MỘT CÁI NHÌN TỔNG QUAN PALEI CHAM VÙNG PRANG DARANG

[ka... Amuchandra Luu, Jaka N?ng Tu? Phú, Ysa Cosiem]

Quan tr?ng, vì ?ây là l?n ??u tiên, bài vi?t d? phóng ??a cái nhìn t?ng quan v? l?ch s? hình thành và chuy?n di palei Cham ? Pangdurangga. 

Qua kí ?c c?a Pô Adhya Hán B?ng, M?dôn gru Hán Ph?i [?ã m?t], anh D??ng T?n Ng?c (Chakleng), Pô Gru H??ng (Katuh), ông Th?p V?n Th? [?ã m?t], Gru Châu V?n Kên (Ram), Bá V?n Có [m?t], Ông Ò (Hamu Tanran), Thiên Sanh S? (Palao), Giáo B??i (Cwah Patih), và qua s?u t?m riêng, tôi ghi chép ???c c? kh?i t? li?u quý giá. Nay t?m k?t n?i l?i thành m?t b?n l??c ?? (c?c ng?n) ?? nh?ng ??a con c?a ??t có c? s? nhìn l?i Bhum bh?k pad?k kiak c?a mình.

Ch?c ch?n bài vi?t không th? tránh kh?i các chi ti?t sai, l?ch; tôi r?t c?n s? góp ý và b? sung c?a ng??i ??c. Karun – Sara.

S? th? cho bi?t tên làng Cakling có m?t ít nh?t t? tr??c th? k? X.

Ta b?t ??u t? ?ây, và Sông Lu là ?i?m nh?n ?? nh?n di?n.

SÔNG LU

Sông Lu – Kr?ng M?nôl kh?i t? ??p Tân Giang ch?y xu?ng g?p ??p Katêw. T? ??p này phân thành hai nhánh. Nhánh ch?y qua Ph??c Hà t??i vùng ru?ng làng Thôn - H?u Sanh và Hamu Tanran; nhánh ch?y qua Chakleng ???c g?i là Sông Lu2.

Sông Lu2 b?t ngu?n t? Ban?k (??p) Katêw qua Ban?k Katôr, xu?ng Ban?k Katin r?i Ban?k M?rên. Sau ?ó nó g?p Ban?k Ia Kiak r?i Ban?k Patau. 

Ban?k này cách làng Ram Ga kho?ng 1km v? h??ng Tây Nam. Bin?k Patau - ??p ?á, ng?n n??c t??i ??ng ru?ng xã Ph??c Nam.

Sông Lu2 xuôi xu?ng g?p Bin?k Lim?ng r?i Ban?k Tanông ? làng Hamu Ram. Sông ch?y qua c?u Phú Quý r?i c?u M? Nghi?p, xuôi xu?ng.

PALEI BAL C?NG

Ch?c ch?n ?ây là khu v?c trung tâm kinh thành Virapura mà t? ??u th? k? IX các v? vua Champa tr? vì su?t hai th? k?. Hi?n Bal C?ng là làng Chung M? thu?c th? tr?n Ph??c Dân, ch? tr??c ?ó nó án ng? ngay Phú Quý. Vào ??u th? k? XX, khi ng??i Vi?t ??n ?ông, Cham m?i d?i lên palei hi?n t?i. ??n ??u th?p niên 1960, v?n còn vài gia ?ình Cham tr? l?i, ?? r?i cu?i cùng không còn ng??i Cham nào.

Hi?n nay chúng tôi còn quen g?i Chung M? là palei Birau [làng M?i] là v?y.

? khu v?c nhà anh Thi?n còn l?u d?u ??n th? n?i bà con Cham cúng t? Yang Takuh (Th?n Chu?t). T? ??n th? [?ã ?iêu] này ng??c lên phía b?c kho?ng 2km là C?k Y?ng Patao (Núi ?á Tr?ng).

BÌNH QUÝ

Chakleng x?a có tên là Nha Tranh do ng??i Vi?t ??c tr?i t? âm ti?ng Cham là Chakleng hay Chakling, nay có tên M? Nghi?p thu?c th? tr?n Ph??c Dân. 

B?i là m?t làng c? nên khu v?c xung quanh làng t?p trung nhi?u di tích l?ch s?, trong ?ó có h?n 20 Kut bhaw (Ngh?a trang hoang). ?ây là d?u v?t quan tr?ng nh?t ?? nh?n di?n s? c? trú lâu dài c?a c?ng ??ng Cham Ahiêr.

