KIẾN TRÚC - DIÊU KHẮC

Trong di s?n v?n hoá ng??i Ch?m hi?n nay n?i b?t nh?t là h? th?ng ??n tháp, ?iêu kh?c, t??ng th?, thành quách, bia kí…H?u h?t t? Mi?n Trung cho ??n Tây Nguyên, n?i nào có ng??i Ch?m sinh s?ng thì h? ??u xây d?ng ??n tháp ?? th? th?n. ?i?u ?ó cho ta th?y t?m quan tr?ng ??n tháp ??i v?i ng??i Ch?m. Th? nh?ng hi?n nay, trong t?ng s? kho?ng 250 di tích ?ã ???c ng??i Pháp th?ng kê, ch? còn 20 nhóm ??n tháp v?i 40 công trình còn t?m ??ng v?ng.

Theo bi kí cho bi?t, ngay vào th? k? th? V – VII ng??i Ch?m ?ã xây d?ng ??n tháp ?? th? th?n. Tr??c ?ó, t?i thánh ??a M? S?n (Qu?ng Nam – ?à N?ng) ng??i ta ?ã tìm ???c d?u v?t m?t ngôi ??n b?ng g? th? th?n Siva – Bhadravarman. Ti?p sau ?ó và kéo dài cho ??n th? k? XVII các ??n tháp Champa ti?p t?c ra ??i mang nhi?u phong cách khác nhau nh? M? S?n, Trà Ki?u, B?ng An, Chiên ?àng (Khánh Hoà), Po Kluang Garai, Po Rame (Ninh Thu?n), tháp Po Sah In?, Po Dam (Bình Thu?n), Tháp Yang Pruang (Tây Nguyên)… T?t c? ??n tháp Ch?m ???c xây d?ng ?? th? ba v? th?n chính: Siva, Vishnu, Brahma. V? sau tháp Ch?m ngoài th? th?n ?n giáo h? còn th? các v? vua Ch?m nh? tháp Po Kluang Garai, Po Rame (Ninh Thu?n).

Nh?ng ??n tháp Ch?m ??u có ??c ?i?m chung là m?t c?m ki?n trúc bao g?m m?t tháp trung tâm hình vuông, mái thôn nh?n “t??ng tr?ng cho ng?n núi Mêru - ?n ??, trung tâm v? tr? n?i ng? tr? c?a thánh th?n”. Xung quanh tháp chính là nh?ng tháp chính là nh?ng tháp nh? n?m theo v? trí 4 h??ng t??ng tr?ng cho các l?c ??a và ngoài cùng là hào rãnh, bi?u t??ng c?a ??i d??ng. S? ?? ki?n trúc ?ó ???c xây d?ng theo khái ni?m v? tr? lu?n c?a ?n ??.

Tháp còn có m?t ??c ?i?m chung là xây b?ng g?ch, có 4 m?t hình vuông ??i x?ng nhau. M?t tr??c h??ng v? phía ?ông có c?a ra vào còn 3 m?t còn l?i ? 3 h??ng (tây, nam, b?c) có ba c?a gi?. Tháp Ch?m th??ng có 3 t?ng ???c c?u trúc nh? nhau, m?i t?ng càng lên cao càng thu nh? d?n và k?t thúc b?ng m?t Linga b?ng ?á trên nóc tháp. K? thu?t xây d?ng và ch?t k?t dính tháp Ch?m nh? th? nào ??n nay v?n còn nhi?u bí ?n ch?a gi?i mã ???c ??i v?i nh?ng nhà nghiên c?u. G?n m?t th? k? trôi qua, ngày trong nh?ng n?m ??u th? k? XX các nhà nghiên c?u ng??i Pháp nh? G. Maspero (1928), J. Clayes, H. Pamertier (1948), Wawrenersk và Skibinski (1937)… ?ã ??a ra nhi?u gi?i thi?t, th? nghi?m v? ch?t k?t dính c?a các viên g?ch trong k? thu?t xây tháp ng??i Ch?m. Các ý ki?n c?a tác gi? nêu trên t?u trung l?i thành 4 gi? thuy?t nh? sau:

- Trong k? thu?t xây tháp, ng??i Ch?m nung g?ch toàn kh?i ho?c nhi?u l?n ?? các viên g?ch t? k?t dính v?i nhau.

