ?ông Nam Á. C?t l?i v?n minh b?n ??a ?ông Nam Á c?a ??i Vi?t ?ã b? ?è nén và d?n d?n b? tan loãng d??i l?p v?n hóa Hán nho. Trong cu?c “xung ??t v?n minh” s?ng còn này, v?n minh Champa ?ông Nam Á ?ã ph?i lùi m?t b??c dài quy?t ??nh tr??c b??c ti?n c?a v?n minh nho h?c Trung qu?c.

Không nh?ng b? áp l?c t? ??i Vi?t ? ph??ng B?c, mà Champa còn ??i di?n v?i v??ng qu?c Khmer ? phía Nam. Vào th? k? 12, quy?n l?c Khmer ? Angkor lan r?ng và ?nh h??ng ??n Champa gây ra các cu?c xung ??t gi?a Angkor và Vijaya. T? th? k? 12 ??n 15, Champa ?ã ch?u hai s?c ép t? ??i Vi?t và Angkor. ?ó c?ng là nguyên nhân d?n t?i s? suy vong c?a Champa. Sau khi Champa ?ánh chi?m và tàn phá Angkor n?m 1177, vua Khmer Jayavarman VII ?ã gi?i phóng th? ?ô Angkor n?m 1181, ti?n ?ánh chi?m Vijaya và Champa. T? n?m 1203, Champa tr? thành m?t t?nh c?a Khmer cho ??n n?m 1220 thì Champa dành ???c l?i ??c l?p, sau cu?c th?m b?i c?a liên quân Khmer, Xiêm, Pagan ?ánh vào ??i Vi?t, d??i tri?u vua Sri Jaya Paramesvaravarman II mà bia ký ?á ? Ch? Dinh (Phan Rang) cho th?y. C?ng không l? gì mà r?t nhi?u ki?n trúc, ?iêu kh?c ??n tháp ? Vijaya ch?u ?nh h??ng c?a ngh? thu?t Khmer.

Hi?n nay thành Vijaya (Trà Bàn) không còn, ch? còn chút v?t tích t??ng thành ?? l?i. Chính gi?a thành, trên m?t gò nh? còn tr? l?i duy nh?t tháp Cánh Tiên (tháp ??ng). Ngoài ra có hai con voi ?á và hai con s? t? ?á r?t l?n g?n l?ng Võ Tánh. ?iêu kh?c và mô típ c?a t??ng voi và s? t? ?á cho th?y chúng thu?c gi?ng các t??ng ?iêu kh?c ? tháp D??ng Long. Các công trình ki?n trúc khác còn l?i hi?n nay ? vùng Vijaya là các tháp Bánh Ít, Bình Lâm, Th? Thi?n, Phú L?c, tháp Nh?n. Phong cách ki?n trúc này ???c g?i là phong cách Bình ??nh hay phong cách Chánh L?. Phong cách Bình ??nh có niên ??i vào kho?ng cu?i th? k? 10 ??n cu?i th? k? 11. Tháp Bình Lâm là tháp duy nh?t ? ??ng b?ng thay vì nh? các tháp khác ? trên ??i. Tháp Bình Lâm g?n m?t thành c?. Thành này ?ã b? ?? nát, không còn d?u tích n?a. N?i ?ây chính là v? trí c?ng Th? N?i, mà quân ??i Vi?t và quân Nguyên Mông C? lúc ?i ?ánh Champa ?ã ?? b? tr??c khi ti?n v? Vijaya theo ???ng b? t? c?ng.

