Lần theo dấu vết một thời ngang dọc của Chế Bồng Nga

Tác gi?: H? B?ch Th?o

Không rõ n?m sinh c?a Ch? B?ng Nga [1] , nh?ng vào n?m H?ng V? th? 2 (1369) khi vua Thái T? nhà Minh sai s? báo tin cho các n??c v? vi?c nhà Minh giành ngôi t? nhà Nguyên, thì Ch? B?ng Nga (tên ghi trong Minh Th?c l?c là Ha ?áp Ha Gi?) ?ã làm vua và sai s? sang tri?u c?ng Trung Qu?c. Ch? B?ng Nga b? quân nhà Tr?n b?n ch?t t?i sông Hoàng Giang vào n?m H?ng V? th? 23 (1390), nh? v?y th?i gian tr? vì c?a vua h? Ch? c?ng x?p x? v?i vua Minh Thái T?. Riêng các vua nhà Tr?n n??c ta thì m?t ph?n y?u m?nh, m?t ph?n g?p bi?n c? nên trong th?i gian này tính có ??n 6 ??i vua: D? Tông, D??ng Nh?t L?, Ngh? Tông, Du? Tông, Ph? ??, Thu?n Tông.
Nay, thu?n theo dòng l?ch s?, s? vi?c ???c ?? c?p k? t? khi vua nhà Minh g?i chi?u th? ??u tiên liên l?c ngo?i giao v?i Chiêm Thành [Champa] [2] và m?t s? n??c khác vào tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2:

Ngày 20 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 2 [26/2/1369]

Sai S? gi? mang t? chi?u lên ngôi d? các n??c Nh?t B?n, Chiêm Thành, Tr?o Oa [Ja Va], và Tây D??ng. [3] (Minh Th?c l?c v. 2 , t. 0775; Thái T? q. 38, t. 11a)

Riêng ??i v?i n??c Champa thì lúc S? gi? chu?n b? ra ?i, Ch? B?ng Nga ?ã nhanh tay cho ng??i ??n tr??c; tri?u c?ng:

Ngày 4 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [12/3/1369]

Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai quan là H? ?ô Man c?ng c?p, voi, và s?n v?t ??a ph??ng. (Minh Th?c l?c v.2 q. 39 t. 0785; Thái T? q. 39, t. 2a)

S? gi? Trung Qu?c mang t? th? [4] c?a Minh Thái T? g?i cho các n??c. N?i dung t? th? nhà Minh t? ra ân c?n v?i Champa, Java; riêng ??i v?i Nh?t B?n thì có thái ?? r?t nghiêm kh?c v?i l?i ?e d?a n?ng n?, do b?i lúc b?y gi? ?ám c??p bi?n ng??i Nh?t th??ng ra vào c??p phá b? bi?n Trung Hoa:

Ngày 6 tháng 2 n?m H?ng V? th? 2 [14/3/1369]

Sai b?n Ngô D?ng, Nhan Tông L? và D??ng T?i ?i s? các n??c Chiêm Thành, Tr?o Oa, Nh?t B?n.

Ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? t? th? nh? sau:

“Ngày m?ng 4 tháng 2 n?m nay, H? ?ô Man ??n dâng c?p, voi; lòng thành c?a V??ng, Tr?m ?ã hi?u rõ. Tuy nhiên lúc H? ?ô Man ch?a t?i, S? gi? c?a Tr?m c?ng s?n sàng trên ???ng ?i ??n n??c Qu?c v??ng. S? gi? c?a Tr?m ??n ?? báo cho Qu?c v??ng bi?t r?ng tr??c ?ây n??c Trung Qu?c b? r? H? [Nguyên Mông] tr?m chi?m hàng tr?m n?m, khi?n t?p t?c man di ??y r?y, ph? b? Trung qu?c phong hóa. Tr?m kh?i binh trong vòng 20 n?m, d?p s?ch b?n chúng, làm ch? Trung Qu?c, thiên h? bình an. S? các Di [5] trong b?n ph??ng ch?a bi?t, nên sai S? gi? báo tin cho các n??c. Không ng? S? gi? n??c c?a V??ng t?i tr??c, lòng thành th? hi?n v?ng vàng, khi?n Tr?m r?t vui. Nay ban m?t b?n l?ch ??i Th?ng, 40 b? y ph?c l?a là, l?a ? [6] d?t kim tuy?n; sai ng??i ??a S? gi? v? n??c. L?i d? v??ng v? ??o [th? n??c l?n], V??ng nên ph?ng th? coi nh? ??o tr?i, khi?n dân Chiêm Thành yên v?i ngh? nghi?p, V??ng gi? ???c l?c v? truy?n ??n con cháu; tr?i ??t soi xét s? c? g?ng, V??ng ch? xem th??ng. H? Lao Man và ?ám tùy tùng c?ng ???c ban l?a là, l?a ? hoa v?n, có phân bi?t.”

Ban t? th? cho Qu?c v??ng n??c Tr?o Oa nh? sau:

“R? H? tr?m chi?m n??c Trung Hoa chính th?ng h?n m?t tr?m n?m, c??ng th??ng ??a l?c, m? nón ?iên ??o. Tr?m kh?i binh d?p chúng su?t 20 n?m, ??t n??c bình ??nh, bèn ph?ng m?nh tr?i làm ch? Trung Qu?c. S? n?i xa xôi ch?a bi?t tin này, nên sai ??c s? báo cho V??ng bi?t. Khi S? gi? s?n sàng ra ?i, l?i ???c tin ng??i c?a V??ng là Ni?t Ch? M? ?inh ??n c?ng nhà Nguyên, lúc v? ??n Phúc Ki?n thì ???c tin nhà Nguyên m?t, bèn tr? l?i kinh s?. Tr?m ngh? y xa Tr?o Oa ?ã lâu ngày, t?t n?ng lòng t??ng nh?, nên sai ng??i ??a tr? v?. L?i cho m?t b?n l?ch ??i Th?ng ?? V??ng nh? ngày Chính Sóc [7] ban t?i ?ây, t?t ph?i chuyên tâm ph?ng th? nh? ??o tr?i, ?? giúp dân Tr?o Oa yên ?n trong cu?c s?ng, V??ng ???c gi? l?c ??i ??i, truy?n ??n con cháu. Hãy g?ng ch?m lo, ch? coi th??ng.”

