Blogs
Categories
On March 26, 2012
Ng??i Ch?m là m?t dân t?c có n?n v?n minh s?m phát tri?n. H? ?ã xây d?ng m?t V??ng qu?c Champa[1] hùng m?nh m?t th?i trong khu v?c. V??ng qu?c này ?? l?i nhi?u di s?n v?n hóa phong phú. Các thành t? v?n hóa này ???c c?u thành t? s? sáng t?o, ti?p thu và c?i bi?n qua nhi?u ??t, s?m ??nh hình trong s? ?a d?ng.
Champa là m?t qu?c gia ?a dân t?c[2] bao g?m dân t?c Ch?m, các dân t?c vùng Tây Nguyên; trong ?ó ng??i Ch?m là dân t?c ?óng vai trò h?t nhân, chi ph?i m?nh ??n các dân t?c khác; tuy nhiên, trong ph?m vi bài này tôi ch? ?? c?p riêng v?n hóa ng??i Ch?m.
Ng??i Ch?m Vi?t Nam g?m có 161.729ng??i (n?m 2009), s?ng t?p trung ? vùng Ninh Thu?n, Bình Thu?n, An Giang, Tây Ninh, Phú Yên…Tuy nhiên, t? tiên c?a h? v?n s?ng c? trên m?t vùng ??t t? Qu?ng Bình ??n ??ng Nai[3]. Do ?ó không gian v?n hóa c?a h? c?ng tr?i dài trên vùng ??t này.
Y?u t? tâm linh dân gian
Trong v?n hóa Ch?m, ta th?y rõ s? t?n t?i ?an xen gi?a y?u t? tâm linh dân gian trong tôn giáo… . Các t?p t?c, tín ng??ng dân gian hình thành trong quá trình sinh s?ng ???c h? gìn gi? ??n ngày nay. Champa không ph?i là vùng ??t n?y sinh các tôn giáo nh?ng là vùng ??t hình thành nhi?u tín ng??ng b?n ??a.
1.Tri?t lí v? v? tr? nguyên s? thu? h?ng hoang xu?t hi?n tr??c khi Bà La Môn du nh?p vào Champa. Sakkarai Krân ka Nam mâk mang kal lak[4] ghi nh?n: V? tr? ban ??u là m?t cõi h? vô (elak) t?i t?m mù m?t g?m có hai ph?n. Ph?n trên là tr?i (akal). Ph?n d??i là ??t (tanâh riya). Th?n tr?i k?t h?p v?i th?n ??t sinh ra muôn v? th?n (các Po yang), muôn v?n v?t (suk sar) và con ng??i (adam).
Tri?t lí này cho th?y dáng d?p l??ng h?p âm – d??ng hi?n h?u r?t s?m. Nó ?ó xu?t hi?n tr??c khi dòng tri?t lí âm – d??ng[5] t? ?n ?? du nh?p vào Champa.
Tri?t lí trên gi?i thích th? gi?i m?t cách g?n g?i v?i ??i th??ng. ??ng trên m?t ??t ta s? th?y gì tr??c tiên? Ngó lên th?y tr?i. Nhìn xu?ng th?y ??t. ?i?u này th?t tr?c quan.
2. Các l? h?i mang ??m y?u t? tâm linh. Ng??i Champa có r?t nhi?u l? h?i. Sau ?ây là m?t s? l? h?i chính còn t?n t?i hi?n nay.
Các l? h?i ng??i Ch?m có s? k? th?a nhi?u y?u t? c? x?a. X?a ??n ?âu? Có l? chúng ta ph?i ng?c nhiên khi bi?t r?ng v?n hóa b?n ??a ban s? th?i k? s?n b?n hái l??m, s?n xu?t nông nghi?p c? s? v?n còn dáng d?p hi?n h?u trong các l? h?i này. Các tín ng??ng v?n v?t h?u linh, tín ng??ng th? cúng t? tiên là nh?ng hình th?c tín ng??ng nguyên th?y c?a loài ng??i, v?n ???c tìm th?y.
