VĂN HÓA CỔ CHĂMPA (TỪ THỜI KIM KHÍ - TK XVII)

+V?n hoá Sa Hu?nh Khu v?c ven bi?n mi?n Trung Vi?t Nam t? Qu?ng Bình ??n Bình Thu?n và m?t ph?n Tây Nguyên t? lâu ?ã là ??a bàn sinh t? c?a các dân t?c thu?c ng? h? Malayo - Polynesien, trong ?ó ng??i Ch?m là ?ông nh?t.

Phát hi?n kh?o c? h?c v? các khu c? trú và m? táng c?a ng??i c? ? vùng này cho th?y có m?t trung tâm nông nghi?p tr?ng lúa thu?c th?i ??i kim khí phát tri?n t? ti?n Sa Hu?nh t?i Sa Hu?nh v?i các giai ?o?n v?n hóa Xóm C?n (Khánh Hòa), v?n hóa Long Th?nh, v?n hóa Bình Châu và v?n hóa Sa Hu?nh liên t?c cách ngày nay kho?ng 3.500 - 2.200 n?m. Th?i ti?n Sa Hùynh, c? dân c? t?i ?ây s? h?u nh?ng ?? ??t nung g?m chum, vò hình tr?ng có n?p ??y trang trí hoa v?n th?ng, kh?c v?ch… ???c tô màu, mi?t láng. Th?i V?n hóa Sa Hu?nh (Qu?ng Ngãi) c? dân ?ã có nhi?u ngh? c? b?n: ?úc ??ng, rèn s?t, làm g?m, d?t v?i, n?u th?y tinh, ch? t?o ?? trang s?c và buôn bán th??ng m?i mà di v?t còn l?i là các lo?i khuôn ?úc ??ng, x? ??ng, công c? và v? khí b?ng s?t, ?? trang s?c b?ng ?á quý, th?y tinh trong ?ó có v?t ?eo hai ??u thú, các lo?i khuyên tai ?a d?ng: lo?i kh?i tròn phía ngoài có 3 m?u hình tam giác, lo?i tròn phình qu?n nh? con ??a… làm b?ng ??t nung, ?á quý ho??c th?y tinh, kim loa?i ??ng… và ?? g?m v?i các hình d?ng, hoa v?n ??c tr?ng: bát chân cao có hai l? d??i chân trang trí v?n ch?m d?i, n?i mi?ng loe có hai l? trên c?… ??c bi?t là t?c chôn ng??i ch?t trong các lo?i vò g?m [51, tr.11] v?i ?? lo?i ?? tùy táng nh? ?? trang s?c, ?? g?m, v? khí… ???c ch? tác tinh x?o. V?n hóa Sa Hu?nh ???c xem là ti?n ?? c?a v?n hóa Champa.

Bát chân cao:

 Bát ???c t?o hình nh? m?t chi?c ??a b?ng chân cao h?i loe nh?ng ???ng kính chân chi? nh? b?ng n?a so v?i mi?ng bát. Vành mi?ng có thành h?i xiên. Bát ???c n?n b?ng tay, nung nh? l?a, v?n ch?m d?i.

+ V?n hoá Ch?mpa (TK II- TK XVII)

N?m 179 tr. CN, m?nh ??t mi?n Trung - Sa Hu?nh cùng chung s? ph?n v?i Âu L?c - ?ông S?n khi Tri?u ?à xâm l??c. N?m 111 tr. CN, mi?n ??t này thu?c nhà Hán, ???c g?i là qu?n Nh?t Nam. Nh?ng cùng v?i nhân dân Giao Ch? và C?u Chân ? phía B?c, nhân dân Nh?t Nam nhi?u l?n kh?i ngh?a ?òi quy?n ??c l?p và ?ã tr? thành b? ph?n ??u tiên giành ???c ??c l?p: N?m 192, Khu Liên (Srimara?) lãnh ??o nhân dân huy?n T??ng Lâm thu?c Nh?t Nam ?u?i ???c quân Hán thành l?p n??c v?i tên g?i là Lâm ?p có ngh?a là x? r?ng. ??n TK VII, Sambhuvarman (Ph?m Chí) kh?ng ??nh tên n??c là Champa mà th? ?ô tr??c ?ó ? Sinhapura (Trà Ki?u). Tuy nhiên ng??i Trung Qu?c l?i g?i Champa là n??c Hoàn V??ng (758 - 859) và sau ?ó g?i là n??c Chiêm Thành. L?ch s? Champa hi?n nay còn nhi?u ?i?m ch?a rõ ràng nh?ng v? ??i th? có th? chia làm các giai ?o?n nh? sau:

 - Giai ?o?n Sinhapura - Trà Ki?u (192 - 750): b??c ??u th?ng nh?t.