Ban cho Qu?c v??ng Nh?t B?n t? th? nh? sau:

“Th??ng ?? hi?u sinh, ghét k? b?t nhân. Nhà Tri?u T?ng x?a [8] ch? ng? sai l?m, ?? r? H? ph??ng B?c tràn vào, truy?n bá thói t?c hôi tanh, ??n n?i phong hóa trung th? suy s?p, lòng d? muôn ng??i ai mà không h?ng ph?n? T? n?m Tân Mão [1351] ??n nay, Trung Qu?c lo?n l?c, b?n gi?c N?y [9] các ng??i ??n c??p t?i S?n ?ông, b?t quá th?a d?p khi b?n H? suy ??n. Tr?m v?n thu?c gia ?ình Trung Qu?c x?a, h? th?n vì vua tr??c ch?u nh?c, h?ng binh quét s?ch r? H?; ngày ?êm quên ?n, lo tính ?ã hai m??i n?m nay. T? n?m ngoái ??n nay, b?n gi?c ph??ng b?c di?t h?t, lên làm ch? Trung Qu?c. S? vi?c ch?a báo rõ cho các Di b?n ph??ng, th?nh tho?ng S?n ?ông l?i tâu v? r?ng b?n N?y m?y l?n c??p phá vùng duyên h?i, k? ch?t lìa v? lìa con, làm t?n th??ng v?t ch?t và m?ng s?ng. Nay so?n ??c th? báo quy?n chính th?ng và d? v? vi?c quân N?y v??t bi?n qu?y phá. Khi chi?u th? ??n n?i, n?u nh? mu?n làm b? tôi thì hãy dâng bi?u ??n tri?u ?ình; n?u không ch?u thì hãy luy?n binh ?? t? gi?, lo ??i ??i cho lãnh th? ???c bình an ?? ??i phó v?i uy tr?i. N?u còn c??p phá, Tr?m s? m?nh các ??o th?y quân d??ng bu?m truy b?t s?ch t?i các ??o, r?i ti?n th?ng vào trói V??ng n??c này, há ch?ng ph?i là thay tr?i ph?t b?t nhân ?ó ?! V??ng hãy lo tính l?y!” (Minh Th?c l?c v. 2 q. 39 t.0785-0787; Thái T? q. 39,t. 2a-3a)

Lúc này chi?n tranh ?ang x?y ra gi?a ??i Vi?t [10] và Champa. Ch? B?ng Nga bèn sai s? sang t? cáo v?i Trung Qu?c, do ?ó vua nhà Minh sai s? gi? mang th? ??n hai n??c ?? dàn hòa:

Ngày m?ng 1 tháng Ch?p n?m H?ng V? th? 2 [30/12/1369]

Sai Hàn lâm Vi?n Biên tu La Ph?c Nhân, Ch? s? B? binh Tr??ng Phúc mang chi?u th? d? An Nam [11] và Chiêm Thành r?ng:

“Tr?m v?n xu?t thân t? bình dân, nhân thiên h? lo?n bèn kh?i binh ?? b?o v? làng xóm, không ng? hào ki?t theo r?t ?ông. Tr?m c?m binh vài n?m, ??t ?ai m? r?ng, quân lính c??ng th?nh, ???c th?n dân tôn lên làm vua tr? thiên h?, n?i dòng chính th?ng, ??n nay ?ã ???c 3 n?m. Các n??c ngoài ??n tri?u c?ng thì An Nam là n??c ??u tiên, th? ??n Cao Ly, r?i Chiêm Thành; t?t c? ??u dâng bi?u x?ng th?n, h?p v?i ch? ?? x?a, khi?n Tr?m r?t vui lòng.

M?i ?ây Chiêm Thành sai Bình ch??ng B? ?án Ma ?ô ??n c?ng, tâu r?ng An Nam mang binh ??n xâm nhi?u, Tr?m xem t? trình tâm không ???c yên. Ngh? r?ng hai n??c các ng??i t? x?a ??n nay, c??ng v?c ?ã ??nh s?n, ?ó là ý tr?i không th? c?y m?nh mà làm càn. Hu?ng ??t ?ai các ng??i, cách Trung Qu?c h?t núi ??n bi?n, l?i nói v? s? xâm nhi?u nh?t th?i khó mà bi?t ???c ?? trình bày rõ ràng cho Tr?m hay. Các ng??i ???c truy?n ??i n?i ??i ?ã lâu, vi?c gi? ??t an dân, trên ph?ng theo ??o tr?i, tôn kính Trung Qu?c; nh?ng vi?c này V??ng tr??c c?a các ng??i ch?c ?ã ?? l?i l?i d?y b?o, không ??i Tr?m d? m?i bi?t. Tr?m làm ch? thiên h?, vi?c ?áng làm là tr? lo?n d?p nguy; nay sai s? ?i quan sát s? vi?c, hi?u d? các ng??i ph?i s? tr?i, th? ph?n. N?u nh? c? hai dùng binh, n?m này qua n?m khác không ng?ng, làm ??c h?i sinh linh, th??ng ?? hi?u sinh s? không b?ng lòng; e r?ng trên thì tr?i ghét, d??i thì lòng dân oán h?n, m?i h?a s? không tránh ???c. V??ng hai n??c hãy nghe l?i Tr?m, tuân theo ??o lý, yên ph?n mình, ?? con cháu các ng??i ???c h??ng phúc lâu b?n, há l?i không t?t ??p h?n ?! Khi chi?u th? t?i, hai n??c hãy tuân m?nh bãi binh.” (Minh Th?c l?c v. 3, q. 47, t. 0934-0935)