Tr??c ?ây, dân Chakleng ch? y?u c? trú t?i Takai Tan?h Wak cách làng hi?n t?i non cây s? v? h??ng ?ông b?c, b? ph?n khác ? Bbl?ng Mil r?y nhà Ch? Ki?u cách làng hi?n t?i 400m v? h??ng ?ông nam. Sau ?ó do m?a ??t nhão, dân làng d?n v? n?i bây gi?. 

Gi?a th?p niên 1940-50 n?n d?ch r?i làng b? cháy, l?n n?a h?n n?a dân làng d?i lên r?y Ông Hào Pi?ng cách làng non cây s? v? h??ng nam, t?m c? h?n hai n?m m?i tr? v? ??t c?. 

Chuy?n k? Ông Paxa Muk Chakling th??ng ?i mò cua ? bãi bi?n không ph?i là không liên quan ??n th?c t?. Tr??c 1975, ngay phía ?ông làng còn có Láng tr?ng Bbl?ng Kad?ng ??t cà giang r?ng ??n 30 m?u. T? ?ó xuôi xu?ng làng Thành Tín là vùng n??c l? có nhi?u loài cá cua n??c l? sinh s?ng (xem ph?n palei Cwah Patih).

PALEI RAM

Th? k? XVIII tr? v? tr??c, V?n Lâm c? trú t?i vùng ??t S?n H?i, n?i có Ghur Dil [??m], m?t b? ph?n ? khu v?c Cà Ná (hi?n còn Ghur Kan?k). ??n th?i Nhà Nguy?n, h? bu?c Cham d?i lên phía núi, l?p thành 3 làng: Canah Klau, Canah Dwa, và Canah T?ng (t?c Chà Vin). Hi?n nay d?u v?t Th?ng M?g?k v?n còn.

Cu?c kh?i ngh?a c?a Thak Wa 1833-1834 di?n ra ? ?ây. Kh?i ngh?a th?t b?i, c? ba làng này b? san ph?ng, Minh M?ng cho d?i ng??i V?n Lâm v? Ram Ga ngày nay (n?m 1834). 

Pháp ??n, h? th?ng ???ng rày xe l?a nam mi?n Trung ti?n hành th?p niên 1920, r?i khi Ram Ga hay b? l? l?t, ng??i V?n Lâm d?i làng lên Tabbôk Kr?h (Gò Gi?a), Tabbôk Gah (Gò Bên). S? ki?n nói lên làng V?n Lâm hi?n t?i hình thành không th? tr??c th?p niên 1920.

Th?ng M?g?k ??u tiên c?a V?n Lâm là ? Ram Ga.

Ng??i Ram có Ghur Dil, Ghur Kan?k, m?t s? ? Ghur Dar?k Neh; r?i Ghur Ia Kal?ng [tr??c là ? Ia M?l?n, sau ?ó chuy?n v? g?n làng h?n].

PALEI KATUH

C? dân Cham ch?y lo?n t? mi?n Trung di d?i vào Nam, ??nh c? ? nhi?u vùng khác nhau. M?t b? ph?n l?n d?ng l?i ? Phú Th? bên này c?u An ?ông – Phan Rang. 

Sau ?ó m?t ph?n ?i ti?p ??n palei Cwah Patih. 

B? ph?n còn l?i ??nh c? t?i Dh?ng Kia, giáp ranh phía tây palei Katuh hi?n t?i. 

Ng??i palei Hamu Cr?k có Kut t?i ?ây, ch?ng t? khu v?c này có c? làng Cham Ahiêr. Tr??c 1975, m?t dòng h? palei Hamu Cr?k còn ??n cúng ki?ng, sau ?ó Kut này b? b? hoang h?n.

M?t nhóm khác di d?i lên ??nh c? t?i palei Katuh [khu v?c sân bóng ?á hi?n nay].

Ng??i Cham Awal ??n ?âu l?p Th?ng M?g?k t?i ?ó. Th?ng M?g?k kiên c? ??u tiên dân làng còn nh? ???c d?ng vào n?m 1926, ? palei Katuh c?.

PALEI CWAH PATIH

? Pabah Cr?k g?n ??ng Jam Thir, gi?a palei Katuh và Cwah Patih, dân làng ?ào gi?ng hay sau 1975 ?ào Sông Lu b?t g?p v? sò, h?n, dây th?ng, m? neo… ch?ng t? b? bi?n khi x?a n?m sát làng Cwah Patih. Dù hi?n nay kho?ng cách t? Jam Thir ??n b? bi?n cách kho?ng 5 km.

Cwah Patih thành l?p vào th?p niên 1850. Tr??c tiên, có b?n ch? em t? vùng Phú Th? – Phan Rang kéo xu?ng mi?t Nam l?p ?p. Th?y vùng ??t Ia njak ia njar n??c ch?y quanh n?m r?t thu?n cho vi?c cày c?y, h? ??t c? ng?i t?i ?ó. 