 - Giai ?o?n Virapura (750 - 850): kh?ng ??nh v? th?.

 - Giai ?o?n Indrapura - ??ng D??ng (850 - 982): b?t ??u phát tri?n

 - Giai ?o?n Vijaya - Bình ??nh (982 - 1471): th?nh ??t và ?i vào kh?ng ho?ng.

 - T? n?m 1471, khi b? vua Lê Thánh Tông chia làm 3 n??c nh?, v??ng qu?c Champa ch?m d?t s? t?n t?i. Sau ?ó, các chúa Nguy?n ?àng Trong d?n ki?m soát ??t ?ai còn l?i c?a Champa, n?m 1693, ki?m soát mi?n ??t cu?i cùng Phan Rang - Bình Thu?n. Tuy nhiên ng??i Ch?m v?n ???c chúa Nguy?n và nhà Nguy?n phong v??ng kéo dài ??n n?m 1822 khi vua Ch?m cu?i cùng là Po Ch?n Chan b? sang Campuchia thì v??ng tri?u Champa th?t s? ch?m d?t.

 Dân t?c Ch?m c? b?n ???c hình thành t? hai th? t?c: Cau (Caramukar) ? ph??ng Nam và D?a (Narikelanamsa) ? ph??ng B?c. V? không gian sinh t?n, v??ng qu?c Champa có 5 vùng: Amaravati t??ng ?ng v?i Qu?ng Bình - Hu?, Indrapura (Qu?ng Nam – ?à N?ng), Vijaya (Quy Nh?n – Bình ??nh) v?i kinh ?ô là thành Chà Bàn (?? Bàn), Kauthara (Khánh Hòa), Pandurangar (Bình Thu?n – ??ng Nai).

 Qua hàng ngàn n?m l?ch s?, nhân dân Champa ?ã xây d?ng nên m?t n?n v?n hóa ??c ?áo mang ??m tính b?n ??a và ch?u ?nh h??ng tôn giáo ?n ?? trong ?ó ch? y?u là Bà la môn giáo và Ph?t giáo. Trong ??o Bà la môn, ng??i Ch?m tôn th? Shiva trong tam v? nh?t th?, Vishnu và Brahma ít quan tr?ng h?n. T? kho?ng th? k? XI ??o H?i xu?t hi?n trong c?ng ??ng Champa.

 Champa ?ã ?? l?i m?t kh?i l??ng di tích và di v?t r?t l?n v? ki?n trúc, ?iêu kh?c ?á, các lo?i ?? ??ng, ?? g?m, ?? th? cúng b?ng vàng, b?c, các lo?i ?? trang s?c… các lo?i hi?n v?t này ph?n ánh nh?ng nét sinh ho?t trong xã h?i Champa x?a, t? ??i th??ng ??n tôn giáo và cung ?ình, chúng có giá tr? v? nhi?u m?t, nh?t là v? ngh? thu?t. ??c bi?t có m?t qu?n th? ki?n trúc ??n tháp thu?c tôn giáo c?a Ch?mpa ? M? S?n (Qu?ng Nam) còn g?i là “thánh ??a M? S?n” ???c UNESCO công nh?n là di s?n v?n hoá th? gi?i vào tháng 12 n?m 1999. Ngoài ra, ng??i Ch?mpa còn ?? l?i các di s?n ca múa nh?c th? hi?n m?t ph?n trên ?iêu kh?c ?á: các t??ng v? công ho?c ng??i ch?i nh?c c?.

 - Ki?n trúc Champa ch? y?u là các lo?i ??n tháp (kalan) b?ng g?ch ???c xây d?ng theo m?t k? thu?t ??c bi?t v?i ngh? thu?t ch?m kh?c tinh x?o trên g?ch. Trong quá trình t?n t?i, ng??i Champa ?ã xây d?ng hàng tr?m ??n tháp nh?m th? cúng th?n và các v? vua, tuy nhiên khi ng??i Champa suy y?u các tháp ?ã b? b? hoang và b? phá ho?i nghiêm tr?ng, hi?n nay còn l?i kho?ng 70 tháp, r?i rác ? Bình Thu?n, Ninh Thu?n, Khánh Hòa, Phú Yên, Bình ??nh, ?aklak... t?p trung nhi?u ? Qu?ng Nam, nh?t là M? S?n n?i ???c coi là vùng ??t thánh dùng xây ??n tháp th? các v? vua ?ã qua ??i mà m?i v? vua ???c xây d?ng m?t c?m ki?n trúc g?m 4 tháp (tháp c?ng, tháp n??c, tháp l?a và tháp th?).