Katé: ?ây là l? h?i t?i nhi?u y?u t? mang tính chi?u sâu v? th?i gian h?n c?. Nó là l? h?i có c?i ngu?n x?a nh?t. Nghi l? này có tr??c khi Bà La Môn du nh?p vào Champa.
?ây nghi l? mang tính tín ng??ng dân gian h?n là ni?m tin tôn giáo. Nó có ?nh h??ng nhi?u t? các nghi th?c Bà La Môn. L? h?i Katé ???c ng??i Ch?m Ahiér[6] ??ng ra t? ch?c. Katé t??ng nh? ??n các anh hùng dân t?c, t? tiên; chính vì th?, nó d? dàng ???c dân t?c hóa, có s? tham d? c?a nhi?u ng??i Awal[7].
Ramâwan: L? h?i này có nhi?u ?i?m t??ng ??ng trong l? Ramadan c?a ng??i H?i giáo chính th?ng. ?ây là l? h?i có s? tôn th? ??m dành cho Allah, nó là bi?u t??ng cho c?ng ??ng Awal; tuy nhiên, l? h?i này c?ng th? cúng t? tiên do k? th?a y?u t? v?n hóa b?n ??a ban s? nh? tôi trình bày tr??c.
L? Ramadan c?a ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ch? tôn th? duy nh?t ??ng t?i cao Allah. H? không th? cúng t? tiên. Tuy nhiên, ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ? Ninh Thu?n v?n ?i th?m m? t? tiên c?a h? vào d?p này. ?i?u này cho th?y h? v?n k? th?a l? Ramâwan c?a Awal.
Rija Nâgar: ?ây là l? h?i ??i di?n cho dân t?c h?n c?. Nó là l? h?i dành chung cho c?ng ??ng Ahiér và Awal. L? h?i này th? Th?n m? x? s? Po Inâ Nâgar và các th?n linh khác vào d?p n?m m?i.
Po Inâ Nagar là ng??i ph? n? có th?t, ???c th?n thánh hóa. Po Inâ Nagar ???c xem là th?y t? c?a ng??i Ch?m. Truy?n thuy?t k? r?ng Po Ina Nagar là con gái c?a th?n Po Kuk ???c ngài sai xu?ng tr?n gian ?? giúp ng??i Ch?m xây d?ng v??ng qu?c. Bà d?y ng??i Ch?m tr?ng lúa, d?t v?i, nuôi t?m,…
3.Thông th??ng nhi?u dân t?c ch? sáng t?o ra ?i?u múa nh?m m?c ?ích gi?i trí, nh?ng ng??i Champa không d?ng l?i ? ?ó. Ngoài nh?ng ?i?u múa mô ph?ng các ho?t ??ng s?ng th??ng ngày nh? hái rau qu?, chài l??i, g?t lúa…Ng??i Champa còn sáng t?o các ?i?u múa nh?m vào vi?c th? th?n linh. Ng??i ta th?ng kê có ??n 80 ?i?u múa[8] t??ng ?ng v?i 80 v? th?n.
Ng??i Ch?m có nhi?u ?i?u múa nh?ng chung quy ta x?p chúng vào 4 ki?u c? b?n: Biyén, Kmân, Mrai, Chron. ?ây là tên c?a 4 loài chim: công, ?i?u c?m, gà lôi, ngang.
Theo truy?n thuy?t, Po Ina Nagar n?m l?y 4 vì tinh tú cho n? ra 4 con chim trên. Bà cùng các nàng tiên c??i xu?ng tr?n gian. Khi nhìn nh?ng con chim trên bay l??n ??p ng??i Ch?m ?ã b?t ch??c ??ng tác này ?? sáng t?o 4 ki?u múa mang tên 4 loài chim này. V? sau nhi?u ??ng tác múa ???c sáng t?o thêm.