Khi ?y, làng v?n còn r?t hoang s?, k? r?ng có c? g? kuh, g? njei l?n ??n m?t ng??i ôm, c?p beo còn ??y, ?êm nghe ti?ng chúng ?ùa gi?n nghe ?n l?nh. Không l?, nên sau ?ó không lâu m?t trong b?n ch? em b? làm m?i cho loài thú d?.

B?n ch? em ?ào Gi?ng Tre [hai gi?ng, m?t ??c m?t cái – hi?n gi?ng Vuông v?n còn ???c dùng t??i ru?ng] ?? t??i cho cánh ??ng ??n 30 m?u ru?ng. Có th? nói t?t c? ??t ?ai palei Cwah Patih ??u do dòng h? này qu?n.

Cham ??n ?âu không th? b? chuy?n cúng t? th?n. Nhìn tr??c nhìn sau không có ai nh? c?y, ch? c? ph?i t? phong làm Pajau ph? trách t? l?. ?ây là dòng h? l?n nh?t ? palei Cwah Patih t? tr??c ??n nay.

PALEI PALAO & PALEI HAMU CR?K

Tên th??ng g?i là làng Cù Lao, t?c Hi?u Thi?n. Tr??c ?ó c? dân s?ng ? ngoài ??o (??o = palao), Nhà Nguy?n cho d?i vào ??t li?n l?p làng ? khu v?c Cà Ná, ??n th?i Pháp làm ???ng rày xe l?a t?t c? m?i d?i vào palei Palao Klak (làng c?) cách Ram Ga kho?ng 2km v? h??ng nam, hi?n v?n còn Kut t?i ?ó.

Tr??ng ca Xe L?a Ariya Ridêh Apui có nh?c ??n s? ki?n này.

Vi?t Minh n?i lên, dân làng t? ??t c? d?i v? palei hi?n t?i.

Xét v? gi?ng nói, tuy?n Chakleng-Bal C?ng-Hamu Tanran [và palei ph? c?n] g?n nh? phát âm cùng ch?t gi?ng, không l? - b?i h? là c? dân Panrang vùng ??ng b?ng. 

Trong khi ?ó, bà con Ram h?i khác. Khác do - nh? ??i b? ph?n Cham Bini – làng Ram c? trú ? mi?n duyên h?i [S?n H?i, Cà Ná] sau ?ó b? d?n lên trung du [Canah T?ng...]. Ch? t? n?m 1834 bà con m?i chuy?n v? mi?n ??ng b?ng khu v?c trung tâm là Ram Ga. S? “khác” này còn do ng??i Ram là Cham Bà-ni.

Câu h?i ??t ra: T?i sao Hamu Cr?k ngay sát ?ó, và c?ng là Cham Ahiêr, mà gi?ng quá khác? Nguyên do: ng??i Hamu Cr?k m?i t?i. H? v? Panrang cùng “??t” v?i Katuh, sau ?ó chuy?n lên palei c?, ?? cu?i r?t ??n th?i ông D??ng T?n S? làm qu?n tr??ng An Ph??c vào th?p niên 1960, dân làng m?i d?i lên làng m?i bây gi?.

[Chú ý thêm: C?nh sông Nh?t L? Qu?ng Bình c?ng có làng tên Bàu Tró (ng??i Vi?t ? Phan Rang g?i Hamu Cr?k là làng Bàu Trúc, hay Ma Tró), và c?ng làm g?m. Có l? ng??i Hamu Cr?k t? ?ó d?i v? th?ng Panrang ch?ng? Hay h? thiên di vào nam, t?m d?ng ?âu ?ó th?i gian r?i m?i v? ?ây? Chi ti?t này nêu ra ch? ?? tham kh?o].

T?M K?T

Ariya Glang Anak vi?t:

Ra cek Ulik d?k pakhik Phun Dar?ng/ Di graup tapiên ra paw?ng: 

H? c?t quân tr?n gi? trung tâm Pangdurangga/ [trong khi] Kh?p b?n b? h? bao vây…

Còn các làng khác khi ?y ch? g?m vài ch?c gia ?ình, th?m chí ch? là vài nhóm ng??i thân c?n ch?y lo?n h?p l?i. Nh? là, khi Thi?u Tr? lên ngôi n?m 1840, và kêu Cham t? kh?p vùng r?ng núi tr? v?, dân s? Cham Ninh Thu?n ch? v?n v?n 5.000 ng??i!

______________

(*) Bài vi?t ch? khoanh vùng Phun Dar?ng, và vì là b?n tóm l??c nên tác gi? xin mi?n d?n ch?ng ngu?n t? li?u.

Inra Sara