 Kauthura

Vùng ??t này hi?n nay thu?c ??a ph?n t?nh Khánh Hòa. Kauthura n?i b?t vào th?i k? sau Lâm ?p mà s? Trung qu?c g?i là n??c Hoàn V??ng. S? Trung qu?c không còn ?? c?p ??n Lâm ?p sau ?ó n?a. Quy?n l?c c?a Champa chuy?n t? phía b?c xu?ng Kauthara ? phía nam. Vì th? th?i Hoàn V??ng, Champa có nhi?u liên h? và ?nh h??ng v?i Chân L?p và Java. Tính ch?t th? th?n Visnu và theo Ph?t giáo tr?i h?n theo ??o th?n Siva. Th?i Hoàn V??ng, Champa ch?u nhi?u ??t t?n công t? Java nh? bia ký ? ??n Po Nagar cho th?y gi?c Java ??n c??p t??ng th?n và phá ??n. Vua Satyavarman ?ã cho d?ng l? vào n?m 784 t??ng Yan Pu Nagara (n? th?n m? ??t n??c). ?ây là b?ng ch?ng ??u tiên và c? nh?t v? t?c th? n? th?n m? x? s? Po Nagar c?a Champa. Theo bia ký thì th? ?ô c?a Champa th?i Hoàn V??ng là Virapura. V? trí c?a Virapura ch?a ???c xác ??nh, nh?ng ch?c là ? vùng Kauthura hay Panduranga.

Vào th?i Hoàn V??ng (758-859), các ki?n trúc Ch?m ???c xây d?ng theo phong cách Hòa Lai (t? tên tháp Hòa Lai ? ?ông b?c Phan Rang). Phong cách ki?n trúc r?t g?n v?I phong cách Chân l?p và Indonesia. ? Po Nagar, g?n Nha Trang có nhi?u bia ký, k? c? hai bia c?a v? vua cu?i cùng th?i Hoàn V??ng, Vikrantavarman III.

Panduranga (Phan Rang)

?ây là vùng c? ??a cu?i cùng còn sót l?i c?a v??ng qu?c Ch?m. N?m 1692, khi vua Po Saut ??nh chi?m l?i lãnh th? Ch?m Kauthura b? m?t tr??c ?ây, chúa Nguy?n ?ã g?i quân ?ánh ch?n và b?t ???c Po Saut. Chi?m ???c Panduranga, chúa Nguy?n ??i tên Champa Panduranga thành tr?n Bình Thu?n và xác nh?p vào lãnh th? ?àng trong. Lãnh th? cu?i cùng c?a m?t n??c Champa ??c l?p coi nh? b? m?t và chính th?c không còn hi?n di?n n?a. Tuy v?y vào n?m 1693, dân Panduranga ?ã n?i d?y. Th?y khó lòng d?p ???c cu?c n?i lo?n này, chúa Nguy?n bu?c ph?i bãi b? Bình Thu?n và tr? l?i Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em c?a vua Po Saut) v?i ?i?u ki?n là m?i n?m Champa Pandugara ph?i tri?u c?ng.

Trong g?n su?t th? k? 18, Panduranga n?m gi?a vùng tranh ch?p c?a Tây S?n và chúa Nguy?n. N?m 1802, khi Nguy?n Ánh Gia Long th?ng ???c Tây S?n, vùng Panduranga ???c Gia Long cho thi?t l?p là vùng t? tr?, cai qu?n b?i Po Sau Nun Can, m?t b?n ??ng hành thân thi?t c?a Gia Long trong th?i k? chinh chi?n v?i Tây S?n. Su?t d??i tri?u Gia Long, Panduranga ???c t? tr? nh? m?t ti?u qu?c d??i s? b?o h? c?a vua Gia Long và t?ng tr?n Gia ??nh thành Lê V?n Duy?t. Khi Gia Long m?t n?m 1820, Minh M?ng lên ngôi v?i chính sách trung ??ng t?p quy?n và t? t??ng d?a theo mô hình Thanh tri?u ? Trung qu?c. Panduranga tr? thành con ch?t trong s? tranh ch?p quy?n l?c gi?a Minh M?ng và Lê V?n Duy?t. N?m 1828 khi vua Panduranga m?t, Minh M?ng t?n phong m?t viên ch?c Ch?m thân v?i Minh M?ng lên thay th?, nh?ng Lê V?n Duy?t ?ã thay viên ch?c này v?i ng??i con c?a Po Sau Nun Can. V? này thân v?i Lê V?n Duy?t ch?u qui thu?n, tr? thu? và tri?u c?ng Gia ??nh thành. K? t? n?m 1828, s? ph?n Panduranga vì th? g?n li?n v?i Lê V?n Duy?t.