Tháp Ch?m th??ng có m?t b?ng vuông, dùng g?ch làm v?t li?u xây d?ng chính, ch? có m?t ít b? ph?n b?ng ?á nh? mi c?a, tr? c?a, b?c c?a. M?i tháp có ba t?ng, nh? d?n khi lên cao theo d?ng núi Meru - n?i trú ng? cùa các th?n Bà la môn, tháp ch? m? m?t c?a chính h??ng v? phía ?ông, 3 c?a còn l?i ?óng kín. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m thì h??ng ?ông là h??ng c?a th?n linh, B?c là h??ng c?a ma qu?, Tây Nam là h??ng c?a dân chúng nên nhà c?a c?a ng??i Ch?m th??ng m? c?a v? h??ng Tây Nam.

 - ?iêu kh?c ?á Champa là m?t b? môn n?i ti?ng ???c nghiên c?u t? cu?i th? k? XIX. Các nhà nghiên c?u ?ã ??nh ra ???c các phong cách t?o hình c?a Champa t? giai ?o?n tr??c TK VII (ch?u ?nh h??ng ngh? thu?t Amaravati c?a ?n ??) cho t?i giai ?o?n n?a sau TK VII tr? ?i, ?ã t?o ra ???c nh?ng nét riêng c?a ?iêu kh?c ?á Champa qua 8 lo?i phong cách: M? S?n E1, Hòa Lai, ??ng D??ng, Kh??ng M?, Chánh L?, Tháp M?m, Yang Mun, Pô Rô Mê. Hi?n nay s?u t?p ?iêu kh?c Champa t?p trung ? các B?o tàng L?ch s? Hà N?i, B?o tàng Ch?m ?à N?ng, B?o tàng T?ng h?p Hu?, B?o tàng Bình ??nh và B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam –Tp. HCM. Ngh? thu?t ?iêu kh?c Champa r?t phong phú v?i nhi?u tác ph?m phù ?iêu, t??ng tròn g?n v?i sinh ho?t tôn giáo Bà la môn, trên nh?ng tác ph?m này th??ng b?t g?p nét ch?ng t?c, y ph?c, trang s?c Ch?m hòa tr?n v?i hình ?nh các v? th?n Bà la môn, ho?c nh?ng nét t? th?c c?ng nh? cách ?i?u th? hi?n trong hình ?nh con ng??i, loài v?t… h?t s?c sinh ??ng.

- N? th?n Devi:

???c t?o tác bán thân, tóc búi ki?u hình tháp, lông mày li?n nhau, m?t m? to, s?ng m?i th?ng, cân ??i, mi?ng h?i n? n? cu?i t?o nên khuôn m?t xinh ??p, hài hòa, t??ng ?? h? b? ng?c tròn c?ng s?c s?ng nh?ng l?i t?o nên m?t c?m giác thánh thi?n.

Theo truy?n thuy?t, n? th?n Devi có tên Champa là Rija kula hara Devi, là v? c?a vua Indravarman II, ng??i sáng l?p tri?u ??i ??ng D??ng, tri?u ??i Ph?t giáo vào th? k? th? IX. Vì Devi có công v?i ??t n??c, ??c bi?t là th??ng giúp ?? nh?ng ng??i nghèo, cô nhi qu? ph?, nên sau khi m?t bà ???c phong th?n và ???c vua Jaya Shinhavarman I d?ng tháp th?.

- Th?n Shiva:

Shiva là th?n Bà la môn giáo ???c ng??i Ch?m th? cúng và tôn vinh là v? th?n t?i cao. Kho?ng TK IV, s? tôn th? Shiva m?t cách tuy?t ??i c?a các vua Champa kh?i ??u b?i vua Bhabravarman ?ã hình thành m?t tôn giáo chuyên th? th?n Shiva g?i là Shiva giáo mà t? ?ó ra ??i khu “thánh ??a M? S?n”. Shiva v?a mang tính h?y di?t v?a mang tính sáng t?o, v?a ???c coi là hung th?n phá ho?i, h?y di?t muôn loài v?a là phúc th?n b?o v? ??i s?ng c?a c? dân Champa. Shiva th??ng th? hi?n d??i d?ng m?t nam nhân có ba con m?t v?i m?t th? ba ? gi?a trán, ba m?t t??ng tr?ng cho m?t tr?i, m?t tr?ng, ng?n l?a th? gian, và có th? nhìn th?y h?t quá kh?, hi?n t?i, t??ng lai. Tay Shiva có khi c?m ?inh ba bi?u t??ng cho sáng t?o, b?o t?n và h?y di?t, có khi c?m rìu bi?u hi?n cho s? tuy?t ??i ho?c c?m cây ki?m xua ?u?i nh?ng s? hãi và m?t tay ban phúc lành. Shiva c?ng là v? th?n t?ng h?p, v?n s? ??u qui t? vào ?ó, khác nào nh? bi?n là n?i qui t? t?t c? m?i dòng n??c trong, n??c ??c.