- S? d?ng ch?t k?t dính (ch?t keo, ph? gia) trong vi?c xây g?ch.

- Mài g?ch v?i m?t ti?p xúc ?? g?ch t? k?t dính v?i nhau.

- Dùng k? thu?t x?p g?ch nung s?n.

T?t c? nh?ng gi? thuy?t trên, m?c dù hi?n nay ???c h? tr? b?ng ph??ng pháp phân tích khoa h?c th?c nghi?m hi?n ??i, tiên ti?n nh?ng k?t qu? v? ch?t k?t dính, v? k? thu?t xây d?ng tháp Ch?m v?n ch?a ???c làm sáng t?. Ti?p t?c công vi?c nghiên c?u c?a các tác gi? ?i tr??c, sau n?m 1975 các tác gi? Vi?t Nam nh? Cao Xuân Ph?, Tr?n K? Ph??ng, Ngô V?n Doanh… c?ng ?ã m?t khá nhi?u công s?c nghiên c?u tháp Ch?m nh?ng ch?a có gì m?i h?n. “H?u h?t các gi? thuy?t” nghiên c?u sau n?m 1975 g?n nh? l?p l?i các gi? thuy?t tr??c 1975 c?a các nhà nghiên c?u ng??i Pháp”. Tháp Ch?m v?n ?ang còn bí ?n, ch?a ???c khám phá.

Cùng v?i ki?n trúc, ?iêu kh?c Champa c?ng th? hi?n ???c v? ?a d?ng, ??c ?áo. Nh?ng ?? tài ?iêu kh?c Ch?m là nh?ng t??ng th? Siva, Vishnu, Brahma. Ngoài nh?ng v? th?n trên, v?t th? ? tháp Ch?m ph? bi?n v?n là c?p Linga-Yoni. Ngoài t??ng th? các v? th?n chính, ?iêu kh?c ? ??n tháp Ch?m còn trang trí b?ng t??ng th? V? n? (apsara), ng??i c??i ng?a ?ánh c?u; nh?ng con v?t huy?n tho?i nh? Garuda, Kala, bò th?n Nandin. Nh?ng c?nh ch?m kh?c trang trí ? các b? th?, ?iêu kh?c Ch?m ph?n l?n ?nh h??ng v?n hoá ?n ??. Ch?ng h?n b? th? Trà Ki?u ch?m kh?c 4 c?nh quanh ?ài th? k? chuy?n tr??ng ca Ramayana (ch? ?? l? c??i công chúa Sita). B? th? M? S?n E1 di?n t? c?nh sinh ho?t l? nghi tôn giáo c?a ??o s? ?n và nh?ng c?nh tr?m t?, gi?ng ??o múa hát, luy?n thu?c ch?a b?nh. ?iêu kh?c Ch?m ?ã th? hi?n nhi?u ?? tài phong phú, ?a d?ng. M?t s? tác ph?m ?ã tr? thành ki?t tác mà tiêu bi?u là t??ng V? n? Trà Ki?u (Apsara) ???c ?ánh giá là “??nh cao c?a ngh? thu?t t?c t??ng Champa và c?a c? mi?n ?ông Nam Á”.

Ngh? thu?t ?iêu kh?c, ki?n trúc Ch?m tuy có nh?ng nét ?nh h??ng v?n hoá ?n ??, Indonesia, Kh?me nh?ng h? không ti?p thu, sao chép m?t cách nguyên v?n mà luôn c?i biên sáng t?o trên c? s? v?n hoá b?n ??a. Ng??i Ch?m m?t th?i tôn th?, ?? cao Siva ?n ?? nh?ng Siva c?a ng??i Ch?m không gi?ng Siva ?n ??, Siva Ch?m v?n h??ng v? n? tính, g?n g?i v?i tín ng??ng th? m?u (In?) c?a ng??i Ch?m và luôn k?t h?p v?i Linga – Yoni (tín ng??ng ph?n th?c). V? sau t?c th? Siva ???c g?n v?i t?c th? Vua - Th?n (Mukhalinga). ?i?u ?ó th? hi?n ???c tính b?n ??a - m?t cá tính riêng trong t?c th? th?n c?a ng??i Ch?m. C?ng nh? các m?u ?? ?iêu kh?c, ki?n trúc Ch?m luôn d?a vào môtíp c?a ?n giáo ?? r?i bi?n hoá thành cái riêng mình. Ch?ng h?n tháp Ch?m ch? xây b?ng g?ch, ch? không xây b?ng ?á nh? tháp ?n ??. Các tháp Ch?m h??ng v? hình kh?i ??n gi?n, không qui mô b? th? nh? các tháp ? ?n ??, ??n tháp ?ngko (Campuchia), tháp Borobudur (Indonesia). Tháp Ch?m luôn h??ng v? ti?u ph?m cân x?ng, ??p m?t, v?a ??c ?áo v?a có cá tính, k? thu?t, bí quy?t riêng mà ??n nay v?n còn là m?t ?i?u bí ?n. ?ó là thành t?u r?c r?, là nét b?n s?c riêng bi?t, “th? hi?n s? sáng t?o, tài ba ??c ?áo c?a nh?ng nhà ki?n trúc, ?iêu kh?c Ch?m th?i xa x?a”.