Khi Lê V?n Duy?t m?t (1832), Minh M?ng ?ã ra tay tr?ng ph?t không nh?ng các lãnh ??o, ch?c s?c ? Gia ??nh thành và v? vua Champa ?ã c? gan tri?u c?ng t?ng tr?n Gia ??nh thành mà t?t c? dân ? Gia ??nh thành và Panduranga c?ng b? v? lây qua s? tr? thù c?a Minh M?ng: ru?ng b? t?ch thu và dân b? b?t xung vào lao công. S? hà kh?c ??i s? tàn nh?n c?a Minh M?ng v?i dân ? Gia ??nh thành và Panduranga mà tr??c ?ây ?ã trung thành và giúp ?? Gia Long trong cu?c chi?n v?i Tây S?n, ?ã gây ra làn sóng b?t bình, ph?n n? n?i d?y kh?p mi?n Nam. Lê V?n Khôi ?ã t?p trung nhi?u thành ph?n trong xã h?i, nhi?u s?c t?c (Hoa ki?u ? Gia ??nh, Ch?m ? Panduranga) n?i lên ch?ng l?i Minh M?ng. ? Panduranga, cu?c n?i d?y ???c l?nh ??o b?i Katip Sumat, m?t ng??i Ch?m theo ??o H?i. Cu?i n?m 1833, cu?c n?i d?y c?a Lê V?n Khôi và Sumat không thành công. Minh M?ng ?ã x? t?i dân Gia ??nh và Panduranga tàn kh?c h?n.

Sau khi cu?c kh?i ngh?a c?a Lê V?n Khôi b? d?p t?t, vua Minh M?ng ?ã bãi b? ti?u qu?c Panduranga, xác nh?p vào t?nh Bình Thu?n. ??u n?m 1834, Thak Va lãnh ??o dân Panduranga n?i lên l?n cu?i c? l?p l?i v??ng qu?c Champa nh?ng ch? trong vòng m?t n?m, gi?c m?ng cu?i cùng c?a Champa ?ã b? d?p t?t. Lê Thánh Tông ? th? k? 15 kh?i ??u cho s? suy vong c?a Champa. ??n ??i Minh M?ng ? th? k? 19, v? vua nho h?c theo mô hình v?n minh Hán Trung qu?c này ?ã khai t? v??ng qu?c Champa c?a v?n minh ?ông Nam Á.

Khác v?i nh?ng vùng khác, Panduranga hi?n v?n còn c?ng ??ng ng??i Ch?m sinh s?ng, ?a s? t?p trung ? Ninh Thu?n và Bình Thu?n. Vì th? nhi?u tháp trong vùng (nh? Po Rome, Po Klaung Garai) v?n còn ???c dùng ?? th? cúng và trong các d?p l? h?i, ch? không b? b? hoang nh? ? các ??n tháp ? Amaravati, Vijaya và Kauthura. Tháp Pô Klaung Garai n?i ti?ng ? Phan Rang là do Ch? Mân (Jaya Simhavarman III) xây lên ?? th? cá nhân mình vào th? k? 14. ??n này tr??c ?ây còn có tên là Jaya Simhalingesvara. Tháp v?n còn ???c ng??i Vi?t và Ch?m dùng ?? th? cúng. Trên các tr? c?a c?a tháp chính, có các ký t? k? l?i vi?c vua Jaya Simhavarman III dâng ??t và nô l? cho th?n Jaya Simhalingesvara.

Lâm ?p

Theo s? Trung qu?c (L??ng th?) thì ng??i lãnh ??o l?p ra Lâm ?p (Lin-yi) là m?t th? hào ??a ph??ng tên là Khu Liên. Tr??c ?ó nh?ng ng??i ? vùng này ?ã qu?y vùng Nh?t Nam d??i s? b?o h? ng??i Hán, L??ng th? c?ng g?i dân ? T??ng Lâm là "b?n man di" Khu Liên. Cho nên t? Khu Liên có th? không là tên m?t ng??i mà là tên chuy?n âm t? ngôn ng? ?ông Nam Á c?, Khu Liên - Kurung, có ngh?a là t?c tr??ng, vua.

Ng??i Lâm ?p h? là ai ?.