Múa ???c xem là m?t hình th?c g?i g?m lòng bi?t ?n ??i v?i th?n linh. Chính vì ?i?u này, múa hi?n h?u trong các l? Rija. Nhi?u dân t?c khi th? cúng th?n linh th??ng ph?i trang nghiêm, nh?ng trong l? Rija ng??i Ch?m nh?y múa r?t vô t?.
4. ??i v?i nhi?u dân t?c ?n u?ng là m?t l?i sinh ho?t không m?y may liên quan gì ??n tâm linh nh?ng ng??i ta ph?i b?t ng? khi th?y ng??i Ch?m Ahiér và Awal th?c hành m?t nghi th?c tâm linh. ?ây là nghi th?c thu?c tín ng??ng ?a th?n.
M?i l?n u?ng r??u, bia h? s? ?? xu?ng ??t vài gi?t ?? kính m?i th?n linh. M?i l?n có th?c ?n ngon thu?c các món th? cúng truy?n th?ng nh? chè, th?t gà,… h? ??u th?c hành nghi th?c này. H? nh?m vài l?i c?u s? che ch? c?a th?n linh.
5. Nh?ng thai nhi trong quan ?i?m c?a bác s? nó v?n ch? là ph?n máu th?t ??n thu?n. Phá thai ngày nay tr? nên ph? bi?n. H?n n?a, hi?m th?y dân t?c nào ?? ý ??n linh h?n c?a thai nhi b?t h?nh. Ng??i Ch?m thì khác.
Nh?ng thai nhi ch?a ra ??i, g?p m?t s? c? b?t h?nh ph?i giã t? khi m?i còn ? trong b?ng m?. Ng??i Ch?m có t?c Mbuic haluk ?? t??ng nh?, b?i ??p cho sinh linh b?t h?nh này. Linh h?n c?a các thai nhi này c?ng ???c xem là thành viên trong các linh h?n c?a dòng t?c ? th? gi?i bên kia.
N?u ng??i ph? n? b? s?y thai ? quê thì các Po Acar[9] s? l?y m?t n?m ??t ? n?i nó ?? t??ng tr?ng cho thi th? thai nhi. N?u ng??i ph? n? s?y thai ? n?i xa l? thì các Po Acar ra c?nh làng v? h??ng nam l?y m?t n?m ??t ?? t??ng tr?ng cho thi th? thai nhi. N?m ??t này ???c n?n theo hình ng??i, qu?n qua vài l?p v?i tr?ng. “Thi th? c?a thai nhi” ???c Po Acar m?c nhi?u l?p “áo”. “Áo” là m?t d?i kh?n màu tr?ng nh? ???c c?t theo hình thù t??ng tr?ng áo ng??i quá c?[10]. “Thi th? c?a thai nhi” ???c Po Acar th?c hi?n nghi th?c t?m, r?i chôn trong Ghur[11], t??ng t? ng??i ch?t.
Trong Mbuic haluk, ng??i ta s? “g?i” nhi?u qu?n áo, ?? sinh ho?t c?a tr? con cho thai nhi. Các v?t d?ng này ???c Po Acar th?c hi?n nghi th?c ??c vài ?o?n kinh Qu’ran[12] c?a ng??i H?i giáo Bàni, ?? trao cho linh h?n c?a thai nhi b?t h?nh.
?ây là nghi l? mang giá tr? nhân v?n sâu s?c. Mbuic haluk c?n ???c gi? gìn, l?u gi? cho ng??i Ch?m Awal.
6.B? trí nhà c?a là công vi?c c?a k? s?. ?ó là cách ngh? c?a nhi?u dân t?c. Ng??i Ch?m không ch? có v?y. Làm nhà, ng??i Ch?m Awal th??ng h??ng m?t nhà v? phía aia harei tamâ (h??ng tây). H? tin r?ng, làm nhà theo h??ng này s? làm ?n phát ??t, s?m tr? nên giàu có.