Tuy vua Minh ?ã cho S? gi? ??n hòa gi?i, nh?ng s? vi?c không d?ng t?i ?ó. Vào tháng 3 n?m H?ng V? th? 4 (1371) Champa ??n c??p phá thành Th?ng Long, vua Ngh? Tông ph?i ?i thuy?n sang lánh n?n t?i ?ông Ngàn, B?c Ninh. B?y gi? thái bình ?ã lâu, thành quách biên c??ng không có phòng b?, gi?c ??n không có quân nào ng?n ???c. Chúng ??t tr?i cung ?i?n; nhà c?a, th? t?ch, s? sách do v?y s?ch không. [12]

V?a ?n c??p v?a la làng, 3 tháng sau bi?n c? này, vua Champa Ch? B?ng Nga l?i sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u, v?n b?n ???c trân tr?ng kh?c trên vàng lá, t? cáo ta xâm l?n; xin ???c vi?n tr? v? khí, nh?c khí cùng d?y cho âm nh?c ?? không còn b? coi th??ng:

Ngày 25 tháng 7 n?m H?ng v? th? 4 [5/9/1371]

Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?y tôi ?áp Ban Qua B?c Nông ??n tri?u ?ình dâng bi?u v? vi?c An Nam xâm l?n ??t. Bi?u vi?t trên vàng lá, dài h?n 1 xích, b? ngang 5 th?n [13] , b?ng ch? n??c này, d?ch ý nh? sau:

“Hoàng ?? ??i Minh lên ngôi cao quí, ch?c v? coi sóc b?n bi?n, nh? tr?i ??t che ch?; m?t tr?i, m?t tr?ng soi sáng. Ha ?áp Ha Gi? ch? ?áng là m?t cây c? mà thôi, ???c ?n Hoàng ?? ban cho ?n vàng, phong làm Qu?c v??ng; lòng trung thành hân hoan ??i ?n v?n b?i. Duy vi?c An Nam dùng binh xâm nhi?u b? cõi, gi?t b?t quan l?i nhân dân; nguy?n ???c B? h? ngh? ??n ban cho binh khí, nh?c khí, chuyên viên v? âm nh?c; khi?n An Nam bi?t Chiêm Thành ???c trang b? thanh giáo, là n??c tri?u c?ng Trung Qu?c, thì An Nam không dám khinh th??ng.”

Thiên t? c?m ??ng b?i lòng mong mu?n, nên khi ?áp Ban Qua B?c Nông t? giã b? r?ng, bèn ra l?nh cho Trung Th? t?nh [14] chuy?n v?n th? cho viên Qu?c v??ng nh? sau:

“Lân qu?c giao thi?p, ??o lý là ph??ng sách hay ?? gi? ??t, th? n??c l?n t?n lòng thành ?? làm tr?n l? c?a b? tôi. V? l?i Chiêm Thành và An Nam ?ã là b? tôi th? tri?u ?ình, cùng ph?ng th?a l?ch Chính Sóc, l?i gây vi?c binh khi?n ??c h?i sinh linh, ?ã trái l? ph?ng s? b? trên, l?i sai ???ng giao h?o gi?a lân bang. ?ã báo cho Qu?c v??ng An Nam bãi binh ngay, b?n qu?c c?ng nên ?? hai bên tôn tr?ng gi? gìn c??ng th?. Vi?c xin Thiên t? binh khí thì nào có ti?c gì, nh?ng Chiêm Thành và An Nam ?ang tranh ch?p, mà tri?u ?ình l?i cho riêng Chiêm Thành, là giúp ng??i ?ánh nhau, r?t trái v?i ??o chiêu an. Vi?c xin nh?c khí và chuyên viên âm nh?c, thì v? thanh lu?t Trung Qu?c và n??c ngoài không khác, nh?ng v? ng? âm thì có s? sai bi?t gi?a Hoa và Di, nh? v?y khó có th? ?i?u khi?n. N?u n??c ng??i có k? t?p nói ???c ti?ng Hoa, có th? d?y cho âm lu?t; hãy tuy?n ch?n m?t s? ng??i ??n kinh ?ô h?c t?p.”

L?i d? Hành T?nh [15] Phúc Ki?n n?u thuy?n bè Chiêm Thành ghé b? thì cho mi?n thu?, ?? t? ý m?m d?o quy?n luy?n. (Minh Th?c l?c v. 3, q. 67, trang 1260-1261)

Quân ??i Champa k? t? th?i Ch? B?ng Nga, ???c c?i cách rèn luy?n nên khá hùng h?u. ??i Vi?t S? ký Toàn th? nh?n xét nh? sau:

“Chiêm Thành t? th?i [Ti?n] Lê, Lý t?i ?ây, quân lính hèn nhát, h? quân ta ??n là ?em c? nhà ch?y tr?n ho?c h?p nhau khóc lóc xin hàng. ??n ??i B?ng Nga, La Ngai m?i t?p h?p dân h? l?i b?o ban d?y d?, thay ??i d?n thói c?, tr? nên can ??m, h?ng hái, ch?u ???c gian kh?, nên th??ng hay sang c??p, tr? thành tai h?a c?a n??c ta.” [16]