Tr??c h?t ta h?y xem s? li?u Trung qu?c sau ?ó các khám phá v? bia ký ? M? S?n và Trà Ki?u (Simhapura) còn sót l?i ?? tìm hi?u v? con ng??i Lâm ?p.

Mã ?oan Lâm (Ma Tuan-Lin), s? gia ng??i Trung Hoa th? k? 13 vi?t v? các dân t?c phía Nam Trung qu?c d?a vào s? c?a nhà L??ng, Hán và Tùy ?ã miêu t? nh? sau v? nh?ng ng??i và phong t?c dân Lâm ?p vào th? k? th? 4. ?ây có th? coi là tài li?u c? nh?t và lý thú nh?t v? dân t?c h?c nói v? ng??i ?ông Nam Á b?ng ti?ng Hán. (Trích t? G. Coedes (3), d?ch t? ti?ng Hán ra Pháp r?i sang Anh ng? t? b?n "Ethnographie des peuples etrangers a la Chine, ouvrage compose au XIIIe siecle de notre ere, trans., Marquis d' Hervey, Geneva, 1883)

"C? dân ? ?ây xây t??ng nhà b?ng g?ch nung, ph?t trên g?ch là m?t l?p vôi. Nhà ???c xây trên m?t n?n hay sân g?i là kan-lan (chú thích: kan-lan ti?ng Ch?m ngh?a là n?n sân, hi?n nay ng??i Ch?m g?i sân tháp Ch?m là kan-lan). C?a nhà th??ng ??t ? h??ng b?c, ?ôi khi ? phía ?ông hay tây không có m?t qui t?c nh?t ??nh nào .. ?àn ông và ?àn bà không có m?t y ph?c nào khác ngoài m?t ?o?n v?i ki-peh qu?n quanh ng??i (chú thích: t? Ch?m). H? khoét l? bông tai ?? ?eo các vòng trang s?c nh?. Nh?ng ng??i có ch?c s?c ??u ?i chân ??t. Nh?ng phong t?c này c?ng ???c theo ? v??ng qu?c Phù Nam và t?t c? các v??ng qu?c khác phía xa quá Lâm ?p. Vua ??i nón cao trang trí v?i hoa màu vàng và chung quanh vi?n nón ???c t?a g?n v?i núm tua b?ng l?a. Khi ra ngoài nhà vua c?i voi; ?i tr??c là các kèn tù và và tr?ng, vua ???c che d??i m?t dù làm b?ng v?i ki-peh, chung quanh là nô tì c?m c? xí c?ng ???c làm b?ng v?i ki-peh.

?ám c??i lúc nào c?ng ???c t? ch?c vào ngày th? tám c?a tr?ng. Chính ng??i con gái ?i h?i con trai, vì con gái ???c xem là th? y?u. Hôn nhân gi?a nh?ng ng??i cùng h? không b? ng?n c?m. Nh?ng ng??i ngo?i qu?c này có cá tính d? d?n và ác. V? khí c?a h? g?m có cung, tên, ki?m, giáo, và n? làm b?ng g? tre.

Nh?c c? h? dùng r?t gi?ng nh?c c? c?a chúng ta : ?àn tì bà, ?àn b?u 5 giây, sáo v.v… H? c?ng dùng kèn tù và và tr?ng ?? báo hi?u cho dân chúng.

H? có m?t to và sâu, m?i th?ng và cao, tóc qu?n ?en. ?àn bà bu?i tóc trên ??nh ??u thành hình nh? búa ri?u… (chú thích : ?ây ?úng là ng??i thu?c gi?ng Austronesia ? d?c qu?n ??o Malay, Indonesia..)