 Bi?u t??ng c?a Shiva là Linga. Linga c?ng là bi?u hi?n c?a tam v? nh?t th? v?i ch?m ??u hình c?u tròn là Shiva, ph?n gi?a là Vishnu có tám c?nh và ph?n cu?i là Brahma có b?n c?nh. Chi?c Linga ??u tiên xu?t hi?n d??i tri?u vua Bhadravarman th? k? IV. Nhà vua cho xây t?i thánh ??a M? S?n m?t ??n th? th?n Shiva Bradravarman, mà bi?u t??ng là m?t Linga.

- Th?n Ganesha:

Là con c?a Shiva và Parvati, ???c th? hi?n d?ng ??u voi mình ng??i v?i cái b?ng to ?n quá no b? v? ph?i qu?n con r?n Naduki bó l?i. Theo th?n tho?i ?n ??, th?n Ganesha có ??u voi là vì do trong m?t c?n nóng gi?n, Shiva l? ch?t m?t ??u Ganesha. Ngay sau ?ó Shiva s?a ch?a sai l?m b?ng cách l?p l?i nguy?n s? l?y ??u k? nào g?p tr??c tiên ?? g?n vào thân hình Ganesha cho Ganesha s?ng l?i, nh?ng sinh v?t mà Shiva g?p ??u tiên sau khi chém con mình l?i là m?t chú voi nên Ganesha ?ành mang ??u voi mình ng??i. Ganesha ???c coi là th?n tài, th?n h?nh phúc. ? nh?ng qu?c gia theo ?n giáo, Ganesha r?t ???c sùng kính.

Ganesha Ch?m ???c th? hi?n nh? trong th?n tho?i v?i t? th? ng?i, ??u ??i v??ng mi?n, có con m?t th? ba gi?a trán,b?ng cu?n con r?n Naduki. T??ng b? m?t c? 2 cánh tay.

- S? t? (Trà Ki?u – Qu?ng Nam, TK X - XI)

S? t?, ng??i Ch?m g?i là “Rimon”, là hình t??ng ph? bi?n trong ?iêu kh?c Champa, ??c bi?t là ? kinh ?ô Sinhapura (thành ph? s? t?) - Trà Ki?u. S? t? là con v?t không có ? Champa nh?ng vua chúa Champa l?i dùng s? t? bi?u hi?n cho v??ng quy?n. Theo quan ni?m c?a ng??i Ch?m s? t? bi?u t??ng cho quý t?c, cho s?c m?nh vì theo truy?n thuy?t, s? t? là m?t trong m??i ki?p hóa thân c?a th?n Vishnu và ?ã gi?t ???c qu? Hiraya Kapipu.

S? t? Champa th??ng ???c t?o thân hình v?m v? v?i các t? th? ??ng, ng?i, qu?, ph? bi?n là t? th? ??ng. Ngh? nhân th? hi?n s? t? không hoàn toàn ?úng theo ??i th??ng nh?ng l?i ???c mang r?t nhi?u ?? trang s?c.

 - ?? g?m:

Ngh? g?m ? Champa ít ???c bi?t ??n. Kho?ng n?a cu?i TK XX m?i có m?t s? công trình ?? c?p v? g?m Champa nh?ng t? ?ó ??n nay nh?ng hi?u bi?t v? dòng g?m này v?n còn ít ?i so v?i lãnh v?c ki?n trúc và ?iêu kh?c c?a v??ng qu?c Ch?mpa. Tuy nhiên ?i?u ch?c ch?n là ?ã t?ng t?n t?i nh?ng lò g?m c? trong ??a bàn c? trú c?a ng??i Ch?m ? Bình ??nh nh? các lò Gò Sành, Gò H?i, Gò Tr??ng C?u, Gò Cây Me, Gò Ké… mà niên ??i thu?c th?i Vijaya. ?i?m quan tr?ng khác là s?n ph?m lo?i g?m này ch? y?u ???c phát hi?n trong nh?ng công trình kh?o c? không nh?ng ? Hoa L?, Th?ng Long thu?c ??i Vi?t, ??i Làng, ??i Lào (Lâm ??ng) mà còn tìm th?y trên con tàu ??m ? Padanan (Philippine), ? c?ng Altur thu?c bán ??o Sinai (Trung C?n ?ông) [31, tr.236-242] … ?i?u ?ó cho th?y g?m Champa th?c s? là m?t lo?i s?n ph?m có ch?t l??ng ???c tin t??ng s? d?ng ? ngoài Champa. ?ây có l? c?ng là m?t d?ng g?m xu?t kh?u mà không s? d?ng trong n?i ??a t??ng t? nh? g?m Chu ??u Vi?t Nam th?i Lê.

S?n ph?m g?m Champa r?t ?a d?ng t? các lo?i g?ch, ngói, v?t trang trí ph?c v? vi?c xây ??n tháp, thành trì ho?c ki?n trúc nhà ? cho ??n các lo?i ?? ??ng nh? bát ??a h? chóe, âu, bình, vò... G?m ?? ??ng Champa có nét riêng v? dáng ki?u và ??c bi?t là màu men v?i các lo?i men nâu ng? ?en, da l??n, men ng?c, men s?t… mà bao gi? ph?n chân hi?n v?t c?ng ???c ?? m?c. G?m ?? ??ng Champa ???c trang trí ki?u khuôn in, ??p n?i ho?c kh?c v?ch v?i nh?ng h?a ti?t hoa sen, dây lá, hình k? hà, sóng n??c, m?t Kala… cho th?y ?ây là nh?ng th? pháp trang trí ??c thù c?a các lo?i men ??c s?c TK XIII - XIV tr??c khi xu?t hi?n g?m men xanh tr?ng.

- Lokesvara (Th? t? t?i B? tát)

Ng??i Champa xem Lokesvara là hình th?c th? hi?n s? k?t h?p gi?a Shiva (Bà la môn giáo) và Avalokitesvara (Ph?t giáo) v?i hình t??ng nam nhân, ???c th? ph? bi?n nh?t t?i vùng Indrapura (??ng D??ng - Qu?ng Nam), n?i ?ây tìm th?y nhi?u t??ng Lokesvara b?ng kim lo?i (??ng, vàng, m? vàng ho?c b?c) ?a s? ???c l?u gi? t?i B?o tàng L?ch s? Vi?t Nam – TP. HCM và B?o tàng Chàm ?à N?ng. Lokesvara ???c th? hi?n trong t? th? ??ng ho?c ng?i, ng?c n? eo thon, mang nhi?u trang s?c ? tai, c?, b?p tay, c? tay, c? chân… khuôn m?t ??y ??n. ?ôi m?t m?, tóc búi cao có mi?n ch?m Avalokitesvara. T??ng th??ng có hai tay, c?m hoa sen, chu?i h?t ho?c bình n??c cam l?.

Ngh? nhân Champa ?ã th? hi?n Lokesvara v?i ý ngh?a thu?n túy b?ng tr?c giác, nh?ng bi?u tr?ng c?a Ph?t giáo phù h?p v?i ??c v?ng và ni?m tin c?a xã h?i Champa x?a.

  - T??ng Ph?t ??ng D??ng - TK IV

Ng??i Ch?m g?i ??c Ph?t là “ph?h”. T??ng ??ng D??ng m?c áo choàng h? vai trong t? th? ??ng trên tòa sen, tóc hình b?t ?c, tai dài g?n ??n vai, ?ôi m?t m?, khuôn m?t thon và ??y ??n.

 T??ng Ph?t ???c th? hi?n khá v?m v?, mang ??m phong cách ?n ?? ??n n?i có nhà nghiên c?u cho r?ng t??ng ???c mang t? ?n ?? sang. Trong các công trình nghiên c?u v? Champa, ngh? ?úc ??ng ít ???c quan tâm nh?ng có m?t ?i?u ?áng l?u ý là trong các di v?t Champa h?u nh? không có t??ng Ph?t b?ng ?á và ng??c l?i không th?y các lo?i t??ng Bà la môn ???c ?úc b?ng ??ng. ?nh h??ng c?a Ph?t giáo v?i Champa th? hi?n m?nh nh?t vào th?i k? Indrapura.

Posted in: Lịch sử Champa, Văn hóa Champa, Bút ký - Truyện