Không ch? c??p phá ??i Vi?t mà thôi, h?i quân c?a Champa còn v??n ra ho?t ??ng t?n bi?n ?ông, b?t dùm b?n c??p bi?n cho Trung Qu?c [17] :

Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373]

Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? sai b?n b?y tôi D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án dâng bi?u, c?ng ph??ng v?t. L?i tâu r?ng b?n gi?c b? Tr??ng Nh? H?u, Lâm Phúc t? x?ng là Nguyên soái c??p phá trên bi?n, b? Qu?c v??ng ?ánh b?i. B?n Nh? H?u b? ch?t trôi. B?t ???c 20 chi?c thuy?n bi?n, 7 v?n cân tô m?c, cùng tên gi?c Ngô ?? T? ?em ??n hi?n. Thiên t? vui lòng, m?nh ban cho V??ng n??c này 40 t?m l?a là, v?n ?; cho S? gi? 2 t?m l?a là, 4 t?m v?n ?, 1 b? y ph?c, 1 v?n 2 ngàn ??ng ti?n; nh?ng ng??i ?i theo ???c ban th??ng có phân bi?t. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 84, t. 1505)

V?t th??ng nh?c nh?i cho các tri?u ??i nhà Minh là n?n c??p bi?n hoành hành, c?m ??u b?i ng??i Nh?t mà s? Trung Qu?c g?i là gi?c N?y (N?y kh?u). Liên h? ??n v?n h?c n??c ta, ngay cu?c ??i th?c c?a anh hùng T? H?i trong Truy?n Ki?u c?ng ?ã t?ng tham gia “gi?c N?y”. Gi?c N?y hoành hành t?i bi?n ?ông và vùng duyên h?i t? cu?i ??i Nguyên cho ??n tri?u Minh; b?i v?y, vi?c n??c Champa tr?c ti?p tham gia vào vi?c ?ánh c??p bi?n, ph?i ???c vua Minh Thái T? ??c bi?t o b?:

Ngày 4 tháng 8 n?m H?ng V? th? 7 [11/9/1374]

Thiên t? phán b?o quan Trung th? T?nh r?ng: “Mùa thu n?m ngoái Qu?c v??ng Chiêm Thành sai s? là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án ??n c?ng; ?áp l?i, ch? ban cho l?a v?n ?, l?a là; còn công b?t gi?c thì ch?a th??ng. Nay g?n ngày s? tr? v? n??c, có th? sai ng??i mang ?? v?t ?em cho. Li?n sai Tuyên s? Kim C? mang r??u Th??ng Tôn, cùng 24 t?m l?a v?n ? d?t kim tuy?n, l?a là, ??n Qu?ng ?ông giao cho s? n??c này là D??ng B?o Ma Ha, Bát ?ích Duy?t V?n ?án mang v? ?? t?ng Qu?c v??ng. (Minh Th?c l?c v. 4, t.1607-1608; Thái T? q. 92,t. 4a-4b)

Lúc này Qu?c v??ng Ch? B?ng Nga mu?n Trung Qu?c bi?t rõ h?n v? s?c m?nh c?a Champa, nên ?ã sai s? sang tâu v? vi?c ?ánh th?ng ??i Vi?t:

Ngày 12 tháng M?t n?m H?ng V? th? 6 [26/11/1373]

N??c Chiêm Thành sai s? tâu: An Nam dùng binh xâm l?ng, n??c th?n nh? uy linh c?a thiên tri?u, ?ánh b?i chúng t?i biên gi?i. Nay kính c?n sai s? báo tin chi?n th?ng.

Thiên t? nói v?i các quan t?i Trung th? T?nh r?ng:

“Các n??c h?i ngo?i cách tr? núi bi?n, m?i n??c lo t? phòng th? biên gi?i, lâu lâu m?i ??n tri?u ?ình. N?m ngoái An Nam dâng bi?u tâu r?ng Chiêm Thành xâm ph?m biên gi?i, n?m nay Chiêm Thành l?i tâu ti?p là An Nam qu?y nhi?u biên c??ng. Hai n??c ??u th? tri?u ?ình, không xét ???c hai bên ai ?úng ai sai. Nay sai ng??i ??n d? hai bên nên bãi binh ?? yên dân, không ???c xâm l?n l?n nhau.”

V?n ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành cùng S? gi? l?a v?n ?, r?i sai tr? v? n??c. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 86, t. 1524-1525)

Tình tr?ng quân Champa qu?y phá t?i ??i Vi?t khá tr?m tr?ng và lâu dài, ??n n?i b?n S? th?n nhà Minh m??n ???ng n??c ta ?i s? Mi?n ?i?n [Myanma], ph?i k?t l?i ??n 2 n?m tr?i:

Ngày 18 tháng M?t nhu?n n?m H?ng V? th? 6 [1/1/1374]

B?n ?i?n Nghi?m ?i s? n??c Mi?n nh?ng không ??n n?i, bèn tr? v?.

N??c Mi?n t?i vùng tây nam Vân Nam; giáp gi?i v?i n??c Bát Bách [18] và n??c Chiêm Thành, còn ???c g?i là Mi?n ?i?n. ??i Nguyên r?t th?nh, sau khi bình Th?nh L?c Xuyên [19] , n??c Mi?n bèn ph? thu?c.