Nghi l? tang c?a vua b?t ??u 7 ngày sau khi vua m?t, còn các quan ??i th?n thì 3 ngày sau khi m?t, và ng??i dân th??ng 1 ngày sau khi ch?t. B?t k? ch?c t??c c?a ng??i m?t, thi hài ??u ???c bó l?i c?n th?n, sau ?ó ???c mang ??n b? bi?n ho?c b? sông gi?a nh?c tr?ng và ?i?u múa, và ???c h?a thiêu trên dàn c?i. Sau khi thi hài c?a vua ???c h?a tán, x??ng c?t còn l?i ???c b? vào h? làm b?ng vàng và ném xu?ng bi?n. Còn x??ng c?t c?a các quan l?i thì ??ng trong h? b?c và ném xu?ng c?a sông. V?i th??ng dân, h? ??t ??ng c?t ném xu?ng sông là ?? (chú thích: ?ây ?úng là phong t?c x?a c?a ng??i Ch?m indonesian v?i ngu?n g?c v?n hoá sông, n??c, bi?n).
…"

Mã ?oan Lâm (Ma Tuan Lin) vi?t v? ng??i Lâm ?p (Lin-yi) ? th? k? th? 4 ch?ng t? cho ta th?y h? là ng??i nói ti?ng Indonesian và là t? tiên c?a ng??i Ch?m hi?n nay. Ng??i Ch?m lúc này ?ã bi?t khai thác tr?m h??ng, qu?, ngà voi (vùng h? c? ng? r?t nhi?u voi), s?ng tê, vàng..

??c bi?t h? bi?t dùng cát tr?ng ?? n?u thu? tinh làm bát, ?? trang s?c. T?t c? các ??c s?n vùng này ?ã có mang sang Trung Qu?c trong nh?ng hành trình c?a các s? gi? Ch?m Lâm ?p. S? sách Trung Hoa g?i nh?ng thu? tinh này là "l?u li" (t? ch? Ph?n (sanscrit) verula).

Th? thì bia ký có xác th?c s? li?u Trung qu?c nh? v?y không ? th? k? th? 3 và 4?.

N?m 1898, ki?n trúc M? S?n ???c khám phá tình c? b?i m?t ng??i Pháp tên O. Paris trong r?ng ? m?t thung l?ng h?p. Nó ?ã hoang tàn qua bao th? k?. ?i?m l? là s? ta t?
??i Lê không nh?c ??n thành ph? c? này và nó bi?n m?t trong bóng t?i ??n khi ???c khám phá.

L. Finot và H. Parmentier, G. Coedes ?ã ??n và nghiên c?u tìm ra ???c bao v?n t? bia ký trong vùng này và ph? c?n Trà ki?u, ?ông D??ng. M?t trong nh?ng bia ký (th? k? 4) là bia nói v? vua Bhadravarman l?p ra M?-s?n và Trà Ki?u trên vùng ??t mà ng??i Ch?m g?i là Amaravati (Qu?ng nam). ?ây là bia c? nh?t b?ng ti?ng Ch?m hay b?ng ti?ng th? ng? Indonesian trong th? gi?i ng??i Indonesian. Bia nói v? sùng bái v?t thánh thiêng c?a ngu?n r?ch hay gi?ng n??c c?a vua. ?i?u này cho th?y vùng Amaravati (Qu?ng Nam) là n?i c? ng? c?a ng??i nói ti?ng Ch?m ? th? k? th? 4. Theo nhà kh?o c? Madeleine Colani thì các gi?ng c?, ???c tìm th?y nhi?u ? Qu?ng Tr? khám phá t? ??u th? k? 20 và các n?m g?n ?ây c?a các nhà kh?o c? Vi?t Nam, là có ngu?n g?c c?a dân Ch?m Indonesian.

S? n??c ta có nh?c t?i vùng ??t Vi?t Th??ng và d?a vào m?t s? tài li?u Hán c?a Trung Qu?c. Nh? trong ??i Nam Nh?t Th?ng Chí, nói v? vùng Qu?ng Nam: "Nguyên x?a là ??t Vi?t-Th??ng Th?, ??i T?n (246-207 tr??c D??ng l?ch), thu?c v? T??ng qu?n, ??i Hán (206-1 tr??c d??ng l?ch, 1-129 sau d??ng l?ch) thu?c qu?n Nh?t Nam"

Theo Hán th?: qu?n Nh?t Nam có huy?n L? Dung và Châu Ngô. ? L? Dung có b?n n??c L??m vàng, theo truy?n thuy?t t?i Sông Tranh và Sông Tu thu?c ??o Trà N? ph? Th?ng Bình th??ng có s?n xu?t vàng.