V? trí ??t ngôi nhà c?ng v?y. Ai có d?p ??n th?m các làng ng??i Ch?m s? phát hi?n m?t ?i?u r?t thú v?. Các ngôi nhà ???c s?p x?p theo m?t dãy th?ng. Hai bên dãy nhà là hai con ???ng th?ng táp. T?c này ?ã t?o ra m?t không gian r?t thoáng cho các làng ng??i Ch?m. Trông r?t ng?n n?p.
7.Ng??i Ch?m xem phun bet (cây b? ??) là n?i trú ng? c?a nhi?u v? th?n, có c? ma qu?. H? c?m th?y s? hãi khi ?i qua. H? tin r?ng cây này mang l?i nhi?u ?i?u r?i ro, vì th? r?t không ?a. Tuy nhiên h? không dám ch?t b?. H? tin r?ng n?u ??ng ch?m ??n cây này th?n linh, ma qu? s? khi?n h? g?p nhi?u b?nh t?t.
8. ??i v?i ng??i Thiên Chúa, m?i l?n g?p ?i?u r?i ro h? s? c?u nguy?n ?? Chúa giúp ??. Còn ng??i Ch?m thì sao? H? s? c?u mong s? che ch? c?a Po sang. H? tin r?ng Po sang luôn dõi theo b??c chân c?a h? ?? che ch?. Po sang là các linh h?n t? tiên quá c?. Ng??i Ch?m c?m th?y t? tin khi ???c Po sang che ch?. ?i?u này ch? có ? ng??i Ch?m Awal, Ahiér. Ng??i Ch?m Islam c?u mong s? giúp ?? t? Th??ng ?? Allah.
9.Sinh ra ???c m?t ??a con kh?e m?nh là mong mu?n và ni?m h?nh phúc l?n lao c?a ng??i m?. Trong th?i kì mang thai các bà m? không ???c nhìn th?y nh?ng hình ?nh kì d? vì s? s? sinh ra nh?ng ??a con t?t quy?n. Khi sinh con ra còn non tháng, các bà m? s? tránh g?p ng??i l?. Và ??t bi?t trong sân nhà có ??t l?a sáng. T?t c? ?i?u này ??u là ni?m tin tâm linh nh?m tránh ?i?u r?i ro.
V? t?c ??t l?a có th? ???c gi?i thích nh? sau.: Bu?i ??u ban s? có nhi?u r?ng r?m kèm theo thú d?, và d? nhiên là không th? lo?i tr? k? x?u l?ng lách trong bóng t?i, và c? ma qu? - n?i s? hãi vô hình. Bóng t?i mang l?i s? s? hãi cho các bà m?. ?i?u này gây tâm lí lo ng?i. Ánh sáng c?a l?a s? mang l?i ni?m tin cho h?. Y?u t? này hình thành t?c cho ??n ngày nay.
10. Ph? n? s? h?u nhi?u v? ??p. Ph? n? lôi cu?n tâm h?n c?a nhi?u chàng trai, mang l?i s? say mê cho các chàng trai. Ph? n? r?t ??p. Chính vì ph? n? r?t ??p nên ng??i Ch?m c?ng s? ma qu?, th?n linh làm mê ho?c. Th?n linh ??i v?i h? không ph?i v? nào c?ng mang l?i ?i?u t?t. Các cô gái tr?, ??t bi?t là các thi?u n? tránh th? tóc khi ?i qua bóng t?i. Khi t?m ven sông su?i h? c?ng không buông xõa tóc ?? tránh Patao aia khap (Th?n n??c gây mê ho?c).