Thiên t? nghe r?ng n??c này t?ng n?p c?ng cho nhà Nguyên, nên sai ?i?n Nghi?m, cùng Trình ??u Nam, Tr??ng V?, Ti?n C?u Cung mang chi?u th? ?i s?. B?n Nghi?m ??n An Nam, g?p lúc Chiêm Thành mang binh ??n t?n công, ???ng tr? ng?i không l?u thông, ph?i l?u l?i 2 n?m t?i ?ây, không ti?n ???c. Ban chi?u g?i tr? v?, ch? con Nghi?m v? ???c còn nh?ng ng??i khác ch?t trên ???ng. (Minh Th?c l?c v. 4, q. 1534)

Th?i gian t??ng t? nh? ???c ghi trong “??i Vi?t S? ký Toàn th?”, “Minh Th?c l?c” chép v? vi?c vua Tr?n Du? Tông n??c ta t? tr?n t?i Champa:

Ngày 28 tháng Giêng n?m H?ng V? th? 10 [8/3/1377]

Tr?n ?oan [vua Tr?n Du? Tông] n??c An Nam mang binh giao tranh v?i Chiêm thành, b? ??i b?i t?i ??t Chiêm Thành. ?oan t? tr?n. (Minh Th?c l?c v. 5, t. 1842)

Champa chi?n th?ng càng l?ng l?y bao nhiêu, càng ???c vua nhà Minh o b? b?y nhiêu. Tuy Thiên t? Trung Qu?c v?n còn ban nh?ng l?i hòa gi?i l?y l?, nh?ng ??c bi?t t?ng riêng cho vua Ch? B?ng Nga y ph?c dát vàng, ch?ng t? s? s?ng ái ??c bi?t:

Ngày 1 tháng 10 n?m H?ng V? th? 12 [10/11/1379]

Sai s? ban cho Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? l?ch ??i Th?ng, y ph?c v?n ? dát vàng, l?a là; l?i ban t? th? d? r?ng:

“??o c?a ?? V??ng ??i x? cùng chung m?t lòng nhân, nên c?ng mu?n n?i h?i ngo?i ???c yên ?n vô s?. Chiêm Thành v? trí t?i phía tây nam, cách bi?n, cách núi; nh?ng bi?t l?y l? b?y tôi ph?ng s? Trung Qu?c, m?y l?n c?ng ph??ng v?t. M?i ?ây sai s? c?ng voi, lòng thành ?áng khen. Trong t? bi?u tâu r?ng v?n còn giao tranh v?i An Nam, ??n nay v?n ch?a ch?m d?t. Tuy nhiên Chiêm Thành và An Nam c??ng gi?i ?ã ??nh t? x?a, m?i n??c nên gi? ??t an dân, ch? nên tranh dành, ??o tr?i v?n ghét, không th? không l?y làm r?n, Nay ban cho khanh y ph?c thêu r?ng vàng, ng?a t?t. Khi v?t ??a ??n, hãy nh?n l?y. (Minh Th?c l?c v. 5, t.2017)

S? h?p tác gi?a Trung Qu?c và Champa có ph?n ch?t ch? h?n, qua s? ki?n vua Minh Thái T? ra l?nh cho Qu?ng ?ông, Phúc Ki?n chu?n b? m?y tr?m chi?c thuy?n ?? ??n Champa b?t b?n “gi?c N?y”. Vi?c này ch?ng t? lúc b?y gi? Ch? B?ng Nga ngoài vi?c xâm l?ng n??c ta, còn s? d?ng th?y quân v??n ra ngoài bi?n ?ông gây h?n v?i c? ng??i Nh?t B?n:

Ngày 12 tháng 6 nhu?n n?m H?ng V? th? 20 [27/7/1387]

S?c cho ?ô Ch? huy S? ty [20] Phúc Ki?n t?o 100 chi?c thuy?n ?i bi?n; Qu?ng ?ông ch? t?o g?p b?i s? này, trang b? ??y ?? khí gi?i và l??ng th?c t?p trung t?i Chi?t Giang ?? chu?n b? ??n Chiêm Thành b?t b?n gi?c N?y. (Minh Th?c l?c V. 6, t. 2752; Thái T? q. 182, t. 7b)

S? d?ng quân th?y, quân b?, g?t hái ???c nhi?u chi?n th?ng; Ch? B?ng Nga t? ra kiêu m?n “d?c ngang nào bi?t trên ??u có ai”, coi th??ng ngay c? Trung Qu?c. Qua m?t s?c d? nh?m u?n n?n ??a con kiêu [21] c?a Thiên t?, Minh Thái T? v?ch cho Ch? B?ng Nga bi?t r?ng y nói m?t ???ng làm m?t n?o, gi? làm ??ng c??p ?n ch?n s? voi n??c Chân L?p [Campuchia] c?ng Trung Qu?c và c? tình l? là trong vi?c tri?u c?ng:

Ngày 8 tháng 4 n?m H?ng V? th? 21 [14/5/1388]

Sai Hành nhân ??ng Thi?u ??n d? Qu?c v??ng Chiêm Thành Ha ?áp Ha Gi? r?ng:

“Ng??i s?ng t?i n?i h?i ??o, hi?u l?nh cho dân Di d??i quy?n, n?u không dùng ân và tín ?? cai tr? nuôi d?y dân chúng, thì làm sao có th? làm ch? m?t ph??ng, truy?n cho con cháu, gi? ???c không có m?i lo. M?i ?ây ng??i sai con ??n tri?u ?ình, ta sai Trung s? ??a v? n??c; r?i viên s? này tr? v? trình r?ng hành ??ng c?a ng??i trái v?i ?i?n l?. Lúc ??u Tr?m ch?a tin, ??n lúc Ma Lâm C? trình bày vi?c trong n??c ng??i, ?em so sánh th?y l?i trên th?t ?áng tin, không ph?i là vu cáo.”

