Việc khai quật khu di tích khảo cổ Phong Lệ đến thật tình cờ khi vào tháng 3-2011, một người dân làm nhà phát hiện những hiện vật Chămpa. Sự việc được báo lên chính quyền và một quyết định khai quật khẩn cấp được thực hiện. Qua 2 đợt khai quật (đợt 1 từ tháng 4 đến tháng 6-2011 và đợt 2 từ tháng 7 đến tháng 8-2012), Bảo tàng Nghệ thuật điêu khắc Chămpa Đà Nẵng và tổ công tác khảo cổ học Trường ĐH KHXH&NV Hà Nội đã phát hiện nhiều hiện vật quý bị vùi chôn trong lòng đất cả ngàn năm.

Những báu vật ngàn năm

Trong đợt khai quật lần thứ nhất, đoàn khảo cổ đào 5 hố thám sát trên diện tích 500 m2, phát hiện được những hiện vật và nền móng của một khu đền tháp rộng lớn. Chính những phát hiện này đã làm tiền đề cho đợt khai quật lần thứ hai với quy mô lớn hơn, ở ngay khu vực được cho là tháp chính trong quần thể di tích rộng 10.000 m2.

Tại đây những nhà khảo cổ đã phát hiện một hố thiêng hình vuông nằm trong lòng tháp có cạnh dài 4,26 m x 4,26 m, các cạnh đáy không đồng đều, dài từ 3,86 m đến 3,95 m. Chiều sâu hố này là 1,82 m được lót những lớp đá cuội gốc granit và gốc thạch anh, xếp lớp lang trên nhỏ dưới lớn xen với lớp cát trắng. Theo các nhà khảo cổ, đây là những vật liệu thường được người Chăm dùng khi đào hố trong lòng tháp để đặt thờ những vật linh thiêng.

Hố thiêng trong lòng tháp Chàm vừa được khai quật tại làng Phong Lệ. Ảnh: ĐÔNG NGUYỄN

Các nhà khảo cổ phỏng đoán rằng có thể đây là một cách yểm bùa chú hoặc ma thuật nào đó theo quan niệm của người Chăm. TS Nguyễn Chiều, giảng viên chính Bộ môn Khảo cổ Khoa Lịch sử Trường ĐH KHXH&NV Hà Nội, trưởng nhóm khảo cổ, nhận định: “Đây là kiến trúc hố thiêng độc đáo, khác lạ mà chúng tôi chưa thể lý giải được.” 

Sống trên cổ vật

Các nhà khảo cổ Nhật đang nghiên cứu những viên gạch vừa tìm thấy tại hố thiêng. Ảnh: ĐÔNG NGUYỄN

Những phát hiện khảo cổ mới đây tại khu phế tích Phong Lệ dường như mới chạm vào một phần rất nhỏ những bí ẩn còn nằm sâu trong những địa tầng văn hóa Đà Nẵng. TS Lê Đình Phụng, trưởng đoàn khảo sát, lịch sử Đà Nẵng, nhận định: Nằm chung trong dòng chảy xứ Quảng của lịch sử dải đất miền Trung, manh nha từ văn hóa Sa Huỳnh và theo suốt tiến trình lịch sử với văn hóa Chămpa hơn 1.000 năm, tiếp đó với gần ngàn năm văn hóa Việt trên địa bàn Đà Nẵng đã để lại những dấu tích vô cùng quan trọng. Hiện tại, ở TP Đà Nẵng có khoảng 10 phế tích Chăm được phát hiện nhưng hầu hết đã bị chôn vùi trong lòng đất, chỉ còn sót lại rải rác khắp nơi những hiện vật và những giếng Chăm.

Sau hơn cả ngàn năm tồn tại, phế tích Phong Lệ tưởng như bị chôn vùi trong lòng đất với bao biến thiên của lịch sử và dòng chảy của thời gian và tưởng chừng chỉ còn được nhắc đến qua những hiện vật sót lại trong bảo tàng, giờ đã hiện hữu và phát sáng với những dự án văn hóa du lịch đang được ấp ủ triển khai.

Gắn di tích với du lịch

Ông Võ Văn Thắng, Giám đốc Bảo tàng Chăm, cho biết đoàn khảo cổ quyết định lập dự án đề nghị quy hoạch, bảo tồn, phát huy giá trị di tích Chăm Phong Lệ với hy vọng sẽ được cấp phép xây dựng thành khu bảo tồn, trưng bày và  phát triển du lịch. “Quần thể di tích này có vị trí thuận lợi vì nằm cạnh Quốc lộ 1A và sông Cầu Đỏ, nối thẳng tuyến du lịch đường sông lên khu di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn, có các di tích lịch sử, khảo cổ bao hàm nhiều giá trị lớn lao. Vì vậy, nếu được quy hoạch kịp thời, khai quật hoàn chỉnh, nơi đây có đủ tiềm năng để trở thành điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn” - ông Thắng nhận định.

Làng Phong Lệ cũng là một ngôi làng cổ, ngày trước có tên là Đà Ly, xuất hiện trên Hồng Đức bản đồ cách đây hơn 500 năm. Đây cũng là quê hương của Ông Ích Khiêm. Thời vua Thiệu Trị năm thứ nhất (1841), khi Ông Ích Khiêm ra làm quan, làng đổi tên thành Phong Lệ. Hiện nơi đây còn có nhiều nhà vườn, những cây cổ thụ hàng trăm năm tuổi, có nhà thờ danh nhân Ông Ích Khiêm và nhiều di sản văn hóa phi vật thể rất độc đáo. Đặc biệt có đình thờ Thần Nông và lễ rước mục đồng - lễ hội dành riêng cho các trẻ chăn trâu, tôn vinh nghề nông, cầu cho những vụ mùa bội thu đang được khôi phục và thu hút đông đảo người dân tham gia.

Tuy nằm trong TP Đà Nẵng nhưng làng cổ Phong Lệ vẫn giữ được những nét cổ kính. Theo ông Võ Văn Thắng, nên quy hoạch khu vực này thành công viên khảo cổ du lịch, kết hợp phát triển một số làng nghề truyền thống để du khách có thể vừa tham quan một làng quê giữa lòng phố thị vừa thưởng thức những đặc sản, nghề truyền thống, đồng thời tìm hiểu di tích lịch sử địa phương.