?i?u thú v? ? ?ây là s? trân tr?ng, quí hóa c?a tình yêu ?ôi l?a. M?t khi ?ã yêu m?t ng??i con gái nào thì b?n s? h?p hòi. H?p hòi vì mu?n riêng t? c?m nh?n v? ??p c?a ng??i yêu. Không ng??i nào khác ???c phép c?m nh?n v? ??p c?a các cô gái ngoài ng??i yêu c?a nàng. ?ây th? hi?n s? bí ?n c?a tình yêu. Vì th?, h? không mu?n b?t kì m?t th? ma qu?, k? c? th?n linh nào chiêm ng??ng s?c ??p c?a nàng. Khi m?t ng??i con gái buông xõa tóc s? t?o ra nét g?i c?m. Nét g?i c?m này ch? riêng ng??i yêu c?a nàng chiêm ng??ng. Th?t là m?t ?i?u kì bí trong tình yêu ?ôi l?a!
11. Ng??i Kinh quan ni?m h? s? giao c?m ???c v?i linh h?n th? gi?i bên kia và các th?n thánh qua vi?c th?p nhang. Khói nhang bay ngun ngút s? kh?i d?y ni?m tin tâm linh cho h?. Ta th??ng th?y nhi?u ng??i Kinh th?p nhang th? t? tiên. H? c?ng th? Ph?t, các v? B? tát… qua cây nhang cháy ?? r?c. Ng??i Ch?m thì ni?m tin tâm linh ???c kh?i d?y qua ng?n l?a pang jién (n?n), khói gihluw asar (tr?m h??ng).
Pang jién ???c làm b?ng sáp ong. Ng??i ta th??ng th?p sáng pang jién khi cúng t? tiên th?n linh. Trong l? Ramâwan, h? ??a ra l?i ??i tho?i v?i ng??i quá c? c?u mong ?i?u an lành qua ng?n l?a c?a các pang jién. Trong l? Rija praong[13]có nhi?u pang jién kh?ng l? cao 1 – 1.5 m ???c th?p sáng ?? làm ý ni?m tâm linh.
Champa v?n n?i ti?ng là x? s? c?a tr?m h??ng. Nhi?u nhà th? ng??i Ch?m t?n nhi?u màu m?c ?? ca ng?i tr?m h??ng. Tr?m h??ng tr? thành m?t ?? tài trong nhi?u bài v?n, bài th? gi?ng nh? các cây tùng, cúc , trúc, mai… ??i v?i v?n h?c Hán. Tr?m h??ng là lo?i cây có giá tr? kinh t? cao. Tr?m h??ng không ch? mang l?i s? giàu có v? v?t ch?t cho c? dân Champa mà còn mang l?i ??i s?ng tinh th?n phong phú. Gihluw asar khi ??t s? t?a ra nhi?u khói. Khói Gihluw asar không có mùi gây h?c nh? nhang. Trong l? t?o m? c?a ng??i Ch?m Awal h? th??ng ??t gihluw ?? giao c?m v?i linh h?n t? tiên. Gihluw asar c?ng kh?i d?y ni?m tin tâm linh không kém pang jién.
Tôn giáo
Tôn giáo chi ph?i nhi?u ??n các nghi l? phong t?c. Nó nh? m?t khung x??ng t?o d?ng b? d?ng c?a n?n v?n hóa, qua ?ó các nghi l? phong t?c ???c hình thành. Ng??i Ch?m theo hai tôn giáo chính: Bà La Môn và H?i giáo.
1.Bà La Môn ???c du nh?p vào Champa t? th? k? th? IV[14]. Bà La Môn (Brahman) v?n là danh t? ch? m?t ??ng c?p ? ?n ?? g?m các tu s?, tri?t gia, h?c gi?, các ch?c s?c tôn giáo. Bà La Môn là tôn giáo ???c hình thành ? ?n ?? vào kho?ng n?m 1.500 tr??c Công nguyên, ch? tr??ng th? ?a th?n (polytheism).