Tháng 4 n?m nay l?i ???c An Nam tâu nh? sau:

“Hành Nhân L?u M?n trên ???ng ra kh?i Chiêm Thành ??a 52 con voi do Chân L?p c?ng; Chiêm Thành sai ng??i gi? làm k? c??p ?o?t m?t ¼ s? voi cùng b?t 15 tên qu?n t??ng.

Ta bi?t r?ng ng??i là Di ph??ng nam; nh?ng không ngh? r?ng ng??i v?a tôn kính Trung Qu?c, l?i l?y vi?c c??p c??p bóc làm ngh? nghi?p. Dù r?ng hàng ngày ng??i c??p bóc làm ?i?u b?t ngh?a, thì c?ng ph?i bi?t k? l?n ng??i nh?, k? trên ng??i d??i! Há l?i ??ng ??u m?t n??c l?i dám buông tu?ng khinh l?n Thiên t?. Nh? n?m ngoái ng??i dâng voi và 2 ng??i qu?n t??ng; t? khi cho con ng??i tr? v?, thì tr?n tránh không dâng ti?p! Vi?c làm c?a ng??i c? ti?p t?c nh? v?y thì m?t ?àng không có lòng th? n??c l?n, m?t ?àng thì m?t s? tín ngh?a ?? giao thi?p v?i lân qu?c; ng??i ph?i suy ngh? s?a ??i, ch? ?? h?i v? sau.” (Minh Th?c l?c V. 7, t. 2864-2865; Thái T? q. 190, t. 1b-2a)

Cu?i ??i, tuy Ch? B?ng Nga ch?t tr??c h?ng súng c?a quân nhà Tr?n, nh?ng ng??i ch? ?i?m là m?t viên quan nh? Champa ch?y sang tr?i quân ta, cho bi?t chi?c thuy?n s?n xanh là thuy?n c?a Qu?c v??ng h?n [22] . R?i Th? t??ng La Ngai [23] cho h?a táng xác Ch? B?ng Nga bên b? sông, mang quân Champa tr? v? chi?m n??c, t? lên làm vua. Con và em Ch? B?ng Nga s? b? gi?t, ph?i ch?y sang n??c ta lánh n?n. [24]

T?n bi k?ch này ???c dàn d?ng b?i k? n?i thù; th? ph?m chính là La Ngai [25] , s? Tàu g?i là Các Th?ng (Ko Cheng). M?t v?n b?n trong Minh Th?c l?c chép r?ng, sau khi lên làm vua, Các Th?ng sai s? sang Trung Qu?c dâng bi?u b?ng vàng ti?n c?ng, nh?ng b? vua Thái T? nhà Minh c? tuy?t b?i t?i m?u gi?t v??ng n??c này ?? lên làm vua:

Ngày 7 tháng M?t n?m H?ng V? th? 24 [2/12/1391]

N??c Chiêm Thành sai viên Thái s? ?ào B?o Gia Tr?c dâng bi?u b?ng vàng, ti?n c?ng tê giác, nô t?, v?i vóc. Thiên t? b?o các quan b? L? r?ng:

“?ây do viên quan soán ngh?ch! ?? ti?n c?ng ??ng nh?n. Tr??c ?ây viên quan Chiêm Thành là Các Th?ng gi?t V??ng n??c này t? l?p, nên c? tuy?t.” (Minh Th?c l?c v. 7, t. 3157; Thái T? q.214, t. 1a)

Ngu?n: © 2007 talawas

Hình: Tháp Pô Klong Garai, m?t ki?n trúc Champa c?. Ngu?n: Kimphong.vn.

——————

L?i tác gi?: M?t ng??i b?n t?i Hà N?i, anh N. B. D., bi?t tôi hi?n ?ang d?ch Minh Th?c l?c, nên có nhã ý g?i qua m?ng b?n d?ch b?ng Anh ng? v? Minh Th?c l?c liên quan ??n vùng ?ông Nam Á (Southeast Asia in the Ming Shi-lu) do Singapore th?c hi?n. Xem xong, tôi tr? l?i anh D. r?ng: “Tài li?u r?t có ích trong vi?c tham kh?o ?? d?ch các v?n b?n liên quan Vi?t Nam; riêng v? các n??c khác nh? Chiêm Thành, Chân L?p, Java, Tiêm La v.v… thì hi?n nay tôi ch?a có ý ??nh làm.”

Anh D. có ý ki?n: “Chiêm Thành hi?n n?m trong lãnh th? n??c ta, v?y s? Chiêm Thành là s? Vi?t Nam; anh không nên b? qua.”

Nh?n th?y ?ây là nói ph?i c?a m?t ng??i b?n tr?, tuy xa cách quan san nh?ng g?n g?i trong gang t?c, b?i cùng chung m?t t?m lòng yêu s? Vi?t; nên tôi b?t tay vào vi?c s?u t?m b?n g?c ?? d?ch ti?p. Nhân ti?n rút ra m?t vài s? li?u liên quan ??n ??ng anh hùng c?a Chiêm Thành ?? gi?i thi?u, qua nhan ?? “L?n theo d?u v?t m?t th?i ngang d?c c?a Ch? B?ng Nga”

————–

Chú thích:

[1]N?m 1318, nhà Tr?n phong m?t t??ng Champa tên Th? (Patalthor) lên ngôi, hi?u Ch? A N?ng (hay Thành A v??ng, t??ng ???ng v?i t??c phó v??ng c?a ??i Vi?t). Vì không thu?c dòng dõi b? t?c Cau và D?a, Ch? A N?ng liên t?c b? tri?u th?n ch?ng ??i t? 1323 ??n 1326. ?? có s? chính th?ng, n?m 1323 Ch? A N?ng c? em trai là Pao Yeou Patseutcho ?i s? sang Trung Hoa xin nhà Nguyên công nh?n. Hay tin này, n?m 1326 nhà Tr?n mang quân sang ?ánh nh?ng b? ??y lùi. Chiêm Thành s?ng trong thái bình cho t?i 1342.