Hi?n nay ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n còn t?n t?i 3 ngôi tháp, mang 3 phong cách và niên ??i khác nhau.

Tháp Hòa Lai (Ba Tháp - Ninh Thu?n)

Xây d?ng vào th? k? IX ???c x?p vào phong cách Hoà Lai. C?m tháp Hoà Lai g?m có 3 ngôi và ???c xây d?ng vòng thành bao quanh. Hi?n nay tháp trung tâm và vòng thành ?ã b? s?p ?? hoàn toàn ch? còn 2 ngôi tháp ? phía b?c và phía nam nh?ng v?n ?ang trong tình tr?ng h? h?i tr?m tr?ng. Hi?n nay nhà n??c ?ang ti?n hành trùng tu, ch?ng xu?ng c?p.

Tháp Hòa Lai, m?c dù có phong cách riêng nh?ng nó c?ng mang m?t s? ??c ?i?m chung nh? các tháp Ch?m nêu trên. Bên trong lòng c?a tháp phía nam th? b? th? Linga - Yoni. ? trên các m?t t??ng tháp có ?iêu kh?c các t??ng th? nh? t??ng tu s? Bàlamôn, chim th?n Garuda và các c?t tr? ??u có ch?m kh?c, trang trí hình hoa lá. T?t c? ?? tài trang trí ???c t?c tr?c ti?p lên m?t t??ng c?a tháp. Hi?n nay tháp này ng??i Ch?m không th? ph??ng cúng t?.

Tháp Po Kluang Garai

N?m trên ng?n ??i tr?u (c?k hala) thu?c ph??ng ?ô Vinh, cách trung tâm th? xã Phan Rang - Tháp Chàm 9 km v? phía Tây B?c. Tháp Po Kluang Garai là m?t t?ng th? ki?n trúc ngh? thu?t bao g?m 3 ngôi tháp: Tháp chính (Kalan Po) cao 20,5m bên trong th? m?t t??ng vua Po Kluang Garai b?ng ?á d??i hình th? Mukhalinga (Linga có g?n m?t vua) và m?t t??ng bò th?n Nandin b?ng ?á ??t ? l?i ra vào tháp c?ng (Kalan tahah libang) cao kho?ng 8,56m; tháp l?a (Sang cuh yang apui) cao 9,31m. Ngoài ra ? phía sau tháp chính còn có m?t ngôi mi?u nh? th? m?t phi?n ?á. Xung quanh tháp ???c bao b?ng m?t vòng thành. Tháp ???c ng??i Ch?m xây d?ng vào kho?ng gi?a th? k? XII ??u th? k? XIII ?? th? v? vua Po kluang Garai (1151-1205) - m?t vì vua có công v?i dân, v?i n??c, ???c ng??i Ch?m suy tôn thành th?n thánh. Tháp Po Kluang Garai là m?t c?m tháp hoàn m?, ?ã ??t ??n ??nh cao r?c r? trong n?n ngh? thu?t ki?n trúc, ?iêu kh?c Champa. Tháp ???c B? V?n hoá x?p h?ng di tích ki?n trúc ngh? thu?t vào n?m 1979.