Các v? th?n Brahma (??ng sáng t?o), Vishnu (??ng b?o t?n), Shiva (??ng h?y di?t) chuy?n hóa l?n nhau trong m?t Trimurti (tam v? nh?t th?). N?u nh? ? ?n ??, Brahma ???c tôn th? n?i tr?i so v?i các v? th?n kia, thì ??i v?i ng??i Champa, h? ?ã ti?p bi?n tôn giáo này: Th?n Shiva ???c tôn th? v??t tr?i h?n h?n. Qu? v?y, ng??i Champa ?ã bi?n Brahma giáo thành Shiva giáo. Th?n Shiva ???c th? d??i d?ng hình t??ng Linga[15].
2.H?i giáo Bàni ???c du nh?p vào Champa t? cu?i th? k? th? X[16] nh?ng ch? th?c s? bi?u hi?n m?nh ? th? k? XVII[17].
Ban ??u, ng??i Bàni ch? th? duy nh?t ??ng t?i cao Allah. Cách hành l? c?a h? c?ng mang nhi?u nét t??ng ??ng v?i c?ng ??ng H?i giáo qu?c t?. Po Aulaoh[18]?ã ?i hành h??ng Thánh ??a La Macque.
3.N?m 1471, thành Vijaya (?? Bàn) b? th?t th?. Champa b??c vào ng??ng kh?ng ho?ng nhi?u m?t. Ni?m tin vào các v? th?n Bà La Môn b? gi?m sút. ?n ?? c?ng không còn liên h? v?i Champa n?a.
Ng??i Champa mu?n tìm ki?m m?t ch? d?a m?i v? tinh th?n. Nhi?u ng??i Champa ?ã c?i ??o vào H?i giáo. ??n th? k? XVII, s? l??ng tín ?? H?i giáo ?ã chi?m ½ dân s?[19]. Mâu thu?n tôn giáo di?n ra gay g?t.
Po Romé[20] ch? tr??ng m?t cu?c c?i cách cho dung hòa hai tôn giáo này. Ng??i Bà La Môn th? c? Allah, và ng??i Bàni th? luôn các v? th?n Bà La Môn. ??ng th?i, ông còn cho k?t h?p v?i m?t s? tín ng??ng dân gian b?n ??a. ?ó là ?? thuy?t gi?i quy?t mâu thu?n tôn giáo và tìm ch? d?a v? tinh th?n c?a ông. V? chính tr?, ông mong mu?n h?p nh?t c?ng ??ng Ch?m, tránh b? chia r?.
V? cu?c c?i cách này, ng??i Ch?m hi?n nay còn t?n t?i ý ki?n b?t ??ng. M?t s? ng??i Ch?m H?i giáo chính th?ng ph?n bi?n l?i, vì cho r?ng cu?c c?i cách này ?ã ph?m nhi?u ?i?u lu?t quan tr?ng c?a ng??i H?i giáo.
Hi?n nay, nhi?u h? ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n, Bình Thu?n v?n còn th?c hi?n theo thành qu? c?a cu?c c?i cách tôn giáo này. H? th? nhi?u tín ng??ng ?a th?n b?n ??a, g?i chung là ngap yang. Ngap yang ph? bi?n là các nghi l?: ngap tanâh riya (cúng th?n ??t), ngap pabaiy (t? dê cho th?n, c?u mong ?i?u lành), …
Tuy nhiên, ng??i Bàni có xu h??ng ??n gi?n hóa các l? ngap yang, t? b? m?t s? l? ngap yang mà h? cho là không c?n thi?t. Trong cách hành l? c?a các tu s?, h? t?p trung tôn th? Allah. Ng??i Bà La Môn c?ng ??n gi?n hóa nhi?u l? ngap yang h?n.
4.H?i giáo chính th?ng (Islam) là m?t tôn giáo ??c th?n, ch? tôn th? ??ng t?i cao Allah.