N?m 1336 Ch? A N?ng t? tr?n, con ru?t là Ch? M? và con r? là Trà Hoa B? ?? tranh ngôi vua trong 6 n?m, Chiêm Thành s?ng trong lo?n l?c. N?m 1342 Ch? M? b? ?u?i sang ??i Vi?t, Trà Hoa B? ?? chính th?c lên ngôi. N?m 1353, Tr?n D? Tôn ??a Ch? M? v? n??c nh?ng ??n C? L?y (Qu?ng Ngãi) thì b? quân Chiêm ch?n ?ánh, quân Tr?n rút v?, Ch? M? bu?n r?u r?i qua ??i. T? sau ngày ?ó, quân Chiêm Thành liên t?c tràn sang ?ánh phá Hóa châu và Thu?n châu.

N?m 1360, Trà Hoa B? ?? qua ??i, em Ch? A N?ng là Po Binasor (Po Bhinethuor) ???c tri?u th?n tôn lên làm vua, hi?u Ch? B?ng Nga (Che Bonguar). (Theo Nguy?n V?n Huy, “Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam”) BT

[2]Hi?n nay, ta chính th?c dùng tên g?i Champa. V?y, ngo?i tr? ph?n trích d?n t? Minh Th?c l?cs? d?ng tên g?i Chiêm Thành theo ng??i Trung Qu?c, còn l?i, xin g?i là Champa. BT

[3]N??c th?i Minh g?i là Tây D??ng, nay thu?c qu?n ??o Nam D??ng (T? H?i).

[4]Th? c?a vua, có ?óng [d?u] ?n t?.

[5]Trung Qu?c g?i các n??c lân bang b?n ph??ng là “T? Di”; nói chung các dân t?c không ph?i là Trung qu?c thì ???c g?i là Di.

[6]?: M?t lo?i l?a d?t s?i xiên, có hoa v?n.

[7]Chính Sóc t?c ngày ??u n?m, m?ng 1 tháng Giêng. Ngày x?a hàng n?m Trung-Qu?c ban l?ch Chính Sóc cho các n??c lân bang, t??ng tr?ng uy quy?n Thiên t?.

[8]Vua nhà T?ng h? Tri?u. Vua m? ??u tri?u ??i là T?ng Thái T? t?c Tri?u Khuông D?n.

[9]Gi?c N?y: Trung Qu?c x?a th??ng g?i ng??i Nh?t là N?y. Vào th?i nhà Nguyên, t?i Nh?t B?n có cu?c n?i chi?n. Phe mi?n Nam thua, chi?m c? các ??o nh?, r?i mang quân c??p phá t?i b? bi?n Tri?u Tiên Trung Qu?c; mãi ??n ??i Gia T?nh tri?u Minh, H? Tôn Hi?n, Du ??i Du d?p ???c; s? Trung Qu?c goi là “N?y kh?u”.

[10]Qu?c hi?u n??c ta th?i ?ó. BT

[11]Tên n??c ta do nhà Minh g?i. BT

[12]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 154. ( NXB Khoa h?c Xã h?i, Hà N?i, 1998).

[13]Xích = 0,32 mét. Th?n = 1/10 xích.

[14]??ng lý v?n phòng c?a nhà vua.

[15]??n v? hành chánh c?p t?nh th?i Minh, có 15 hành t?nh.

[16]??i Vi?t S? ký Toàn th?, t?p 2, trang 169.

[17]Có th? s? c?nh tranh gi?a các “qu?c gia h?i t?c” ng?u nhiên trùng h?p v?i quy?n l?i Trung Hoa. BT

[18]Bát Bách T?c Ph?: tên n??c x?a, n?m trong lãnh th? phía b?c Thái-Lan hi?n nay, T??ng truy?n Tù tr??ng có 800 v? nên ???c ??t tên nh? v?y.

[19]Ch?a rõ ? ?âu.

[20]Nhà Minh ??t Tam ty t?i khu v?c hành chánh l?n nh? Giao Ch?, Qu?ng Tây v.v… g?m: ?ô Ch? huy s? ty coi v? quân s?, B? chính ty coi v? hành chính, Án sát ty coi v? x? án.

[21]Ch? kiêu này m??n t? b?n ch? Hán trong Chinh Ph? Ngâm “tr?m thiên kiêu”.