V?y thì t? 2 th? k? tr??c D??ng l?ch cho ??n th? k? 4 (khi Lâm ?p là dân t?c Ch?m Indonesia ch?ng Austronesian), ??t Vi?t-Th??ng hay T??ng Lâm có nh?ng dân t?c nào ? ?ó?.

Theo s? Trung qu?c, thì sau Khu Liên, các vua k? ti?p c?a Lâm ?p là Ph?m Hùng (Fan Hsiung), Ph?m D?t (Fan Yi), Ph?m V?n (Fan Wen), Ph?m Ph?t (Fan Fo, sau này theo bia ký thì ?ó là Bhadravarman) và Ph?m Tu ??t (Fan Hu-ta). D??i th?i Ph?m Hùng, Ph?m D?t và Ph?m V?n s? Lâm ?p ?ã dùng "ch? vi?t H?" (t?c ch? ?n ?? ch? Ph?n) trong v?n th?. ?i?u này ch?ng t? ?nh h??ng t? phía Phù Nam và Nam Ch?m.

Riêng Ph?m V?n, c? v?n cho Ph?m D?t, m?t s? s? li?u Trung qu?c có nói là ng??i Hán t? Giang Châu. Theo Coedes thì Ph?m V?n là ng??i Lâm ?p s?ng ? Trung qu?c t? 313
??n 316 và ?ã h?p th? v?n hóa Hán ch? không ph?i là ng??i Hán.

Tr??c khi Khu Liên thành l?p n??c Lâm ?p (n?m 192), thì tr??c ?ó vào n?m 137, vùng T??ng Lâm ?ã b? xâm l?ng b?i nh?ng ng??i x? phía Nam biên gi?i Nh?t Nam. Theo Coedes thì gi?c "man di" ?ó n?u không là Ch?m thì là c?ng nh?ng ng??i ch?ng t?c Indonesian.

Các v? vua trên ch?c ch?n không ph?i là h? Ph?m mà là Hán phiên âm c?a ch? ??a ph??ng. R?t có th? ?ó là phiên âm c?a t? Pô hay Pha. Pô ti?ng Ch?m Indonesian là chúa, vua hay l?c tr??ng (nh? Po Nagara).

Nh? v?y có th? nói là t? gi?a th? k? th? 2 ??n th? k? th? 4 thì vùng ??t s? ta g?i là Vi?t-Th??ng c? b?n là n?i ng??i Ch?m Austronesian c? ng?. Tr??c ?ó, r?t có th? là nh?ng b? l?c Môn-Khmer, M??ng .. ?ã b? ng??i Ch?m ??y lùi và tiêu di?t.

Hi?n nay ? vùng x? Qu?ng trên các cao nguyên có các dân t?c Mon-Khmer nh? Vân Ki?u, Pa kô, Tà ôi.. v?n còn c? trú, và trên Tây Nguyên Nam Trung b?, ng??i Gia Rai, Rhade c?a ch?ng Austronesian x?a v?n còn và có ít ?nh h??ng t? Ch?m Austronesian.

Tóm l?i, ??t Vi?t Th??ng x?a kia có các b? l?c thu?c ch?ng Mon-Khmer nh? Vân Ki?u, Bru, Pa kô, Tà Ôi hay có th? M??ng và Austronesian c? ng? trong cùng m?t không gian. Sau ?ó ??n th? k? th? 2 thì thành ph?n Austronesian t? b? bi?n ??n. Thành ph?n này ?ã b? ?n hóa, có th? t? Funan ho?c các v??ng qu?c ?n hóa trong vùng ?ông Nam Á. Ch?ng Ch?m Austronesian này v?n hóa cao h?n ?ã ??y nh?ng nh?ng dân t?c khác vào trong n?i ??a. Sau này ta c?ng bi?t là sau ?ó ng??i Ch?m ?ã c? g?ng chinh ph?c các dân t?c vùng Tây Nguyên mà d?u v?t Ch?m trên Tây nguyên hi?n nay v?n còn. ??n th? k? 3 và 4 thì ??t Vi?t-Th??ng, hay T??ng Lâm, Lâm ?p ho?c Amaravati ?ã là c?a ng??i Ch?m In