H?i giáo ra ??i t? th? k? VII, t?i bán ??o ? R?p, do Thiên s? Muhammad[21]nh?n m?c kh?i c?a Th??ng ?? truy?n l?i cho con ng??i qua thiên th?n Jibrael. Tín ?? H?i giáo c?ng tin r?ng Muhamed là v? Thiên s? cu?i cùng ???c Allah m?c kh?i Thiên kinh Qu’ran
Sau nh?ng l?n th?t b?i tr??c ?oàn quân Nam ti?n c?a ??i Vi?t. Ng??i Champa b?t ??u di c? vào Campuchia, di?n ra m?nh m? vào các n?m 1471, 1692, 1832. H? ti?p thu giáo lí Islam t? ng??i Mã Lai ? ?ây, hình thành C?ng ??ng Ch?m H?i giáo chính th?ng.
Th? k? XIX, nhi?u ng??i Ch?m ? Campuchia b? ng??c ?ãi, bu?c ph?i di c? sang lánh n?n tr? l?i Vi?t Nam. H? ???c nhà Nguy?n cho ??nh c? ven sông Mékong, An Giang. H? thành l?p 7 ngôi làng. Các giáo lu?t Islam ???c tuân th? nghiêm ng?t. V? sau, b? ph?n ng??i Ch?m ? ?ây di c? sang sinh s?ng ? nhi?u vùng trong Thành ph? H? Chí Minh, ??ng Nai.
Th? k? XX, m?t s? ng??i Ch?m Ninh Thu?n ti?p nh?n Islam t? b? ph?n ng??i Ch?m Islam Thành ph? H? Chí Minh. H? ??n truy?n giáo cho ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n. Ng??i Ch?m ? ?ây còn g?i Islam là Asulam hay Akhlam. C?ng ??ng này sinh ho?t ??c l?p so v?i ng??i Ch?m H?i giáo Bàni. Hi?n nay, Islam có xu h??ng t?ng lên.
Quan ?i?m
Trong quá trình sinh s?ng, ng??i Ch?m ?ã sáng t?o nhi?u giá tr? tinh th?n trong ??i s?ng tâm linh mang tính c? k?t c?ng ??ng dân t?c. H? luôn luôn ?i tìm s? lí gi?i trong nhân sinh quan v? v? tr? và ??i th??ng. H? có ý th?c gìn gi? nét ??p v?n hóa mà t? tiên ?? l?i, nh?ng không ng?n ng?i c?i bi?n m?t s? l? nghi cho phù h?p v?i hoàn c?nh xã h?i, và c?ng ??ng ý ti?p nh?n cái m?i. Các ?i?m khác bi?t này không t?n t?i ??c l?p mà luôn ??u tranh và b? sung l?n nhau. ?i?u này t?o ra s? phong phú trong ??i s?ng tâm linh ng??i Ch?m.
Tôi ???c s? h?u dòng máu c?a m?t dân t?c có n?n v?n hóa ?? s?. Tôi c?m th?y t? hào v? các tinh hoa trong n?n v?n hóa c?a dân t?c. N?n v?n hóa ?y th? hi?n s? nh?y c?m tr??c s? huy?n bí c?a cu?c ??i. H? không ng?ng mò m?m tìm hi?u s? huy?n bí ?y. ?ây chính là lí do khi?n h? ti?p nh?n và sáng t?o nhi?u giá tr? v?n hóa tâm linh làm ch? d?a cho ??i s?ng tinh th?n.
1.Ta là ai? ??ng tr??c v? tr? bao la này, con ng??i luôn tr?n tr?. Qu? là m?t ?i?u ngu ng?c n?u con ng??i không ??t câu h?i và tìm cách lí gi?i ?i?u ?ó. Và qu? là m?t dân t?c không khôn ngoan khi không tr?n tr? ?i?u này. Các lí gi?i v? v? tr? và ??i th??ng trong các tri?t lí tín ng??ng, tôn giáo dù ?úng hay sai v?n th? hi?n m?t quá trình tìm tòi ?áng ghi nh?n.