[22]– ??i Vi?t S? ký B?n k? Toàn th?, Quy?n VIII, K? Nhà Tr?n, Thu?n Tông hoàng ?? chép: Canh Ng?, [Quang Thái] n?m th? 3 [1390], (Minh H?ng V? n?m th? 23). Mùa xuân, tháng giêng, ngày 23, ?ô t??ng Tr?n Khát Chân ??i th?ng quân Chiêm Thành ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa nó là Ch? B?ng Nga. Khi ?y, B?ng Nga cùng v?i [17b] Nguyên Di?u d?n h?n m?t tr?m thuy?n chi?n ??n quan sát tình th? c?a quan quân. Các thuy?n gi?c ch?a t?p h?p l?i, thì có tên ti?u th?n c?a B?ng Nga là Ba L?u Kê nhân b? B?ng Nga trách ph?t, s? b? gi?t, ch?y sang doanh tr?i quân ta, tr? vào chi?n thuy?n s?n xanh b?o r?ng ?ó là thuy?n c?a qu?c v??ng h?n. Khát Chân li?n ra l?nh các cây súng nh?t t? nh? ??n, b?n trúng thuy?n B?ng Nga, xuyên su?t ván thuy?n, B?ng Nga ch?t, ng??i trong thuy?n ?n ào kêu khóc. Nguyên Di?u c?t l?y ??u B?ng Nga ch?y v? v?i quan quân. ??i ??i phó Th??ng ?ô quân Long Ti?p là Ph?m Nh? L?c và ??u ng? là D??ng Ngang li?n gi?t luôn Nguyên Di?u, l?y c? ??u B?ng Nga. Quân gi?c tan v?. (http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt13.html)
– Sách “Khâm ??nh Vi?t s? thông giám C??ng m?c” chép: “N?m 1389 tháng 10, Chiêm Thành vào c??p Thanh Hóa. Sai Quý Ly ?em quân ?i ch?ng c?. B? thua, Quý Ly tr?n v?. Tháng 11. Quân Chiêm Thành xâm ph?m ??n Hoàng Giang. Tr?n Khát Chân ?em quân ch?ng c?. N?m 1390 tháng giêng, Tr?n Khát Chân ?ánh cho quân Chiêm Thành thua to ? H?i Tri?u, gi?t ???c chúa n??c ?y là Ch? B?ng Nga.”
– Giai tho?i k? r?ng: N?m K? T? (1389), quân Champa l?i sang ?ánh. Th??ng hoàng Tr?n Ngh? Tông sai Tr?n Khát Chân làm ?ô t??ng th?ng l?nh quân Long Ti?p ?i ?ánh gi?c. Lúc xu?t quân, Khát Chân và Th??ng hoàng ??u khóc ti?n bi?t. Quân ta xu?t phát t? sông Lô (t?c sông H?ng), g?p gi?c ? Hoàng Giang. Th?y ??a th? không thu?n l?i ?? ch?ng gi?c, Khát Chân bèn lui quân v? gi? t?i sông H?i Tri?u.
Th?y quân Champa ?óng ? b? phía Nam, th?y và l?c quân Vi?t ?óng ? b? sông phía B?c. Chi?u 24 tháng Giêng, tên ??u b?p c?a Ch? B?ng Nga tên là Ba L?u Kê dâng lên vua món giò heo h?m ch?a ???c m?m. Vua ?n không ngon mi?ng, sai quân ?ánh Ba L?u Kê 30 hèo. S? b? gi?t, ?êm ?y ??u b?p Ba L?u Kê th?a lúc t?i tr?i ?i thuy?n nh? tr?n sang tr?i quân Vi?t ??u hàng, khai báo binh tình c?a Ch? B?ng Nga, ch? vào chi?n thuy?n s?n xanh, cho bi?t ?ó là thuy?n vua. Sáng 25, hai bên khai chi?n. Khát Chân h? l?nh cho quân s? nh?t t? nã tên ??n vào thuy?n Ch? B?ng Nga, thuy?n b? th?ng ván và B?ng Nga trúng ??n ch?t.
Ch? B?ng Nga b? t? tr?n, ch?m d?t m?t trang hùng s?. Có th? nói trong vòng 30 n?m, Ch? B?ng Nga ?ã khôi ph?c l?i nh?ng vùng ?ã m?t t? h?n 300 n?m tr??c ?ó (B? Chánh, ??a Lý và Ma Linh b? m?t n?m 1069; châu Ô, châu Rí n?m 1306). BT

[23]Có tài li?u g?i là La Kh?i. BT

[24]B? ?ánh b?i n?m 1390, t??ng La Kh?i chi?m ???c xác Ch? B?ng Nga mang ?i h?a táng, r?i thu quân v? n??c. V? ?? Bàn, La Kh?i li?n x?ng v??ng và ch?u tri?u c?ng nhà Tr?n tr? l?i. N?m 1391, La Kh?i xin nhà Minh th?a nh?n nh?ng ??n n?m 1413 con c?a ông là Ba ?ích L?i m?i ???c nhà Minh t?n phong.

Chính sách cai tr? kh?t khe c?a La Kh?i gây b?t mãn trong n??c. Vây cánh c?a Ch? B?ng Nga ??u b? La Kh?i thay b?ng nh?ng t??ng s? thân tín, con trai c?a Ch? B?ng Nga tên Ch? Ma Nô Dã Na cùng em là Ch? San Nô s? b? ám h?i ?ã ch?y qua ??i Vi?t xin t? n?n. C? hai ???c nhà Tr?n phong t??c Hi?u chính h?u. N?m 1397, m?t hoàng thân tên Ch? ?à Bi?t, em là M? Hoa, con là Gia Di?p cùng toàn th? gia quy?n sang ??i Vi?t t? n?n. Ch? ?à Bi?t ???c Lê Quí Ly giao tr?ng trách b?o v? biên gi?i phía nam c?a ??i Vi?t ?? phòng nh?ng cu?c t?n công m?i c?a quân Chiêm Thành. N?m 1400, La Kh?i m?t, con là Ba ?ích L?i (Jaya Sinhavarman V) lên ngôi. (Theo Nguy?n V?n Huy, „Tìm hi?u c?ng ??ng ng??i Ch?m t?i Vi?t Nam“) BT

[25]La Ngai ?ã c??p ngôi sau khi Ch? B?ng Nga ch?t, còn k? ph?n b?i tr?c ti?p gây ra cái ch?t c?a Ch? B?ng Nga thì nh? chú thích 22. BT

theo Nghiencuuquocte.org