Tháp Po Rame:

N?m trên m?t ng?n ??i “Bôn acho” thu?c thôn H?u Sanh, xã Ph??c H?u, huy?n Ninh Ph??c, t?nh Ninh Thu?n, cách th? xã Phan Rang – Tháp Chàm 15 km v? phía tây nam. Tháp Po Rame ???c xây d?ng vào th? k? XVII ?? th? v? vua Po rame, Tháp Po Rame là t?ng th? ki?n trúc g?m có 3 ngôi th?p:

Tháp chính, tháp c?ng và tháp l?a. Nh?ng hi?n t?i ch? còn l?i m?t ngôi tháp chính cao 19m bên trong có th? m?t t??ng vua Po Rame b?ng ?á d??i hình th? Mukhalinga và m?t t??ng th? hoàng h?u Bia Than Chan b?ng ?á - ng??i Ê?ê. Phía sau tháp chính còn có m?t ngôi mi?u nh? th? t??ng Hoàng h?u Bia Than Cih b?ng ?á - ng??i Ch?m. Còn hai ngôi tháp: Tháp c?ng và tháp l?a ?ã s?p ??. Tháp Po Rame không cao to b? th? nh? tháp Po Kluang Garai nh?ng tháp có m?t phong cách ngh? thu?t ki?n trúc riêng bi?t – phong cách Po Rame. Tháp Po Rame ???c xem là ngôi tháp cu?i cùng trong l?ch s? ngh? thu?t ki?n trúc, ?iêu kh?c ??n tháp c?a ng??i Ch?m ? Vi?t Nam. Tháp Po Rame ???c B? V?n hoá x?p h?ng di tích ki?n trúc ngh? thu?t n?m 1992.

Ngoài 3 ngôi tháp trên ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n còn có 7 thánh ???ng H?i giáo Bàni r?i rác ? 7 thôn nh?: V?n Lâm, Tu?n Tú, Thành Tín, L??ng Tri, Phú Nhu?n, Ph??c Nh?n, An Nh?n. Bên c?nh các thánh ???ng ? các làng Ch?m còn có kho?ng 15 ngôi ??n làng (danok) th? th?n làng. ??c ?i?m ph?n ki?n trúc các thánh ???ng (sang m?ghik), ??n làng (danok) Ch?m ??u t??ng t? nh? nhau nó khác h?n ki?n trúc tháp Ch?m, t??ng t? nh? ki?n trúc nhà c?a c?a ng??i Ch?m truy?n th?ng hi?n nay. Các Thánh ???ng và ??n th? th??ng k?t c?u b?ng các b? v? kèo, mái l?p ngói, t??ng xây hàng xi m?ng. Riêng ch? có m?t s? ngôi ??n làng Ch?m ???c xây vào nh?ng n?m 50,60 tr? v? ?ây có ?nh h??ng ki?n trúc ?ình làng ng??i Vi?t. Ch?ng h?n m?t s? ??n th? làng Ch?m nh? B?nh Ngh?a, B?u Trúc, H?u ??c… th??ng xây ??n th? theo ki?u ch? nh?t, ch? ?inh, ??n có ti?n ??n và h?u ??n, mái l?p ngói âm d??ng, trên nóc mái có hình l??ng long ch?u nguy?t. Ng??c l?i các thánh ???ng Ch?m l?i không trang trí, ?iêu kh?c, không có t??ng th?. Còn các th? th?n làng Ch?m, m?t s? ít có th? t??ng. Ch?ng h?n nh? ??n Po In? N?gar (H?u ??c), ??n Po Kluang Chanh (B?u Trúc). Còn m?t s? ??n còn l?i ch? th? phi?n ?á tr?n tru. Nói chung giai ?o?n v? sau, t? khi xây tháp Po Rame, ngh? thu?t ki?n trúc, ?iêu kh?c Ch?m ?ã không còn ???c nh?ng ngôi tháp qui mô, b? th? và nh?ng t??ng th? say ??m, ??p m?t nh? x?a mà ?ã ?i vào th?i k? suy thoái, lùi vào ??i s?ng dân dã ? làng Ch?m.

Hi?n nay, t?t c? ??n, tháp, thánh ???ng c?a ng??i Ch?m Ninh Thu?n, ngoài tháp Hoà Lai thì ng??i Ch?m v?n còn b?o t?n khá t?t. Hàng n?m h? v?n còn th?c hi?n nhi?u nghi l?, h?i hè liên quan ??n tháp và thánh ???ng trong các làng palei Ch?m.

(Trích trong "L? h?i c?a ng??i Ch?m" - Tác gi?: V?n Món - Sakaya)

Source:  vnptninhthuan.com.vn