S? tò mò khi?n con ng??i ?i tìm s? lí gi?i. S? lí gi?i nguyên s? v? th? gi?i c?a con ng??i ph? thu?c nhi?u vào tính ch? quan. Nh?ng tính khách quan c?ng không th? có n?u không d?a trên c? s? tính ch? quan. Khoa h?c không th? ??ng v? trí cao n?u b? qua các tri?t lí tôn giáo ban s?. Khoa h?c ???c th?c nghi?m ch?ng minh tính chân lí nh?ng nhi?u tri?t lí tín ng??ng, tôn giáo c?ng ???c ch?ng minh qua ho?t ??ng th?c ti?n; tuy ta không th? không ph? nh?n m?t s? thành t? l?c h??ng, nh?ng ai dám kh?ng ??nh r?ng các chân lí trong khoa h?c là hoàn toàn ?úng?
Khi nói v? quan ?i?m gi?a khoa h?c và tín ng??ng, tôn giáo ng??i ta th??ng ngh? v? s? ??i l?p. Th?c ra g?a hai khái ni?m này có b? sung l?n nhau. Các quan ?i?m trong tín ng??ng, tôn giáo g?i ra nhi?u ?? tài, v?n ?? cho khoa h?c nghiên c?u. Và có r?t nhi?u ki?n th?c trong các b? kinh thánh c?a các tôn giáo ???c khoa h?c xác nh?n tính ?úng ??n.
2.Con ng??i nhìn nh?n th? gi?i qua nhi?u nhãn quan khác nhau. Cách nhìn nh?n khác nhau này ?ã sinh ra nhi?u ?i?u phong phú trong sinh ho?t v?n hóa. Th?t là m?t ?i?u hoang v?ng, r?p khuôn n?u nh? các n?n v?n hóa trên th? gi?i cùng quy t? m?t nhân sinh quan. Th?t là m?t l? h?ng ki?n th?c khi ng??i ta so sánh giá tr? cao – th?p gi?a các n?n v?n hóa. Vì v?y, các giá tr? v?n hóa tâm linh c?a ng??i Ch?m không th? b? ?ánh giá th?p h?n so v?i các giá tr? tâm linh c?a n?n v?n hóa khác.
3.Sati – m?t t?c hình thành ? ?n ?? có ?nh h??ng ??n Champa. ?ây là m?t thành t? trong th? gi?i quan v? tôn giáo b? sai l?ch. Nhi?u ng??i th??ng l?i d?ng ?i?u này ?? h? b? ??i s?ng tâm linh Champa.
Sati v?n là tên c?a v? th?n Shiva. Khi Shiva ch?t, vì quá th??ng ch?ng, nàng nh?y vào l?a trong ?ám thiêu. Do nh?n th?c con ng??i lúc này còn h?n ch?, s? vi?c này phát sinh thành m?t t?c.
? ?n ??, nhi?u ph? n? ph?i ch?u vào l?a trong ?ám thiêu c?a ch?ng. Tuy nhiên, khi ?nh h??ng vào Champa, ch? có hoàng h?u m?i vào l?a trong ?ám thiêu c?a vua; ??c bi?t vi?c này ph?i ???c s? ??ng ý c?a hoàng h?u. Ng??i Champa m?c dù có b? ?nh h??ng Sati nh?ng h? v?n h?n ch? ??n m?c t?i thi?u. ?i?u này nhi?u dân t?c khác c?ng theo Bà La Môn không th? làm ???c. ?ây ch?ng ph?i là m?t b??c ti?n b?, m?t s? ??t phá ?ó sao?
??i s?ng tâm linh ng??i Ch?m là th?. R?t phong phú! Ng??i Ch?m bi?t ti?p nh?n v?n hóa c?a các n?n v?n minh khác, và sáng t?o các giá tr? m?i t? n?n v?n minh này. Ng??i Ch?m c?n ý th?c ?i?u này ?? làm vun ??p ni?m t? hào dân t?c. ??ng th?i h? c?ng ph?i b?o v? nét ??p này. Các giá tr? tâm linh là thành t? tinh th?n quan tr?ng trong v?n hóa Ch?m.
Posted in: Văn hóa Champa